Тақырыбындағы халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары

67 

Күпме 

ҡ

айғы-хәсрәт эскәнһең! (“Бамбук һымаҡ һин, Суэнь”, 1958);  

Йөрәк 

ҡ

ағып, а

ҡ

бу

ҙ

 

килә,  

Саба-елә, саба-елә (“Ҡышҡы юлдан аҡбуҙ килә…”, 1963);  

Дан татыным. Уртаһында булдым  

Ел-дауылдың, бәлә-

ҡ

азаның (“Бабич өнө”, 1995);  

А

ҡ

бу

ҙ

ат, таң һы

ҙ

ылғансы, һис нәмәнән өркмәй-

ҡ

ур

ҡ

май а

ҡ

ланда үлән утлап йөрөр, ти  (“Оҙон-оҙаҡ 

бала  саҡ”).  Количество  абсолютных  синонимов  обычно  небольшое,  однако  в  башкирском  языке  их 

сочетания  чаще  всего  можно  увидеть  в  составе  парных  слов,  которые  в  такой  форме  приобретают 

собирательное значение.  

Следующий  тип  синонимов  –  идеографические  синонимы,  которые  отличаются  друг  от  друга 

семантическими оттенками значений. В структуре художественного текста они позволяют выразительно 

и образно охарактеризовать описываемое событие или явление:  

Шул тынлы

ҡ

ты ярып, бынан алы

ҫ

 

түгел туғай юлы буйлап кемдер үтә моңло, үтә зарлы итеп йыр 

йырлап  үтте.  Йәйәүле  кеше  былай  у

ҡ

 

иркен,  былай  у

ҡ

 

яманһыу  йырлай  алма

ҫ

 

ине  (“Оҙон-оҙаҡ  бала 

саҡ”);  

Я

ҙ

мыш даръям! Һинең соңғолдар

ҙ

а  

(Ү

ҙ

ем генә беләм) а

ҙ

мы хата ята,  

А

ҙ

мы шик-шомдарым, әрнеү

ҙ

әрем,  

А

ҙ

мы ғәйеп, үкенеү

ҙ

әр ята?!  

Өйөрөлә выждан ғазаптарым  

Өйрөлмәктә, а

ҫ

та, төпкөлдәр

ҙ

ә… (“Көҙгө Дим ярында”, 1973).  

Семантические синонимы призваны перечислять схожие явления, например:  

Ва

ҡ

 

мәшә

ҡ

әт, ығы-зығы тамам,  

Бар эшемдең сы

ҡ

тым осона (“Ҡоштар осорам”, 1970),  

уточнять то или иное понятие: 

Диңге

ҙ

 

әйтә: “Донъя яралғас та  

Дауыл миндә шашыу уятты.  

Шунан бирле тул

ҡ

ынланам, янам,  

Арыным мин, йонсоном мин тамам.  

Ә һин, кеше, шундай сабыр, тыныс” (“Диңгеҙ зары”, 1973),  

сопоставляя (Хә

ҙ

ер инде 

ҡ

аланың уттары йым-йым итеп янмай, былт-былт итеп тора, һүнә бара ине 

(

“Оҙон-оҙаҡ бала саҡ”), Хәсрәт тиһәм, а

ҙ

 

булыр, ахма

ҡ

 

тиһәм, күп булыр (“Ҡыҙ урлау”), Урламаным, 

сәлдер

ҙ

ем («Өс таған») или противопоставляя (Ул я

ҡ

шы күңелле, матур кеше ине. Сибәр түгел, матур 

ине (“Оҙон-оҙаҡ бала саҡ”) разнящиеся по смыслу слова; также они придают динамизм действию: Мин 

яфалар сигәм, ғазапланам (“Намыҫ менән беҙҙең ара сәйер…”, 1977);  

 

Тул

ҡ

ын һикерә,  

Көслө тул

ҡ

ын үкерә.  

Тул

ҡ

ын ялай И

ҙ

ел яр

ҙ

арын,  

Тул

ҡ

ын дулай, а

ҡ

 

күбектән сәсәп,  

Тул

ҡ

ын 

ҡ

ыуа бо

ҙҙ

ар 

ҡ

арғауын (“Иҙел ташҡанда”),  

 

постоянно наращивая градацию: Нә

ҡ

 

ошо мәл Түбән остан тул

ҡ

ын-тул

ҡ

ын булып гармун моңо ағылып 

килде. Башта ул кемгәлер йомша

ҡ

 

ҡ

ына, яғымлы ғына һу

ҙ

ып өндәшкәндәй булды, унан һуң ярһып-ярһып 

эс  сер

ҙ

әрен  һөйләргә  кереште,  бара  торғас,  нимәлер  инәлергә,  ялбарырға,  үтенергә  тотондо,  а

ҙ

а

ҡ

 

килеп,  үкереп  илап  ебәр

ҙ

е; 

ҡ

апыл  тынды  ла  быуылып-быуылып  үкһеп  алды  (“Оҙон-оҙаҡ  бала  саҡ”). 

