Тақырыбы: «Заңдылықты қамтамасыз етудегі Конституцияның орны мен рөлі» Орындаған: Серікбай Рамазан Русланұлы Тобы: п-20, 2-курс Тексерген: Өтегенова Махаббат Мақсатқызы
Қазақстан Конституциясының дамуы мен қалыптасуы
жүктеу/скачать 50,85 Kb.
|
курстық жұмыс Рамазан п20
| 2. Қазақстан Конституциясының дамуы мен қалыптасуы
Өздеріңіз білесіздер, қоғамның даму тарихы қарама-қайшылықтарға толы, оның бірі – елдің Конституциясы болуы мүмкін, ал конституционализм болмайды. Өйткені, құқықтық нысан әрқашан лайықты мазмұнмен толтырыла бермейді. Бұл Негізгі Заң қоғамдағы билікті, меншік пен бостандықты, мемлекеттегі адам мен азаматтың құқықтарын құқықтық ұйымдастырудың либералдық-демократиялық құндылықтарын көрсетпеген және бекітпеген жағдайда болады. Қазақстан Республикасының тұңғыш Конституциясының тарихы КСРО-ның ыдырауынан және 1990 жылы Қазақ КСР-нің мемлекеттік егемендігі туралы Декларацияның қабылдануынан басталады. КСРО-ның ыдырауын әлі де кешіктіруге болатын еді, бірақ енді оның алдын алу мүмкін болмады. Алайда, сол кезде, 1990 жылдардың басында КСРО-ның ыдырауы апатты жылдамдықпен оның ыдырауына дейін дами бастайды деп аз адамдар ойлаған. Және де айта кететін жайт, Қазақстан басқа одақтас республикалардың бірқатарына қарағанда, бәрінен бұрын «бөлінуге» ұмтылды және одақтық шарт негізінде республикалардың жаңа одақтастығына кіруге дайын болды. 1990 жылдың қарашасы Республика Жоғарғы Кеңесінің жалпы отырысында Орталықтан келіп түскен Одақтық шарт жобасы талқыланып, оған республикалық парламенттің көзқарасы нақтыланды. Жоба оң қабылданды. Алайда Одақтық шартты дайындау бойынша қарқынды жұмыс жүргізілгенімен, ол бірде-бір рет жасалған жоқ. Және белгілі болғандай, бұрынғы кеңестік республикалардағы егемендік үшін қозғалыс Егеменді мемлекеттер одағына апаратын жаңа бірігу қозғалысына қарағанда әлдеқайда күшті болды. Міне, осындай аса күрделі саяси жағдайда 1990 жылы 25 қазанда Қазақ КСР-нің мемлекеттік егемендігі туралы Декларация әзірленіп, қабылданды. Қоғамдық биліктің ең жоғары, дамыған түрі, белгілі бір аумақта халықты бір ұлтқа біріктіруге қабілетті жалпыға ортақ және жұмылдыру бірлігі – мемлекеттік билік. Оның мәні – егемендік. Егемендік – мемлекеттің биліктің әлеуметтік функцияларын жүзеге асыру жөніндегі қызметінде жүзеге асырылатын мемлекеттік биліктің мәні. Мемлекеттік билік ешбір басқа мемлекеттің билігіне бағынбайды, яғни. сыртында тәуелсіз, ел ішінде жоғары, өйткені ол орталықтандырылған және біртұтас. Қазақстанның конституционализмге эволюциясы бүкіл жиырмасыншы ғасырды қамтиды деп айта аламыз. Оны белгілі бір дәрежеде шарттылықпен келесі негізгі кезеңдерге бөлуге болады, олар: Кеңестік дәуірге дейінгі - 1900-1917 жж -ұлттық-демократиялық идеялардан Алаш Конституциясының жобасына дейін; кеңестік кезең – 20-шы жылдар 80-жылдардың аяғы; соңғы кеңестік кезең – 80-1990 жылдардың 2 жартысы; де-юре егемендікті бекітудің посткеңестік кезеңі – 1991-1993 жылдар; Қазақстанның егеменді дамуының бастапқы кезеңі – 1993 жылғы қарашадан. Ал, азамат соғысы нәтижесінде Алаш ұлттық-территориялық автономиясының сәтсіз тәжірибесінен кейін, ақпан буржуазиялық-демократиялық революциясы үміт еткен демократиялық Федеративті Ресей аясындағы республикалық парламенттік-президенттік жүйемен 1917 жылы Қазақстан мемлекеттілігі мүмкіндігінше ұлттық табиғатын сақтай отырып, кеңестік негізде объективті түрде дамыды. Келесі кезең – Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитетінің 1920 жылғы 26 тамыздағы «Автономиялық Қырғыз Кеңестік Социалистік Республикасын құру туралы» қаулысы. Ресей Федерациясының құрамындағы Қазақстан автономиясының аумағы анықталды. КСРО-ның құрылуымен және 1925 жылы РКФСР Конституциясының қабылдануымен ҚазЦИК 1926 жылы 18 ақпанда ҚАКСР Конституциясы жобасының соңғы нұсқасын қабылдау туралы шешім қабылдады. Айта кетерлігі, бұл кезеңді ретроспекциялау республиканың бүкіл кеңестік тарихында қазақ ұлтының кеңістіктегі саяси өзін-өзі анықтауы үшін ең болмаса, өте тиімді болып шықты деген қорытындыға келеді. ата-бабаларының этногенетикалық отанының мемлекеттік-территориялық қауымдастыққа бірігуінің және мемлекеттік егемендікті одан әрі дамытудың қажетті негізі ретінде. Соңғысының құқықтық белгілері қазірдің өзінде қалыптасып, Қазақ автономиясының өзіндік Конституциясы түрінде, мемлекеттік билік пен басқарудың жоғарғы органдарының қызметінде, Қазақстан аумағында заң шығарудың белгілі бір мүмкіндігінде, ақырында, республика КСРО құрамында тікелей сыртқы мемлекетаралық байланыстарды жүзеге асырды. Қазақстанның одан әрі конституциялық эволюциясын КСРО құрамындағы Қазақ Кеңестік Республикалық мемлекеттілігінің кезеңі деп атауға болады, ол Кеңес Одағының тікелей субъектісі мәртебесі жоғары болған және Қазақ КСР-нің 1937 және 1978 жылдардағы Конституцияларына сәйкес. , ол егеменді мемлекет ретінде формалды – заңды түрде дамыды. Қазақстанның конституционализмге эволюциясында республиканың де-юре егемендігін бекіту кезеңі (1989-1993) ерекше назар аударуға лайық. 1990 жылы 25 қазанда Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі қабылдаған «Қазақ КСР-нің мемлекеттік егемендігі туралы» Декларацияда тұңғыш рет Қазақ КСР-нің егемендік құқықтарының жай-күйінің үш негізгі мемлекеттік-құқықтық нормасы белгіленді: а) Конституция мен заңдардың үстемдігі туралы Қазақ КСР аумағындағы республикалар туралы, ал республиканың «өз аумағында егемендік құқықтарын және Республика Конституциясын бұзатын заңдардың және Одақтың жоғары органдарының басқа да актілерінің қолданылуын тоқтата тұру» құқығы туралы; б) егемендiгiнiң негiзiн құрайтын Қазақ КСР-iнiң ерекше меншiгiне, жер мен жер қойнауына, суға, әуе кеңiстiгiне, өсiмдiктер мен жануарлар дүниесiне, басқа да табиғи ресурстарға, халықтың мәдени және тарихи құндылықтарына, бүкіл шаруашылық және ғылыми-техникалық әлеует, «өз аумағында бар барлық ұлттық байлық» туралы, сондай-ақ «Қазақ КСР-нің Республиканың салымына сәйкес жалпыодақтық меншіктегі өз үлесіне, оның ішінде алмаз, валюталық үлесіне құқығы қамтамасыз етілді. қорлар мен алтын қоры»; в) Қазақ КСР-нің «халықаралық қатынастардың дербес субъектісі ретінде әрекет ету, сыртқы саясатты өз мүддесіне сай анықтау» құқығы туралы. Қазақстандағы демократиялық, құқықтық, әлеуметтік-экономикалық және мәдени қайта құрулар туралы қазақ қоғамының негізгі идеяларын бойына сіңірген Декларациядан Республиканың жаңа Конституциясының жобасын әзірлеу басталды. 1992 жыл наурыз Қазақстан Республикасы Біріккен Ұлттар Ұйымына толыққанды мүше болып қабылданды. 1993 жылдың қаңтарында екі жылға созылған ымыраға келу ізденісінен кейін 12-шақырылымдағы Жоғарғы Кеңес Қазақстанның кеңестік дәуірден кейінгі алғашқы Конституциясын қабылдады, ол Республиканың де-юре егемендігінің қалыптасуын аяқтады және шынайы конституционализмнің орнығуын жалғастырды. 1993 жылғы Конституция бірпартиялық ұлттан жоғары саяси биліктен, монополистік экономикалық жүйеден және тарихи зорлық-зомбылық идеологиясынан алға жылжыған қазақстандық қоғамның оң динамикасына кеңістік ашқанын айта кеткен жөн. Сонымен қатар, Қазақстанның әлеуметтік-бағдарланған нарықтық экономикаға көшу кезеңінің бірінші кезеңінде Негізгі Заңның артықшылығы Республиканы ынтымақтас мемлекеттердің дүниежүзілік қауымдастығында жаңа тәуелсіз мемлекет ретінде заңдастыруында екенін атап өткен жөн. . 1993 жылғы Конституция Қазақстан өзін қазіргі өркениеттің ажырамас бөлігі ретінде қабылдайтынын, жалпы адамзаттық құндылықтарды ұстанатын тату көршілік пен көпполярлы және өзара тиімді ынтымақтастыққа ниетті екенін айқын көрсетті. 1995 жылғы Конституцияның қабылдануы, оның рухы – сабақтастықтың ажырамас сәттері біздің Қазақстан Республикасын конституциялық эволюцияның ұйытқысына айналдырды және сонымен бірге жаңа тәуелсіз мемлекеттің одан әрі дамуы мен нығаюының болашағын ашты. ұлттық және либералдық демократиялық құндылықтарды қамтитын конституциялық мемлекеттің өркениетті деңгейі. 1995 жылғы Конституцияны Қазақстан халқының өзiнiң жоғарғы билiктiң заңдастырылуы мен оның шекарасын белгiлеуiне байланысты мемлекет құрылымы мен механизмiнiң тарихи алдын ала белгiленгенi деуге болады. Ал 1995 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясының преамбуласында айтылғандай: «Біз, ортақ тарихи тағдыр біріктірген Қазақстан халқы, төл қазақ жерінде мемлекеттілік құра отырып, өзімізді мұраттарға адал бейбіт азаматтық қоғам ретінде мойындаймыз. бостандық, теңдік және келісімге қол жеткізіп, әлемдік қауымдастықта лайықты орын алғымыз келеді, бүгінгі және болашақ ұрпақ алдындағы жоғары жауапкершілігімізді сезіне отырып, егемендік құқығымызды негізге ала отырып, біз осы Конституцияны қабылдаймыз». Біз Республикамыздың болашағына сенеміз және елдің саяси өмірін демократияландыру, экономика мен меншік қатынастарын ырықтандыру жөніндегі үкімет шаралары Қазақстанның әлеуметтік дамуына жаңа серпін беруі керек деп есептейміз. 3. Қазақстан Республикасының бірінші Конституциясы: қабылдануы, ережелері Толық егемен және тәуелсіз мемлекет ретінде Қазақстанның тұңғыш Конституциясы он екінші сайланған Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің тоғызыншы сессиясында қабылданды. Бұл 1993 жылы 28 қаңтарда болды. Яғни, жаңа конституцияны Ресейде болатындай республика халқы референдумда емес, сонау кеңес кезінде сайланған өкілді орган қабылдады. Қалай болғанда да, бала асырап алудың мұндай нұсқасы бұл актінің демократиялық сипаты мен заңдылығына нұқсан келтірді. Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясы IV негізгі бөлімдерден және өтпелі ережелер бөлімінен, 21 тараудан, 131 баптан және конституциялық заңдар тізбесіне қосымшадан тұрды. Формальды параметрлері бойынша бұл конституцияның құрылымы Негізгі Заңның бұрынғы мәтініне қарағанда қазіргі конституционализм тәжірибесіне әлдеқайда сәйкес келді. Бөлімдер дәйекті түрде конституциялық құрылыстың негіздері, азаматтардың құқықтары мен бостандықтары, қоғам құрылымының негіздері, мемлекеттік институттар, конституцияның сақталуына кепілдіктер қарастырылды. Конституция қазақ ұлтының басымдығын айқындап берді. Кіріспеде қазақ мемлекеттілігінің мызғымастығы туралы формула пайда болды. Қазақстан Республикасының өзі өзін-өзі билеген қазақ елінің мемлекеттілігінің нысаны ретінде айқындалды. Бұдан былай бір ғана тіл – қазақ тілі мемлекеттік тіл деп аталды. Орыс тілі ұлтаралық қатынас тілі болып белгіленді. Қазақстан демократиялық, зайырлы және біртұтас мемлекет болып жарияланды, онда биліктің бірден-бір көзі халық болды. Ешқандай идеология мемлекеттік болып қалыптаса алмады. Тежемелік және тепе-теңдік жүйесін пайдалана отырып, билікті заң шығарушы, атқарушы және сот билігіне бөлу принципі жарияланды. Маңызды жаңалық Конституцияның тікелей әсері туралы формула болды. Қазақстан мойындаған адам құқықтары мен бостандықтары туралы халықаралық-құқықтық актілер ішкі заңнамадан басымдыққа ие болды. Конституцияның қоғамдық бірлестіктерге арналған 10-тарауында, сайып келгенде, жеке 56-бап пайда болды, онда саяси партиялар өте жалпы тіркестермен аталды. Сонымен бірге, олардың қалыптасу және қызметін тоқтату тәртібі, жазылғандай, жеке заңмен белгіленуі тиіс. Бірақ бұл іс жүзінде орындалмайды. Мемлекеттік институттарға арналған III бөлімде посткеңестік мемлекеттердің көпшілігіне тән конституционализмге деген көзқарастардағы өзгерістер негізінен көрініс тапты. Конституционализмнің демократиялық элементтері тіпті тым әдейі жарияланды. Мемлекет заңды түрде белгіленген өкілеттіктер шеңберінде әрекет ететін халықтың ресми өкілі және оның еркін білдіруші болып жарияланды (59, 60-баптар). Сонымен қатар, конституциялық нормалардың мұндай декларативтілігі, кейінгі оқиғалар көрсететіндей, Негізгі Заң нормаларына қайшы әрекет етуге ниетті күштер үшін елеулі кедергі бола алмайды. Қазіргі Қазақстанда олар республиканың жаңа тарихының осы сәттерін еске алуды, одан да объективті ғылыми талдауға салуды ұнатпайды. Сондықтан ресми қазақ заңгерлері, атап айтқанда, мынадай мәселені арнайы жасыруға тырысады: 1993 жылғы Конституцияның қабылдануы нәтижесінде Қазақстанда мемлекеттік басқарудың қандай нысаны орнады. Оның белгісіз болғаны айтылады. Бұл ретте Қазақстанда президенттік республика жүйесі іс жүзінде 1993 жылғы Конституция қабылданғанға дейін конституциялық заңнама нормаларында бекітілген болатын. Соңғысы бұл механизмді біз парламенттік немесе жартылай президенттік республикаға көшуді қорытындылайтындай етіп өзгерткен жоқ. Әрине, таңдалған нұсқа президенттік республиканың классикалық нұсқасына мүлде ұқсамады, мысалы, АҚШ-та орнатылған. Сонымен қатар, 1993 жылғы Қазақстан Республикасының Конституциясындағы негізгі белгілердің көпшілігі президенттік республиканың құрылымын нақты дәлелдейді. Тағы бір айта кететін жайт, 1993 жылғы Конституцияда президенттік биліктің авторитарлық белгілері Қазақстанның қазіргі Негізгі Заңындағыдай анық әрі анық жазылған жоқ. Мысалы, 1993 жылғы Конституциядағы мемлекеттік билік органдарының тізімінде бірінші орында Жоғарғы Кеңес тұрды. Айта кетейік, 62-бапта оны жалғыз заң шығарушы және жоғары өкілді орган ретінде белгілеген. Яғни, осы конституциялық норма тұрғысынан 1993 жылғы желтоқсанда заң шығарушы билік басқа органға ауысатын жағдай мүмкін емес еді. Жоғарғы Кеңес бес жыл мерзімге сайланды. Парламенттің өкілеттіктерін аяқтау мерзімі де 63-баптың 2-бөлігінде нақты белгіленген: бұл жаңадан сайланған парламент жұмыс істей бастаған сәтте ғана болуы мүмкін. Осылайша, 1993 жылғы желтоқсанда осыған байланысты конституциялық норма өрескел бұзылады. Парламенттің 64-74-баптарында көрсетілген конституциялық өкілеттіктері Жоғарғы Кеңесте ерлі-зайыптыларға тән артықшылықтар болмағанын анық көрсетеді. жоқтау республика. Парламент жеңген парламенттік көпшілік негізінде үкіметті жасақтамады және кабинеттің тағдырын дербес шеше алмады. Парламент мемлекет басшысын да сайлаған жоқ, соңғысының өкілеттігі де парламенттік республикалардағыдай атаулы емес еді. Парламенттің өкілеттігі кез келген заң шығарушы орган үшін табиғи болды, бірақ олар шын мәнінде Қазақстанның қазіргі Конституциясы бойынша парламенттің өкілеттігінен әлдеқайда маңызды болды. Осылайша, Парламент қана Конституцияны қабылдай алады, оған өзгерістер мен толықтырулар енгізе алады, заңдарға ресми түсіндірмелер бере алады, заңнаманың орындалуын бақылауды жүзеге асыра алады, референдум өткізу туралы шешімдер қабылдай алады, Конституциялық Сотты сайлай алады, жекелеген жағдайларда олардан босатылады. Конституциялық Соттың, Жоғарғы Соттың, Жоғарғы Арбитраждың Төрағасы мен судьяларына, Бас Прокурорға, Ұлттық Банк Төрағасына мемлекеттің әкімшілік-аумақтық құрылымын өзгерту туралы шешім қабылдау міндеті жүктеледі. Тек парламенттің осы елеулі өкілеттіктері алдағы конституциялық реформалар нәтижесінде толық сақталмайды, көп жағдайда олар президентке беріледі. Парламенттің 1993 жылғы Конституцияға сәйкес, әлемдік стандарттардан алшақ болса да, белгілі бір бақылау өкілеттіктері болғаны өте маңызды. Сондай-ақ, 1993 жылғы Конституцияның мәтінінде импичмент институты Қазақстанның конституциялық заңнамасында бұрыннан орын алғанымен, бірде-бір қызығы жоқ. Яғни, қазірдің өзінде осы тұрғыда егеменді еліміздің тұңғыш Конституциясы конституционализмді дамытудағы кері шегініс және парламентке емес, президентке тиімді қадам болғаны анық. Осы тармақта атап өткен парламенттің бірінші артықшылығына – Конституцияны қабылдап, оған өзгерістер мен толықтырулар енгізуге де назар аударайық. Бұл Конституцияның 64-бабының 1-тармағының және 129-бабының 1-2-бөлігінің мәтінінен туындады. Бұл ретте 74-бапта мемлекет өмірінің аса маңызды мәселелері, оның ішінде заңдар бойынша референдум өткізу мүмкіндігі қарастырылған. Бұл түсініктеме 1993 жылғы Конституцияның талаптарына сәйкес келмейтін 1995 жылғы жаңа Конституция бойынша референдумға байланысты маңызды. Біз жоғарыда атап өткен президенттік басқару нысанын көрсететін айқын критерийлерден басқа, заң ғалымдары әдетте үкіметтің кімнің алдында саяси жауапты екеніне назар аударады. Қазақ заңгерлері Конституцияның Үкіметтің заңдарды орындау жөніндегі Жоғарғы Кеңес алдындағы жауапкершілігі туралы айтқан нормасын (88-баптың 1-бөлігі) қаралып отырған Конституцияның заңға қайшы келетіндігін дәлелдейтін дәлел ретінде түсіндіруге тырысуда. парламенттік республика механизмі. Алайда, бұл тәсіл тексеруге шыдамайды. Біріншіден, 88-бапта үкіметтің парламент алдындағы жауапкершілігі де айтылмаған, шын мәнінде конституциялық норма Министрлер Кабинетінің ұжымдық жауапкершілігіне қатысты емес, тек жекелеген министрлердің заңдарды бұзғаны үшін жеке жауапкершілігіне қатысты. Екіншіден, мұндай жауапкершіліктің мазмұны Жоғарғы Кеңестің өз шешімімен белгілі бір «айыппұл» министрін отставкаға жіберуіне мүлде жатпайды. Парламенттің мұндай құқықтары болған жоқ. Жоғарғы Кеңес мемлекет басшысының алдына оны қызметінен мерзімінен бұрын босату туралы мәселені ғана қоя алды. Үшіншіден, ең бастысы, президенттік және парламенттік республикаларды ерекшелендіретін критерий – үкіметтің құқықтық емес, нақты саяси жауапкершілігі. Кабинет мүшелерінің президент пен парламент мүшелерінен айырмашылығы, иммунитеті жоқ, сондықтан заң бұзғаны үшін олар тек парламент алдында ғана жауап бере алмайды. Бірақ саяси жауапкершілік Президенттің (президенттік республикаларда) немесе парламенттік көпшіліктің саяси ұстанымынан (парламенттік республикаларда) алшақтататын әрекеттер үшін келеді. Әрине, Парламенттің 1993 жылғы Конституциямен берілген заңдық жауапкершілік институты арқылы Министрлер кабинетінің жұмысына ықпал ету құқығы айтарлықтай рычаг болуы мүмкін (сол себепті ол кейінірек жойылды), бірақ ешбір жағдайда анықтау сәті. Конституцияның 85-бабында үкіметтің мемлекет басшысының алдында саяси жауапкершілік жүктелетіні анық көрсетілген: «Министрлер кабинеті Қазақстан Республикасының Президентінің алдында жауапты. Министрлер кабинеті жаңадан сайланған Президент алдындағы өкілеттіктерін тоқтатады. Үкіметтің барлық мүшелерін тағайындау құқығы Президентке тиесілі болды (78-баптың 3-тармағы), Жоғарғы Кеңес мұндай тағайындауларға тек келісім берді (66-баптың 10-тармағы). Конституция мұндай келісім беруден бас тартудың ықтимал қайшылықтарын белгілемеген. Дәл Президент үкіметке жалпы басшылықты жүзеге асырды, оның құрамын белгіледі, министрліктер мен басқа да ведомстволарды құрады және таратады, билеушінің актілерінің күшін жоюға құқылы болды. Конституцияның 75-бабының іргелі тұжырымында Президент тек мемлекет басшысы ғана емес, ол атқарушы биліктің біртұтас жүйесін басқарады деп көрсетілген. Осылайша, конституциялық механизм Қазақстанда президенттік басқару нысанының бекітілгенін біржақты дәлелдеді. Осы Конституцияға сәйкес Президенттің үш түрлі актілер шығаруға құқығы болды: жарлықтар, қаулылар және өкімдер, бірақ тек «Конституция негізінде және оны орындау үшін» (79-бап). Соңғы норма да келешекте өрескел бұзылады және бірнеше рет. 1993 жылғы Конституцияның авторлары ойлағандай, бұл құжат ұзақ мерзімді перспективаға арналған. 127-бапта «Қазақстан Республикасы Конституциясының қағидаттары мен ережелерін іске асыру қоғам мен мемлекеттің демократиялық ұйымдастырылуымен, Конституцияның ең жоғары заң күшімен, заңның үстемдігімен қамтамасыз етіледі» деп мақтанышпен атап өтті. Жақында болған оқиғалар бізді бұл заңды формуланы ащы күлімсіреп еске түсіреді. Желтоқсанда Конституция нормаларына қайшы Қазақстан Парламенті таратылады. Ал оның алдында біз қарастырып отырған конституционализм тақырыбының аспектісінде тағы бір маңызды оқиға орын алды – 1993 жылы 10 желтоқсанда «Қазақстан Республикасының Президентіне қосымша өкілеттіктерді уақытша беру және Қазақстан Республикасы Президентіне қосымша өкілеттіктер беру туралы» Заңның қабылдануы. жергілікті әкімшіліктердің басшылары». Небәрі 6 баптан тұратын бұл заң президенттің құдіреттілігін заңдастырғандықтан, конституцияшылдыққа еш қатысы жоқ еді. Құқық нормалары биліктің бөліну принципі мен тежемелік және тепе-теңдік жүйесін мүлде елемеген. Президент өз билігімен барлық маңызды мемлекеттік құрылымдарды жасақтап, мемлекеттік қызметке қажетті адамдарды орналастыру мүмкіндігіне ие болды. Бұл ретте мемлекет басшысы заңдарды қабылдау бойынша барлық дерлік өкілеттіктерді алды. Дәл осы заң, оның нормаларының мәтіні негізінде (1-4-баптар) уақытша сипатта болған (бұл акт жаңа Жоғарғы Кеңес жұмысы басталғанға дейін формальды түрде қолданыста болған) өлімге әкелетін болады. қазақстандық конституционализмнің қалыптасуындағы рөлі. Іс жүзінде бұл акт Қазақстанның конституциялық құрылысының авторитарлық дамуының жолын алдын ала айқындайтын болады. 1993 жылғы желтоқсандағы жағдай 1995 жылдың наурызында және одан кейін Қазақстанның қазіргі Конституциясы қабылданған кезде қайталанады. Осы Конституцияның 3-бабында, мәселен, алдымен мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы – халық екені жазылады (1-тармақ), бұл билікті халық тікелей референдум және еркін сайлау арқылы жүзеге асыра алады, содан кейін ол қазірдің өзінде болды. халық өз билігін жүзеге асыруды да мемлекеттік билікке тапсыратыны бекітілген (2-тармақ). Бірақ қазірдің өзінде осы баптың 3-тармағында біз қазақстандық заң шығарушы бұл тұжырымдамаға енгізген мемлекеттік биліктің нақты мазмұны неде екенін және бұл билікті іс жүзінде кім басқара алатынын анықтаймыз. Конституциялық нормада сөзбе-сөз: «Халық пен мемлекет атынан сөйлеу құқығы Президентке, сондай-ақ Қазақстан Республикасының Парламентіне өзінің конституциялық өкілеттігі шегінде тиесілі» деп жазылатын болады. Яғни, өкілдік функция толық көлемде тек мемлекет басшысымен ғана болады, басқа ешкімде жоқ. Өйткені, бұл формуладан шығатыны, бұл тұрғыда Президенттің конституциялық өкілеттіктеріне шектеулер жоқ, ал Парламентте болады. Халық осылайша бұл жерде Елбасының тұлғасы көтерілетін іргетас ретінде ғана қызмет ететін біртекті масса ретінде әрекет етеді. Осы орайда 1990 жылғы 25 қазандағы Қазақ КСР-нің мемлекеттік егемендігі туралы Декларацияда Қазақстанның қазіргі конституциялық дамуы, халық атынан сөйлеу құқығы есептелетін құжат Парламентке тиесілі болғанын еске сала кетейік! Дәл осы баптың 4-тармағының формуласы мұндай түсіндірудің пайдасына одан да сенімді. Бұл жерде бірінші кезекте конституционализмнің мәнін түсінуден айқын алшақтығына байланысты қазіргі мемлекеттер тәжірибесінде кездеспейтін мемлекеттік биліктің бірлігі принципі алға қойылады. Мұндай көзқарас феодалдық және бұрынғы монархиялық басқару дәстүрлеріне, сондай-ақ коммунистік құрылыс кезеңіне ғана тән болды, сондықтан осыған байланысты заң ғалымдары кейде қолданатын терминді - «сайлау диктатурасы» дегенді қолданған жөн. Бірақ қазақстандық заң шығарушы осы қағиданы жариялаумен бір мезгілде сол конституциялық нормада биліктің бөліну принципіне және Қазақстандағы билік жүйесі де құрылған тежеме мен тепе-теңдік жүйесіне сілтеме жасайды. Мұндай эклектизм мен декларативті сәйкессіздік Қазақстан Конституциясының басқа бөлімдерінде де кездеседі және 19-20 ғасырлар тоғысында Шығыс Еуропа тарихында белгілі ойдан шығарылған конституционализмнің бір түрін көрсетеді. Билікке жақын қазақ заңгерлері мұндай конституциялық эклектизмнің қисынсыздығын түсінсе де, 1995 жылғы Конституцияға енгізуді теориялық тұрғыдан негіздеуге белсене тырысуда. Мәселен, қазақтың көрнекті заңгері – Конституциялық Кеңестің мүшесі, бұдан бұрын сенатор болған А.Котов бұл үшін «билік бірлігі» деген арнайы термин де ойлап тапты. Алайда, жеккөрінішті конституциялық нормаларды мұндай құқықтық қорғаудың шынайы мақсаттары Котов былай деп жазғанда айқын болады: «Билікті бөлу, біздің пікірімізше, жалпы игілікке тиімді тұтастыққа әкелетін байланыста мағынасы бар. Тұтас – бұл Мемлекет басшысы мен Қазақстан халқы қабылдаған Конституцияда бірлікке келтірілген өзара әрекеттесетін қарама-қайшылықтардың жиынтығы. Ортақ игілік – елдің тыныштығы мен дамуы. Сондықтан Конституцияға сәйкес мемлекеттік биліктің «бақылау пакеті» әрқашан мемлекеттің біртұтастығын танытатын Республика Президентінде болуға тиіс». Яғни, біз шын мәнінде мемлекет басшысының құдіреттілігін ақтау туралы айтып отырмыз, ал ең бастысы, бұл Шығыстың саяси ойларында, ежелгі Қытай философтарынан бастап, «Ежелгі Қытай» туралы пафостарда жиі кездеседі. «жалпы игілік». Сондықтан қазіргі уақытта Қазақстанда билікті бөлу моделі жүзеге асырылды деп айту мүмкін емес. Қазақстанның мемлекеттік органдары жүйесінде орталық орын 1995 жылғы Конституцияға сәйкес тікелей сайлау арқылы жасырын дауыс беру арқылы бес жыл мерзімге (1998 жылдан бастап – жеті жылға) сайланатын Президентке тиесілі болды. Мемлекет басшысы парламенттің қатысуынсыз өз бетінше ішкі және сыртқы саясаттың негізгі бағыттарын айқындау, ел ішінде де, халықаралық аренада Қазақстанның атынан шығу құқығын алды. Президент билікті бөлу жүйесінен шығарылып, одан жоғары көтерілді: конституциялық редакция оны мемлекеттік биліктің барлық тармақтарының келісілген жұмыс істеуін және барлық билік органдарының халық алдындағы жауапкершілігін қамтамасыз етуге міндеттеді (40-бап). Мемлекет басшысын өкілеттіктерді бөлу жүйесі шеңберінен шығару индикативті болып табылатын оның ең маңызды мемлекеттік-конституциялық өкілеттіктердің орасан тізбесін беруімен бір мезгілде: Қазақстан Президенті елдегі жағдай және Республиканың ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттары туралы жыл сайынғы жолдауымен халыққа үндеу жасай алады; Республика Парламентінің кезекті және кезектен тыс сайлауын тағайындайды; Парламенттің бірінші сессиясын шақырады және оның депутаттарының Қазақстан халқына ант береді; Парламент Палаталарының кезектен тыс бірлескен отырыстарын шақырады; Сенат ұсынған заңға 15 жұмыс күні ішінде қол қояды, заңды немесе оның жекелеген баптарын жария етеді немесе Парламентте қайталап талқылауға және дауыс беруге қайтарады; Республика Премьер-Министрін қызметке тағайындайды және қызметтен босатады; Премьер-Министрдің ұсынуы бойынша Үкіметтің құрылымын айқындайды, оның мүшелерін қызметке тағайындайды және қызметтен босатады, сондай-ақ Үкімет құрамына кірмейтін Республиканың орталық атқарушы органдарын құрады, таратады және қайта ұйымдастырады; ерекше маңызды мәселелерді қарау кезінде Үкімет отырыстарында төрағалық етеді; Үкіметке Парламент Мәжілісінің қарауына заң жобасын енгізуді тапсырсын; Үкімет пен облыстар, республикалық маңызы бар қалалар және астана әкімдері актілерінің күшін толық немесе ішінара жоюға немесе тоқтата тұруға; Парламенттің келісімімен Ұлттық Банктің Төрағасын тағайындайды және оны қызметінен босатады; Сенаттың келісімімен Бас прокурорды және Ұлттық қауіпсіздік комитетінің төрағасын қызметке тағайындайды және қызметтен босатады; Қазақстанның дипломатиялық өкілдіктерінің басшыларын тағайындайды және кері шақырады; Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің төрағасын 5 жыл мерзімге тағайындасын; Республиканың мемлекеттік бағдарламаларын бекітеді; Республиканың мемлекеттiк бюджетi есебiнен ұсталатын барлық органдар үшiн қызметкерлердi қаржыландыру мен еңбекақы төлеудiң бiрыңғай жүйесiн бекiтедi; республикалық референдум өткізу туралы шешім қабылдайды; келіссөздер жүргізеді және Республиканың халықаралық шарттарына қол қояды; ратификациялау грамоталарына қол қою; шет мемлекеттердің дипломатиялық өкілдерінің сенім грамоталары мен қайтарып алынатын хаттарын қабылдайды. Президент сонымен қатар Қазақстан Қарулы Күштерінің Жоғарғы Қолбасшысы болып табылады, Қарулы Күштердің жоғары қолбасшылығын қызметке тағайындайды және қызметтен босатады; Республиканың мемлекеттік наградаларымен марапаттайды, құрметті, жоғары әскери және басқа атақтар, сыныптық шендер, дипломатиялық дәрежелер және т.б. береді; азаматтық және саяси баспана мәселелерін шешеді; кешірім береді; Қазақстан Республикасының Конституциясына және заңнамасына сәйкес төтенше жағдай жариялайды; Конституцияға сәйкес соғыс жағдайын енгізеді және ішінара немесе жалпы жұмылдыру жариялайды; Қазақстан Республикасының Мемлекеттік хатшысын қызметке тағайындайды және қызметтен босатады, Республика Президентінің Әкімшілігін құрады; Қауіпсіздік Кеңесі, Жоғарғы Сот Кеңесі және басқа да консультативтік-кеңесші органдар (44-бап). Президент кеңсесі іс жүзінде тәуелсіз, оның үстіне, мемлекеттік биліктің ең маңызды, мүлде көмекші емес органына айналды, ол «ханның төңірегіндегілерді» көбірек еске түсіреді. Тіпті бұл үлкен конституциялық өкілеттіктер де толық емес. Президенттің өзі берген қосымша өкілеттіктері «Қазақстан Республикасының Президенті туралы» Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы 26 желтоқсанда қабылданған (1999 жылғы 6 мамырдағы өзгертулерімен) № 2733 Жарлығында көрсетілген және күші бар конституциялық заң. Сонымен, мемлекет басшысының құқықтық мәртебесіне деген көзқарастың өзі ешбір жағдайда қазіргі конституционализмге тән бағытта болған жоқ. Бұл көзқарас тарихтың жаңа кезеңінде шынымен де бір адамның билік жүйесін қайта құруға тырысты, шын мәнінде, мұндай адамның қолына берілген прерогативтердің көлемі бойынша монархиялық. Дәл осы жағдай мемлекет басшысының төрелік қызметін біріктіруге ұмтылу мүлде емес, ресми қазақстандық заңгер ғалымдар айтқандай, біздің ойымызша, мұндай ұстанымның негізгі және анықтаушы факторы болды. 1995 жылғы Конституциядағы билікті бөлу принципі көптеген нормалардың тұжырымы арқылы бұзылды. Атап айтқанда, мемлекет басшысының нормашығармашылық саласындағы айқын авторитарлық, ерекше үлкен өкілеттіктері. 1993 жылғы Желтоқсан оқиғасынан туындаған бұл тәжірибе қазақстандық гибридтік конституционализмге тән белгілердің біріне айналды. Ресми түрде Президент Қазақстан Конституциясы мен заңдарының негізінде және оларды орындау мақсатында жарлықтар мен өкімдер шығарады (45-баптың 1-тармағы). Ал бұл қазіргі мемлекеттердің әбден үйреншікті тәжірибесі. Алайда, 1995 жылы президент қазақстандық заңнаманың негізін құрайтын көптеген заңнамалық актілерді жеке өзі қабылдағаннан кейін де мұнымен тоқтап қалмады. Мемлекет басшысының бұл бағыттағы құдіреттілігі болашаққа конституциялық ережелердің көмегімен қамтамасыз етілді. Мемлекет басшысы қарапайым жарлықтар шығару құқығынан басқа, заң шығарушы биліктің кейбір артықшылықтарын тартып алды. Конституцияда Парламент әр палата депутаттары жалпы санының 2/3 даусымен Президенттің бастамасы бойынша оған заң шығару өкілеттіктерін бір жылдан аспайтын мерзімге беруге құқылы екендігі белгіленген (тармақ). Конституцияның 53-бабының 4-тармағы). Бірақ билікті бөлу жүйесінің бұл бұзылуының өзі жеткіліксіз болды. Сондықтан Конституцияға тағы бір айқын авторитарлық норма енгізілді. Егер Парламент Президент шұғыл деп жариялаған заң жобасын бiр ай iшiнде қарамаса, ол заң күшi бар жарлық шығаруға құқылы (61-баптың 2-тармағы). Кез келген парламенттің ең маңызды қызметі – заң шығарушылық, осылайша, қазақ мемлекеті басшысының еркі бойынша деформацияланып, бұрмаланған болып шықты. Шынында да, бұл саяси процесті бақылаудың жолы, бірақ бұл демократиялық емес, авторитарлық бақылау. Ал Қазақстан қоғамындағы консенсус іс жүзінде оның қалыпты даму үрдісінің нәтижесінде қалыптаспаған, өз мүддесін көздейтін билік тарапынан қоғамға сырттан таңылған. Консенсустың өзі Қазақстан қоғамының конституционализмнен алшақ қазіргі шындықтармен үнсіз келісімі. Консенсус демократиялық қоғамдардың да өзегі болып табылады. Бірақ ол жерде түбегейлі басқаша. Демократиялық жүйеде тұрақтылық, басқалармен қатар, билік ешбір жағдайда не істей алатыны және не істеуге болмайтыны туралы қоғамдық келісім арқылы қамтамасыз етіледі. Үкімет, атап айтқанда, конституция нормаларын бұзбауы керек. Қазақстанда «жеңімпаз бәрін алады» деген басқа принцип бар, яғни биліктің қолы байлаулы, оның әрекетін ештеңе шектемейді. Демек, шынында да Қазақстан Президентінің билігі сырттай тұрақты болып көрінеді. Ол үш конституция бойынша билік жүргізді, қажет болған кезде оларды өзгертті. Ал демократияда тұрақтылық пен тұрақтылық мүлде басқа: мемлекетте заң үстемдігі тұрақты жұмыс істейді, ал билік жай ғана тұрақсыз: президенттер де, билеуші партиялар да бір-бірін сабырмен ауыстырады. Қазақстан бұған қол жеткізе алмады. Бір күні осылай болатынына сенейік. Қазақстан Республикасы Конституциясының нысаны - ондағы құқықтық материалды қағидалардың, институттардың және нормалардың объективті өзара байланыстарын көрсететін біртұтас кодификацияланған нормативтік құқықтық актке топтастырудың ерекше тәсілі. Конституцияның нысаны мазмұнның ішкі ұйымы неде екендігі және осы мазмұнды білдіретін құрамдас бөліктерінің сыртқы көрінісі туралы түсінік береді - Конституцияның кіріспе, бөлімдері мен баптары. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясының нысаны кіріспеден, 9 бөлімнен, 98 баптан тұрады. Ол іргелі мәселелердің үш конституциялық блогын көрсетеді: 1) республиканың конституциялық құрылысының негіздері; 2) жеке тұлғаның құқықтық жағдайының негізі; 3) мемлекеттік билік органдары жүйесі және жергілікті өзін-өзі басқару негіздері. Конституционализмнің 200 жылдан астам тарихы Конституцияны қабылдаудың бірнеше жолдарын әзірледі: октроизация; құрылтай жиналысында қабылдау; парламенттер қабылдау, кейде өздерін жариялауҚазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясы 30 тамызда республикалық референдумда қабылданып, 1995 жылы 5 қыркүйекте күшіне енді. Қазақстан Республикасының Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу тәртібі 1995 жылғы Қазақстан Республикасы Конституциясының 62-бабының 3-тармағында және 91-бабының 1-тармағында белгіленген. Конституцияда белгіленген мемлекеттің біртұтастығы мен аумақтық тұтастығын және Республиканың басқару нысанын өзгертуге болмайды (91-баптың 2-тармағы). ) Конституциялық құрылыс – республиканың Конституциясымен және басқа да конституциялық-құқықтық актілерімен белгіленген және қорғалатын саяси, экономикалық және әлеуметтік қатынастар жүйесі. ) Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысы – адамдардың қоғамдағы және мемлекеттегі экономикалық, саяси, әлеуметтік және рухани қатынастарын көрсететін Конституцияда бекітілген іргелі қоғамдық қатынастар жүйесі. Конституциялық құрылыс Конституциямен белгіленеді және мынадай белгілерге ие: халықтық егемендік, мемлекеттік егемендік, мемлекеттік биліктің тармақтарға бөлінуі, аумақтық тұтастық, президенттік басқару жүйесі, басқарудың біртұтас нысаны, адам мен азаматтың негізгі құқықтары мен бостандықтарының ажырамастығы. . Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысының негізгі элементтеріне мыналар жатады: ) конституциялық құрылыстың экономикалық негіздері; ) конституциялық құрылыстың әлеуметтік негіздері; ) конституциялық құрылыстың рухани-мәдени негіздері; ) конституциялық құрылыстың саяси негіздері. Қазақстан Республикасы қызметінің негізгі принциптеріне мыналар жатады: қоғамдық келісім; саяси тұрақтылық; бүкіл халықтың игілігі үшін қоғамның экономикалық дамуы; қазақстандық патриотизм; мемлекеттік өмірдің аса маңызды мәселелерін демократиялық әдістермен, соның ішінде республикалық референдумда немесе Парламентте дауыс беру арқылы шешу. Тұлғаның құқықтық мәртебесі адам мен азаматтың құқықтарының, бостандықтары мен міндеттерінің, сондай-ақ оларды жүзеге асырудың мемлекетпен нормативтік құқықтық актілерде бекітілген құқықтық кепілдіктерінің жиынтығы ретінде сипатталуы мүмкін. Ең жалпы түрінде жеке тұлғаның құқықтық мәртебесі немесе құқықтық мәртебесі адам мен азаматтың қоғам мен мемлекеттегі орны мен рөлін, олардың өзара қарым-қатынасының принциптерін анықтайтын барлық институттар мен қатынастарды қамтиды. Басқаша айтқанда, жеке тұлғаның құқықтық мәртебесі жеке тұлғаның қоғамдағы және мемлекеттегі заңды түрде бекітілген орны ретінде анықталады. Құқықтық мәртебе – барлық құқық субъектілеріне қолданылатын, әдетте белгілі бір әлеуметтік топтар мен жеке тұлғаларға қатысты нормативтік спецификацияны алатын күрделі құқықтық категория. Осы негізде құқықтық мәртебенің негізгі түрлері қалыптасады: жалпы (немесе конституциялық) құқықтық мәртебе; арнайы (жалпы) құқықтық мәртебе; тұлғаның жеке мәртебесі. Жеке тұлғаның құқықтық мәртебесі ұлттық құқық жүйесінің әртүрлі салаларымен реттеледі, дегенмен жалпы конституциялық мәртебе нақты жағдайларға қарамастан мемлекеттің барлық азаматтары үшін біркелкі және бірдей екенін атап өту маңызды, т.б. негізгі, бастауыш, барлық басқа күйлерді одан туынды жасау, оны толықтыру. Тұлғаның құқықтық мәртебесі негіздерінің құрылымына келесі құрамдас элементтер кіреді: азаматтық; жеке тұлғаның құқықтық жағдайының жалпы принциптері; адамның және азаматтың конституциялық құқықтары, бостандықтары мен міндеттері; адам және азамат құқықтары мен бостандықтарының конституциялық кепілдіктері; құқық субъектілігі, оның ішінде құқық қабілеттілігі мен әрекет қабілеттілігі. Қазақстан Республикасында адамның құқықтық мәртебесінің негіздері Конституцияда, конституциялық және әдет-ғұрып заңдарында, өзге де нормативтік құқықтық актілерде, Республика Конституциялық Кеңесінің және Жоғарғы Сотының нормативтік қаулыларында, сондай-ақ Қазақстан Республикасы ратификациялаған адамның құқықтық жағдайы туралы халықаралық шарттарда. Адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтары азаматтық (жеке), саяси, әлеуметтік-экономикалық және басқа да құқықтар болып жіктеледі. Азаматтық (жеке) құқықтар – адамды ең жоғары құндылық ретінде бекітуге арналған негізгі категория. «Азаматтық құқықтар» ұғымы екі мағынада – кең және тар мағынада қолданылады. Кең мағынада – әрбір адамға туғаннан бастап оның белгілі бір мемлекетке жататындығына қарамастан тиесілі ажырамас, табиғи, негізгі құқықтар мен бостандықтардың жиынтығы. Тар мағынада – мүліктік құқықтар, сондай-ақ азаматтық құқықтық қатынастар субъектілерінің мүліктік емес жеке құқықтары. Бірінші жағдайда азаматтық құқықтар (сондай-ақ бостандықтар мен міндеттер) жеке, абсолютті болып табылады, адамның жеке өмірі мен жеке бостандығын қамтиды. Бұл жағдайда «азаматтық құқықтар» көбінесе бастапқы, негізгі сипаттағы жеке құқықтар деп аталады. Оларға мыналар жатады: өмір сүру құқығы, адамның бостандығы мен қауіпсіздігі, азаптауға немесе қатыгездікке, адамгершілікке жатпайтын немесе ар-намысты қорлайтын қарым-қатынас пен жазаға ұшырамау құқығы, орналасқан жеріне қарамастан заңды тұлға деп тану құқығы, еркін жүріп-тұру құқығы. Саяси құқықтарға бірігу бостандығы құқығы, бейбіт және қарусыз жиналу, жиналыстар, митингілер мен шерулер, шерулер мен пикеттер өткізу құқығы, мемлекет істерін басқаруға қатысу құқығы, мемлекетке сайлау және сайлану құқығы жатады. органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару, референдумға қатысу құқығы және т.б. Азаматтық (жеке) және саяси құқықтар халықаралық құқықтық құжаттарда бекітілген: 1948 жылғы Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы, 1966 жылғы Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы халықаралық пакт, 1966 жылғы Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пакт, соңғысы, сондай-ақ мемлекеттік конституцияларда. Қазақстан Республикасында азаматтық және саяси құқықтар 1995 жылғы Конституцияның II бөлімінде бекітілген. Әлеуметтік-экономикалық құқықтарға әлеуметтік қамсыздандыру құқығы, білім алу құқығы, денсаулық сақтау және медициналық көмек алу құқығы, тұрғын үй құқығы, еңбек ету құқығы (Қазақстанда еңбек ету бостандығы құқығы), сыйақы алу құқығы жатады. ешбір кемсітусіз еңбек үшін, демалыс құқығы, жеке меншік құқығы, мұрагерлік құқығы, еркін кәсіпкерлік құқығы және т.б. Әлеуметтік-экономикалық құқықтар халықаралық құқықтық құжаттарда: 1948 жылғы Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясында, 1966 жылғы Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы халықаралық пактіде, сондай-ақ мемлекеттердің конституцияларында бекітілген. Қазақстан Республикасында әлеуметтік-экономикалық құқықтар 1995 жылғы Конституцияның II бөлімінде бекітілген. жүктеу/скачать 50,85 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|