СӨЗДІК ҚОРДЫ БАЙЫТУ ӘДІС - ТӘСІЛДЕРІН ЭКСПЕРИМЕНТТІК ТҰРҒЫДА ЗЕТТЕУ 2.1 Оқушылардың тіл мәдениетін, сөздік қорын дамытуда

Бастауыш сыныпта ана тілін оқытудың негізгі мақсаттарының бірі-оқушылардың сөздік қорын, ауызша және жазбаша сөйлеу тілін, сөйлеу мәдениетінің қалыптастыру болып табылады.Сондықтан да қазіргі кезде бастауыш мектеп мұғалімдері оқушылардың сөздік қорын молайтып, сол үйренуіне сөздерін қолдана отырып, айтайын деген ойын анық жеткізіп сөйлеуіне зор көңіл бөлуде. Осыған орай, өз сабақтарымызда оқушының дұрыс сөйлеу мәдениетін жоғары деңгейге көтеру, яғни сөйлеу тілін дамытуға ерекше назар аударып отырамыз.

Сабақ барысында бастауыш сынып оқушыларының сөйлеген сөздерінде жиі кездесетін кемшіліктерге көңіл бөлсек, баланың сабақ үстінде айтайын деген ойын анық жеткізе алмауы, яғни мәтінге байланысты мазмұнын айтуда бір деректі айтып бітпей жатып басқасына ауысып кетуі немесе керексіз сөзді орынсыз қолдануы (мысалы: жаңағы, сосын, яғни, сөйтіп, т.б.) сияқты ауызша сөйлеу тіліндегі қатерлерді көптеп кездестіреміз.

Байқалған кемшіліктерді ескере отырып оқушыны ойлауы мен сөйлеу дағдыларын жетілдіру жолдарындағы ізденістерімізді оның тірі тіл неғүрлым түсінікті, жинақты, нақыт болғанын талап етіп, өз ойын дәл айтуын қадағалап отырамыз.

Баланың оқуға деген ынта-ықыласын, қызығушылығын жойып алмау мақсатында кез-келген тапсырманы берер кезде:

Біріншіден, оның бала ұғымына сәйкес, түсінікті болуын ескереміз. Себебі, «баланың түсінбей қалған сөзі топтастықтың бастамасы» деген нақыл сөз бар. Мысалы: калькуляторда бір сан қате болса, сол санмен орындалған есептеу нәтижесі де қате болып шығады.

Міне, тап осы сияқты оқушының түсінбеген сөзге қате мағына немесе балама тауып, нәтижесінде сөйлемді қате түсінуі жиі кездеседі. (Мысалы: Ағашты аралау - сөздің кесу деген мағынаын, көшені аралау - жүру деген мағынамен шатастырады).

Екіншіден, берілетін тапсырманың тәрбиелік мәніне көбірек көңіл бөлеміз.

Үшіншіден, қандай да болсын берілген тапсырма бала бір қызығушылығын оятатындай деңгейде бөлу керектігін түсінеміз. Егер бала бір нәрсеге қызықса, онда оның табиғатына тән білсем, білгенімді айтсам деген сөйлеуге деген талпынсты күшейте түседі де, сөйлеуге деген қажеттілік туады.

Логикалық мағынасын бұзбай мәтін құрастыруды үйрету жолын қарастырамыз. Себебі, мәтінмен жұмыс бір жағынана, сөздің грамматикалық және лексикалық жақтарын талдауға мүмкіндік берсе, екінші жағынан баланың сөйлеу дағдысын қалыптастырудың негізі болып саналады.

Тіл дамыту сабақтарында (3 сынып) мәтінмен жұмыс кезінде мынадай тапсырмалардың пайдаланамыз.

1 -тапсырма.Қате құрылған мәтінді сөйлемдерді орын-орынына қойып, логикалық жүйелікті сақтап қайта құрастыру. Мысалы: Тышқан не айтарын білмейді де, жылды кім көрсе сол жыл басы болсын деп бір қулық ойлап таабды. Ерте заманда хайуандар жыл басы болуға таласыпты. Өзі түйенің үстіне шығып, өркешіне мініп отырып алыпты. Сонан соң тышқан жылды бәрінен бұрын көріп, хабар беріп, жыл басы болыпты.

Бұл жерде балаларға әдейі жеті таныс ертегі беріліп отыр.

Мұның себебі, оларға ертегінің қалай басталып, қандай оқиға болатынын, осы немен аяқталатынын білетіндіктен, сөйлемдерді орын-орнына қойып, жүйелі түрде айтып беру жеңіл.

2-тапсырма.

Аяқталмаған мәтінді, логикалық ойды бұзбайды жалғастырып айту. Мысалы: қоңырау соғылып, балалар үзіліске шықты. Келесі сабақ математика болатын. Мұғалім үйге қиын тапсырма берген еді. Мұраттан басқа ешкім қалған жоқ. Ол Айдостың отырған партасына барып, сөмкесін ақтара бастады.

Оқиғаны әр бала бірін-бірі қайталамауға тырысып, өз ойымен аяқтаған дұрыс.

Өз ойынан ертегі құрастырып айту. Ертегіні қалай бастап, немен аяқтар едің?

Ол биік ағашты таңдайды да, балтасын сермейді. Ағаш қуысынан бір алтын қүс шыға келеді. Құс адамша тіл қатады

Ертегі құрастырып айту алғашқыда қиындық келтіретіндей болса, тірек сөздер беруге болады. (шал мен кемпір, үш тілек, бәз-баяғы қалпына түсіру). 4-тапсырма.

Негізгі білімі жоқ ертегі мәтінін мазмұнына сәйкестендіріп оқиға ойлап жазу.

Бір шалдың ағайынды үш баласы болыпты. Олар ылғи да болмашы нәрсеге керісіп, төбеесіп қала береді екен. Бірде үшеуі ауыл шетіндегі орманға жиде теруге барады. Қайтар кезде басқа жолға түсіп кетеді де, ауылдарынан адасып қалады.

Осыдан кейін үш ұлы бірін-бірі сыйлап, тату-тәтті өмір сүріпті.

5-тапсырма.

Мазмұнын айту. Мәтіннің негізгі идеясын табу. (екі түрлі вариант беріледі қайсысы тақырып, қайсысы негізгі ойды білдіреді?)

1. 
   Кішкентай құмырсқалар.
   
2. 
   Құмырсқа илеуін бұзба.
   

7-тапсырма.

Берілген мәтіннің түрін анықтап, оны толықтыру.

Мысалы: Хабарландыру.

Менің өте әдемі, ақылды итім жоғалды. Тапқан адам болса, мына телефонға хабарласыңыз. 97-12-17.

Қалай ойлайсыңдар, иесі жоғалған итті осы хабарландыру арқылы таба ала ма? Бұл хабарландыруда тағы нені айту керек еді?

Тұқымы, иттің түр-түсі, т.с.с сипаттау керек.

3-сыныпта қазақ тілінен өткізген мұғалімнің "Мәтін" тақырыбындағы сабағын ұсынамыз.

Тақырыбы: Мәтін.

Мақсаты:

1. 
   Оқушылардың көргені бойынша әңгімелесу, дұрыс сөз
   тауып, орынды қолдану.
   
2. 
   Тапқырлыққа баулу, көргеніні түйіндеп айту.
   
3. 
   Еңбексүйгіштікке тәрбиелеу, ата-анаға дген
   сүйіспеншілігін арттыру.
   
4. 
   Жаңа сабақты И.Крыловтан Абай аударған "Шегіртке мен құмырсқа" тақырыбынан көрініс көрсетуден басталады. Сынып оқушылары күшімен дайындалған. Анық мәнерлеп айтуына назар аударттым. Көріністі көргеннен кейін:
   
5. 
   Балалар, бұл кімнің шығармасы?
   
6. 
   Қандай шығарма түріне жатады?
   
7. 
   Құмырсқа қандай?
   

II Тақтаға. "Еңбекқор құмырсқа" жаз бойы өзіне азық жинады. Жұмсақ, жылы үй тұрғызды. Еңбек етуді құмырсқадан үйрену керек сөйлемдерін жазғызамыз.

Еңбекқор сөзіне сұрақ қойып қай сөз табына жататынын айырып, ажыратамыз.

Мәтіннің 2 түрі болатынын

1. 
   Сипаттау, теңеу.
   
2. 
   Әңгімелеу.
   

Сөздік жұмыс оқушының тілін байыту жолдарының бірі екені белгілі. Сөздік жұмысы оқушының жаңа сөздер үйренуден бүрын білетін немесе түінбейтін сөздердің мағынасын анықтауда маңызы зор. Сондай-ақ сөздік жұмысы сөйлем қүрауға материал береді, сөздерді байланыстырып сөйлеуге, әңгіме айтуға, шығарма жазуға көмектеседі.

Сондықтан да кез-келген сабақта сөзбен жүргізілетін жұмысты әрқалай түрлендіруге болады. Сөзге қатысты түрлі ойындар, сөзжүмбақтар, басқатырмалар беріледі. Бұл жұмыстар баланы, бір жағынан, ойлануға жетелесе, екінші жағынан, қызығушылығын оятып, шығармашылық белсенділікке ынталандырады. Осыған орай, сөзбен жүргізілетін бірнеше тапсырмалар ұсынып отырмыз.

1. Оңнан солға қарай оқылса да, солдан оңга қарай оқылса да өзгермейтін, 5 әріптен тұратын 7 сөз ойлап жазу.