Градацию  семантического  варьирования  можно  увидеть  даже  в  пределах  различных  произведений: 

диңге

ҙ

 

үкһене (“Кистән дауыл ҡупты...”, 1971) и даръя дулай (“Диңгеҙ зары”, 1973). 

Третий  тип  синонимов  –  стилистические  синонимы.  В  произведениях  М.Карима  они  обычно 

вводятся  в  диалоги  с  целью  охарактеризовать  речь  персонажа,  показать  народность  образа  (Боға

ҙ

ыма 

еткәнсе  тығындым,  бына!  –  тип  ауы

ҙҙ

ы  асып  күрһәттем.  Ул,  һәр  ва

ҡ

ыттағыса,  ашы

ҡ

май  ғына, 

ҡ

ә

ҙ

ерләп кенә ашарға кереште (“Оҙон-оҙаҡ бала саҡ”). Поскольку стилистические синонимы обладают 

ярко выраженной экспрессивной окраской, они в повествовании выказывают отношение автора к герою 

68 

или  описываемому  явлению  (Туя  белмә

ҫ

 

Нәсимә  генә  һаман 

ҡ

әнәғәт  түгел.  Ба

ҡ

ыра  бирә.  ...  Ярай  әле 

Нәсимә былай ғына, һү

ҙ

һе

ҙ

 

генә илай (“Оҙон-оҙаҡ бала саҡ”).  

Следующий  тип  синонимов  –  контекстуальные  синонимы,  которые  широко  применяются  в 

творчестве Мустая Карима. Авторская мысль всегда бывает построена на метафоричности, иносказании, 

поэтому в конкретном контексте синонимичными могут оказаться совершенно разные понятия:  

 

Йылғалар төнөн һөйләшә,  

Болот тау

ҙ

арға 

ҡ

унғас;  

Йөрәктәр төнөн серләшә,  

Ая

ҡ

 

тауышы тынғас (“Йылғалар төнөн һөйләшә”, 1960);  

Бөйөк даръя! Әллә һинең дә, тим,  

Ғәмһе

ҙ

, шат көндәрең үттеме? (“Кистән дауыл ҡупты...”, 1971);  

 

глаголы у

ҙ

ған, бат

ҡ

ан, үткән, киткән, бөткән, кипкән образуют синонимический ряд с доминантой у

ҙ

ған 

в  “Һабантуйҙан  ҡайтып  киләм”  (1968).  Об  искусном  составлении  синонимического  ряда  из 

контекстуальных синонимов сәйерерәк, шау

ҡ

ымлыра

ҡ

, бер 

ҡ

атлыра

ҡ

, саяра

ҡ

 

в начале повести “Долгое-

долгое детство” писал В.Ш.Псянчин [6, 155]. 

Как нам представляется, в творчестве М.Карима по частотности выделяются синонимические ряды 

ел, дауыл, буран; диңге

ҙ

, даръя; шаулай, үкерә, геүләй, тул

ҡ

ынлана, даулай, отмеченные в стихотворении 

Р.Гарипова “Тирмәнсе” («Мельник») как характерные черты творчества М.Карима [1]: 

 

Тирмәнсе 

Мостай Кәримгә 

 

Әйләнгәндәй мең-мең тирмән ташы,  

Диңгеҙ геүләй, диңгеҙ үкерә.  

Тулҡынланмай, ахыры, йәшәй алмай,  

Елде һөйә, елде үҙ күрә. 

Тирләп-бешеп, аҡ күбеккә төшөп,  

Тулҡын саба, тулҡын һикерә.  

Тартҡан онон — ваҡ ҡына аҡ ҡомон  

Тыны менән ярға һеперә. 

Тирмәнсемдең мең тирмәне шулай  

Мәңге геүләй, мәңге үкерә.  

Сабырлығы — алтын гәрәбәләр, 

Сабырһыҙға сүп-сар килтерә. (Рәми Ғарипов). 

 

Таким образом, в творческом наследии Народного  поэта Башкортостана Мустая Карима одним из 

излюбленных лексических  средств являются синонимы, которые помогают в повествовании образно и 

разносторонне  описать  явление,  конкретизировать  мысль,  выразить  отношение  лирического  героя  к 

иллюстрируемым событиям, показать действие в его нарастающей перспективе. Поэтическое мастерство 

и искусство М.Карима очень ярко проявляется в их тщательном, вдумчивом подборе, что обеспечивает 

точность, яркость, выразительность  языка произведений и характеризует автора как истинного знатока 

родного языка, мастера раскрывать мысль через искусство слова. 

жүктеу/скачать 7,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: