Тараз мемлекеттік педагогикалық институтының хабаршысы ғылыми-педагогикалық журнал
жүктеу/скачать 2,6 Mb. Pdf көрінісі
|
| 1 ТАРАЗ МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ИНСТИТУТЫНЫҢ ХАБАРШЫСЫ ҒЫЛЫМИ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖУРНАЛ ВЕСТНИК ТАРАЗСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО ПЕДАГОГИЧЕСКОГО ИНСТИТУТА НАУЧНО-ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ ЖУРНАЛ №20 2014 2 Тараз мемлекеттік педагогикалық институтының ХАБАРШЫСЫ ВЕСТНИК Таразского государственного педагогического института 2014 №20 (қазан - қараша - желтоқсан) РЕДАКЦИЯ АЛҚАСЫ Д.П. Қожамжарова тарих ғылымдарының докторы, профессор (бас редактор) Р.С. Амандосова педагогика ғылымдарының докторы А.Ә. Байтелиев филология ғылымдарының докторы, профессор К.Ж. Бұзаубақова педагогика ғылымдарының докторы И.О. Мүлдеков техника ғылымдарының докторы, профессор М. Мұратбеков физика-математика ғылымдарының докторы, профессор Ж.С. Тӛлеубаев ауылшаруашылығы ғылымдарының докторы, профессор Т.Р. Абдыкадырова педагогика ғылымдарының докторы А.Н. Тұрарова филология ғылымдарының кандидаты, доцент А.Г. Шуканов филология ғылымдарының кандидаты, профессор К.Б. Турдалин экономика ғылымдарының кандидаты, доцент ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ МӘДЕНИЕТ, АҚПАРАТ ЖӘНЕ СПОРТ МИНИСТРЛІГІ Ақпарат және мҧрағат комитеті Бұқаралық ақпарат құралын есепке қою туралы КУӘЛІК №5763-Ж Астана қаласы «23» 02 2005 ж. 3 МАЗМҦНЫ ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР Тарих (отан, жалпы), философия, саясаттану, әлеуметтану, дінтану, мәдениеттану, этномәдениеттану, құқықтану, экономика Абдикулов М., Нартбаев Т.У., Абдыхайранов У.А. Қоғамдағы салауаттылық, дене мәдениетімен рухани құндылықтары...................................................................................... 5 Абдуразакова Г.А. Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік әлеуметтанулық зерттеулердің насаны................................................................................................................ 7 Байтелиев А.Ә. Бірліктердің фразеологиялануының функционалдық –семантикалық репрезентациясы........................................................................................................................ 13 Бауберикова А.Б., Кулажанова А.Н., Джунусова А. Проблемы вооруженной преступности.............................................................................................................................. 22 Бекназаров Ж.О. Оценка координационных способностей борца Греко-Римского стиля........................................................................................................................................... 26 Бердалиева С.Е., Джамалдинова М. Н.Кушербаева М.Р. Лазеры. определение длины волны лазерного излучения методом интерференции света..................................... 30 Даутбаев М. А., Мержанов С. Ж. Баласағұн – тарих пен қоғамға қосқан үлесі.............. 37 Джаманбаев С. Проблемы вхождения Республики Казахстан в вто (использование опыта Китая).............................................................................................................................. 40 Әбдікерім А.А., Мусабекова Г.К. Жаһандану үрдісіндегі әлеуметтік философия мәселелері.................................................................................................................................. 45 Еркебаева А.Қ, Оңғарбаева А.К, Сейтказиева Ш.С. Атмосфераны ластау құрамының қылмыстық-құқықтық сипаттамасының проблемалары................................... 50 Еркебаева А.Қ., Кажигалиева Б.Г. Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығы және онымен күрес жолдары............................................................................................................. 53 Жапарова Ә.Ә. Зар заман поэзиясының рухани – танымдық тұрғыдан саралануы........ 56 Ким Ф.Э., Тохтыев А.Ш. Место и направленность методов нравственного воспитания на занятиях по физическому воспитанию.......................................................... 60 Ли В.М., Сулейменов О.А. Физическая и спортивно-тактическая подготовка спортсменов............................................................................................................................... 64 Мулюкова В.Г., Нейфельд А.П. Образ астаны как проявление современных тенденций в архитектурном дизайне Казахстана.................................................................. 69 Мусабекова Г.К., Шойынбаева Ғ.А. Философия пәнін оқытуда ақпараттық технологияларды қолданудың тиімділігі................................................................................ 74 Нартбаев Т., Абдикулов М., Абдыхайранов У. Салауатты ӛмір сүруді қалыптастыруда дене тәрбесінің маңыздылығы.................................................................... 78 Оңғарбаева А.К., Сауыт Қ.Е. Адамзат қауіпсіздігіне қарсы қылмыстардың криминолгиялық сипаттамасы................................................................................................. 81 Тоқтағҧлҧлы А. Жайханов Ж. Кӛшкінбаев Ж. Шығыс жекпе-жектеріндегі аяқпен тебу әдістерін үйрету және жаттықтыру әдістемелері.......................................................... 85 Тоқтағҧлҧлы А., Қалықҧлов С., Тоқбергенов Ж. Шығыс жекпе-жектерінде аяқпен тебу әдістерін қолдану түрлері................................................................................................ 89 Таженова А.П. Эффективность внедрения дуальной системы обучения для творческих специальностей высших учебных заведений..................................................... 93 Торопеева А. Экономическая безопасность РК: на примере конкуренто способности промышленного производства................................................................................................. 98 ФИЛОЛОГИЯ (тіл және әдебиет): қазақ, орыс, шет тілдері Керімбеков М. Бастауыш сынып оқушыларын сӛйлеу мәдениеті мен жазу мәдениетіне үйретудің алғы шарттары................................................................................... 104 Керімбеков М. Педагог – ғалым Тӛлеу Кенжебаевқа арналған дәрісхана......................... 108 4 Маханова Б.Д., Тағашбаева Л.А. Шет тілі сабағында топтық жұмыс арқылы білімгерлерді шығармашылыққа баулу.................................................................................. 112 Несипбергенова Ә., Кӛпбаева М. Мемуар – біздің әдебиетте кенже қалған жанр.......... 115 ПЕДАГОГИКА, ЭТНОПЕДАГОГИКА, ПСИХОЛОГИЯ, ДЕФЕКТОЛОГИЯ Дарибаева Б. Деңгейлеп оқыту технологиясын пайдаланудың тиімділігі........................ 121 Жаркеева Ш. Использование икт на уроках английского языка.................................... 125 Жумагалиев Р.А.Тәрбие жӛніндегі Ж. Аймауытұлының психологиялық- педагогикалық ой – пікірлері................................................................................................... 130 Кҥмісбекова Ж.Н., Рапық Н. Қазақ мақал –мәтелдерін семинар сабақтарында пайдалану................................................................................................................................... 135 Кҥмісбекова Ж.Н., Бегалықызы Б. Жастардың бойына патриоттық тәрбиені қалыптастыру............................................................................................................................ 137 Мунайбекова Б. Бастауыш сыныпта оқушылардың шығармашылық қабілетін арттыруда жаңа педагогикалық технологияның маңызы................................................... 140 Мунайбекова Б. Бастауыш сыныптың оқу-тәрбие үрдісінде сын тұрғысынан ойлау оқу технологиясын пайдалану – оқушылардың танымдық қызығушылығын арттыру..... 145 Мусабекова Г.К., Шойынбаева Ғ.А. Санкхья ортодоксалдық мектебі........................... 154 Шортанбекова Н. Қазақ тілі сабағында ойын элементтерін қолдану............................... 158 ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ҒЫЛЫМДАРЫ (математика, физика, информатика) Аубакирова С.А. Шемет Е. Актуальность использования различных средств мультимедиа в учебном процессе............................................................................................ 163 Баубекова А. Инновациялық технологияларды қолдану даярлығы................................... 166 Кӛшербаева М.Р., Айдарбекова Ж.М. «Термодинамиканың ІІ-бастамасы» тақырыбын инновация элементтерін қолдана отырып ӛту................................................... 170 Садирмекова Ж.Б., Каргабаева Д.Т. Особенности образовательных технологий в процессе преподавания в современном ВУЗе........................................................................ 173 Сманов К.Ж. Бесконечные дроби и ее практические применения..................................... 176 ГЕОГРАФИЯ, БИОЛОГИЯ, ХИМИЯ, ЭКОЛОГИЯ Абжапарова А.С., Сейдыбаева Ә. Биология сабақтарында сын тұрғысынан ойлау технологиясын қолданып сабақ ӛткізу әдістемесі................................................................. 179 Джамалдинова М.Н., Кушербаева М.Р. Влияние электромагнитных полей на живой организм..................................................................................................................................... 185 Кемелбекова Р.Е., Сейдыбаева Ә.Қ. Ұйқы безі гормонының организм қызметін реттеудегі маңызы..................................................................................................................... 189 Халық З., Абжапарова А., Шолпанкулова Г. Биология сабағында астіv studio бағдарламасын қолданып сабақ ӛткізудің тиімділігі............................................................. 198 Мақалаларды рәсімдеу тәртібі............................................................................................. 203 Условия оформления статьи................................................................................................. 204 5 ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР ТАРИХ (ОТАН, ЖАЛПЫ), ФИЛОСОФИЯ, САЯСАТТАНУ, ӘЛЕУМЕТТАНУ, ДІНТАНУ, МӘДЕНИЕТТАНУ, ЭТНОМӘДЕНИЕТТАНУ, ҚҦҚЫҚТАНУ, ЭКОНОМИКА ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ МАМАНДЫҚТАР ӘОЖ 75 А 13 ҚОҒАМДАҒЫ САЛАУАТТЫЛЫҚ, ДЕНЕ МӘДЕНИЕТІМЕН РУХАНИ ҚҦНДЫЛЫҚТАРЫ Абдикулов М., Нартбаев Т.У., Абдыхайранов У.А. Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ. Қазақстан Республикасының әлемдік ӛркениетке, демократиялық дәстүрге ӛту жағдайында адамзат қоғамының ғасырлар бойы жинақтаған жалпы құндылықтар мұрасына ден қоюы, рухани-адамгершілік негізінде дене тәрбиесін сабақтастықта дамытып, салауатты ӛмір сүру дағдылары арқылы дене мәдениетін қалыптастыру ӛзектілігі артуда. Бұл мәселе ел Президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Қазақстан - 2030» бағдарламасында, ҚР «Білім туралы» Заңында, «Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында» білім беру жүйесінің басты міндеттерінің бірі ретінде кӛрініс тапқан. Дене тәрбиесін, жаңа технология мен озат тәжірибені ұлттық және жалпы адамзаттық құндылық қағидаларымен сабақтастыра зерттеу – бүгінгі күн талабынан туындап отырған педагогика ғылымының міндеттерінің бірі. Дене тәрбиесінің мәнін бүгінгі жаңа заман талабына сәйкес қарастыру – бұл адамды ӛзі ӛмір сүрген ортаның жемісі ғана емес, сол ортадағы дене мәдениеті, адамгершілік қарым-қатынасы әрекетімен кӛрінетін субъект деп танылуымен айқындалады. Қоғамның елеулі ӛзгерістерге түсуі, адамның мақсат-мұраттарына, тұрмыс- тіршілігі мен мінез-құлқына, сондай-ақ ӛзінің жеке басына да субъект ретінде ӛзгеріс енгізуде. Оның үстіне қоғамдағы салауаттылық, дене мәдениеті мен рухани құндылықтардың табиғаты, мәні, шығу тегі және атқаратын қызметтері туралы жан-жақты зерттеу, оқушылардың дене тәрбиесін салауаттылық дене мәдениеті мәселесімен байланыста қарастыру қажет. Дене тәрбиесі ӛсіп келе жатқан жас ұрпаққа білім мен тәрбие беру саласының бір тармағы болып табылады және ол жеке тұлғаның жан-жақты дамуына, күшті де қуатты болып ӛсуіне, ұзақ уақыт шығармашылық еңбекке жарамды адамды қалыптастыруға, оны отан сүйгіштікке дайындауға қызмет етеді. Болашақ ұрпағымыздың денсаулығының мықтылығы, салауатты ӛмір сүруі мектеп мұғалімінің жеке басымен оның жоғары оқу орнындағы теориялық жеке тәжірибелік дайындығының дәрежесіне тікелей байланысты. Осыған орай оқушылардың дене тәрбиесі жүйесін жүзеге асыру жұмыстарын ұйымдастыруға болашақ мұғалімдерді даярлау ісін кәсіби дайындықтың ажырамас бӛлігі ретінде қарастыру керек. Дене тәрбиесі және спорт мамандары күрделі әлеуметтік міндеттерді шешуге араласумен бірге оқушылардың психологиялық ерекшеліктеріне сай, оқу-тәрбие міндеттерін шешуде олардың рухани жетекшісі де болуы тиіс. 6 Қазіргі таңда қоғамның салауаттылығы маңызды сипатқа ие. Бүгінгі болашақ мұғалімді дайындауда олардың салауатты ӛмір сүру мен денсаулық, дене мәдениеттерін ӛздері игермей тұрып, оларды білімді, білікті маман ретінде қалыптастыру мүмкін емес. Себебі әр болашақ маманның денсаулығы жеке байлық қана емес, ол сондай-ақ халқымыздың білім және экономикалық қуатының ӛсуі үшін де қажетті шарттарының бірі. Соның ішінде денсаулықтың басты шарты-мәдени орта, салауатты ӛмір салты. Президентіміз Н.Ә. Назарбаев «Қазақстан - 2030» стратегиялық бағдарламасында «Салауатты әрі гүлденген экономика құрмайынша, біз қуатты мемлекет пен қарулы күштер құра алмаймыз, демографиялық, экономикалық және әлеуметтік міндеттерді шеше алмаймыз, әрбір адамның жеке басының қадір-қасиеті мен әл-ауқатын арттыра алмаймыз»,- деген болатын. Білім беру жүйесінің маңызды міндеттерінің бірі – дене тәрбиесі арқылы салауатты ӛмір салтын қалыптастыру мәселесі. Соған байланысты кӛптеген құжаттар бар, мәселен: Қазақстан Республикасы Президентінің 1998 ж 18 мамырдағы «Халық денсаулығы» атты мемлекеттік бағдарламасы, Қазақстан Республикасының үздіксіз білім беру жүйесінде «Салауаттану-денсаулықты сақтау» бағдарламалары. Бұл құжаттардағы негізгі мәселенің бірі –дене тәрбиесі арқылы салауатты ӛмір салтын қалыптастыру, жастар тәрбиесі. Сондықтан да болашақ мұғалімдерге қойылатын жаңаша талаптар мен ӛзгерістер туындап отыр. Бұған себеп қазіргі кезде жеке тұлғаның қоғамдық және әлеуметтік мәні дене тәрбиесі мұғалімінің назарынан тыс қалмауы қажет. Дене тәрбиесі сабағындағы сауықтыру, білімдік, тәрбиелік міндеттерімен қатар, педагог кәсіби жұмысын атқарып қоймай, оқушылардың рухани жеке тұлғасын қалыптастыруды жүзеге асыруы керек. Дене тәрбиесін, жаңа технология мен озат тәжірибені ұлттық және жалпы адамзаттық құндылық қағидаларымен сабақтастыра зерттеу – бүгінгі күн талабынан туындап отырған педагогика ғылымының міндеттерінің бірі. Дене тәрбиесінің мәнін бүгінгі жаңа заман талабына сәйкес қарастыру – бұл адамды ӛзі ӛмір сүрген ортаның жемісі ғана емес, сол ортадағы дене мәдениеті, адамгершілік қарым-қатынасы әрекетімен кӛрінетін субъект деп танылуымен айқындалады. Қоғамның елеулі ӛзгерістерге түсуі, адамның мақсат-мұраттарына, тұрмыс-тіршілігі мен мінез-құлқына, сондай-ақ ӛзінің жеке басына да субъект ретінде ӛзгеріс енгізуде. Оның үстіне қоғамдағы салауаттылық, дене мәдениеті мен рухани құндылықтардың табиғаты, мәні, шығу тегі және атқаратын қызметтері туралы жан-жақты зерттеу, студенттердің дене тәрбиесін салауаттылық дене мәдениеті мәселесімен байланыста қарастыру қажеттігі біздің тақырыбымыздың ӛзектілігін айқындай түседі. Осы айтылған теориялық жұмыстардың құндылығы мынада: болашақ дене шынықтыру оқытушыларының «Телекоммуникация желісі кӛмегімен дене шынықтыру пәнінің негіздері» курсын оқытудың қажеттілігі негізделіп телекоммуникация желілерін оқыту үрдісіндегі ерешекшіліктері айқындалды. Дене шынықтыру пәнінің тәжірибелік мәні курсының бағдарламасы курстың мазмуны, педагогикалық және бағдарламалық құралдары: оқу әдістемелік материалдары, тапсырмалар жүйесі дайындалды. Құрастырылған әдістемені студенттерге практикалық білім беруде қолдана отырып телекоммуникация желілері негіздерін жеке іс-әрекеттік жолдарымен игеруде, жетілдіруде қолдануға болады. Әрі қарай студенттерге білім беру қосымша мазмұндық және технологиялық құралдары іске қоса отырып, ӛз мүмкіндігін кеңейтуге, телекоммуникация желілері арқылы оқыту әдістемелік жүйенің қосымша жолдарын кеңейтуді іске асыруға мүмкіндік береді. Талдау, жалпы білім беру мектептерінде оқу- тәрбие үдерісін ұйымдастыру мен басқаруға білім беру мен спорттық мекемелерге тән құрылымдар - мақсат, жалпы және арнайы (арнайылық) міндеттер, әдістер мен қағидалар, оқу кеңістігінде жүзеге асатын, нақты бағыттылығы бар, оқу материалының теориялық және тәжірибелік мазмұны кіретінін кӛрсетті. Оқушы-спортшының осы білім беру кеңістігіндегі таңдаған жолының басы, мектептегі оқу мерзіміндегі бастапқы кезеңнің де нақты құрылымы немесе мазмұны болады. 7 Дене тәрбиесі сабағында оқытудың дәстүрлі емес құралдарын қолдану барсында оқушылардың дене тәрбиесін дамыту технологияларын жетілдіруге; дене тәрбиесі сабақтарында оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеуге, дене тәрбиесі арқылы жеке тұлғаның психофизиологиясын ӛзгеруге: ӛзін-ӛзі реттеуін қалыптастыру; дене тәрбиесі сабақтарын пәнаралық байланыс арқылы жетілдіру; дене қабілетін рухани құндылықтар арқылы дамыту; релаксация арқылы жеке тұлғаның психофизиологиялық қабілеттерін дамыту; психикалық қуат мүмкіндіктері мен дене тәрбиесін сабақтастырып дамытуға т.б. қол жеткізуге болады. Организмнің қорғаныш қабілетін жоғарылатуға жағдай жасайтын тәртіптер және организмге зиянын тигізетін әдеттерге қарсы тәртіптер - гигиеналық дұрыс тәртіп болып саналады. Организмнің қорғаныш қабілетін жоғарылатуға әр түрлі іс-әрекеттер мен демалысты дұрыс пайдалану, рационалды тамақтану, жақсы қимыл-қозғалыс белсенділігі, денешынықтыру, шынығу, жеке бас гигиенасын сақтау, ӛзінің денсаулық жағдайына ерекше кӛңіл бӛлу, жақсы экологиялық жағдай т.с.с. әсер етеді. Әдебиеттер: 1 Особенности физического развития и двигательной дееспособности учащихся. //Вестник. № 3. – Каракалпакстан, 2001. - С. 114-115. 2 Мектеп оқушыларының дене құрылысының түрлерін үйрету мәселелері. //Қарақалпақстан мұғалімі. № 1,2. - Нүкіс, 2001. – Б. 57-60. 3 Характеристика структуры двигательной дееспособности учащихся. Вестник. №3,4 - Каракалпакстан, 2003. – С. 162-163. 4 Жоғары сынып оқушыларының жеңіл атлетика бойынша іс-әрекет қабілетін күшейту әдістері. //Педагогикалық ғылыми-әдістемелік журнал. № 3. – Ташкент, 2003. – Б. 77-78. 5 Особенности физического развития детей среднего школьного возраста. //Бастауыш мектеп. № 8. –Алматы, 2004. – С. 25-28. 6 Дене тәрбиесі ерекшеліктері. //Қазақстан мектебі. № 10. – Алматы, 2004. – Б. 33. Аннотация. Первое важные обязанности системы образования - вопрос формирования здорового обычая жизни через физическую культуру. Annotation. First important duties of the system of education are a question of forming of healthy custom of life through a physical culture. ӘОЖ 338.001.1(574) А14 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КӘСІПКЕРЛІК ӘЛЕУМЕТТАНУЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕРДІҢ НАСАНЫ Абдуразакова Г.А. Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ. Қазақстанда кәсіпкерліктің қалыптасуы қазақстандық қоғамның даму тарихындағы бүкіл қоғамдық жүйенің экономикалық, әлеуметтік, саяси реформалауы кезеңінде қарастырылады. Республикадағы кәсіпкерлік қызметтің дамуын осы уақытқа дейін тӛрт кезеңге бӛліп қарастыруға болады. Оның даму тарихы қалыптасу заңдылықтарымен тығыз байланысты болып табылады. Қазақстанда кәсіпкерліктің қалыптасуының алғашқы кезеңі – алғашқы қауымдық құрылыс қалыптасқаннан бастап 1917 жылға дейінгі аралық, бұл кезеңде 8 кәсіпкерлік ісі ӛз заманына байланысты дәстүрлі қалыпта, дәстүрлі салаларда дамып, сол уақыттың тұрмыс-тіршілігіне сай болып отырады. Екінші кезең ел басына тӛңкерісшілердің келуімен 1986 жылға дейінгі аралықты қамтиды. Елде жеке-дара кәсіпкерлік қызметке деген жағдайдың болмағаны және олардың әрекетін ынталандыратын мемлекет тарапынан пәрменді мүмкіндіктердің болмағаны туралы айтылған. Сол кезде КСРО-да Қазақстанда жарық кӛрген әдебиеттер мен басылымдарда социалистік тауарлы ӛндіріс, социалистік нарықты «Экономика» деген тұжырымдамалар қала берді. Шығыс Еуропадағы бірнеше социалистік елдерге (Польша, Венгрия» жеке меншікке негізделген ӛндіріс ауқымының әжептеуір социалистік ӛндіріс тәсіліне сай емес) деген кӛзқарастар қалыптасқаны ӛзімізге белгілі, сондықтан да кәсіпкерлік қызметтің нысаны ӛзінің кӛптеген шешілмеген мәселелерімен кәсіпкерлік дамуының осы екінші кезеңін аяқтады. Үшінші кезеңге 1986 жыл, яғни КСРО-ның «Жеке еңбек қызметі» туралы («Об индивидуальной трудовой деятельности») заңы шыққаннан бастап 1991 жылдар аралығы н жатқызауға болады. Бұл уақыт аралығында шағын және орта кәсіпкерлік азаматтардың және олардың отбасының мүшелерінің ӛзіндік еңбегі арқылы жүзеге асырылады. Үшінші кезеңде шағын және орта кәсіпкерлік негізінен социалистік шаруашылық жүйенің қажетті бӛлігі ретінде қаралған жоқ. Теорияда да тәжірибеде де жеке еңбек қызметін социалистік меншік қатынасына «жат әрекет» деп қарады. Және де оны социализмнің экономикалық әлеуметтік саяси жүйелеріне кеңінен енгізген жоқ. Ал жеке ӛндірушілердің қызметі ӛзінің шектелген мүмкіндіктерніне қарамастан тұтынушылар сұранымына және оның ӛзгерісіне сай әрекет етті. Жеке еңбек қызметі мемлекеттік мекемелер қамтамасыз етпеген тауарлармен қызметтерді ұсынды. Жеке кәсіпкерлік қызметін социалистік жақтамағандықтан ол қоғамда кәсіпкерліктің осы нышанының әрекет етуіне кедергі болатындай әртүрлі кӛзқарастармен негізделген болады. Осының нәтижесінде жеке дара кәсіпкерлікпен айналысушылар ӛз іскерлігін жүзеге асыруда кӛптеген қиыншылықтарды кездесті, атап айтсақ, бюрократиялық және әкімшілдік-әміршілдік билік ету осы заңнан да ӛзінің кӛрінісін тапты. Осы кезде статистикалық қаржы мекемелері, құқық қорғау органдары жеке кәсіпкерлердің ӛндірілген ӛнімдері мен кӛрсетілген қызметтер туралы толық мәліметтерді жинай алмады [2, 107б]. Тӛртінші кезеңге 1991 жылдан бастап қазіргі уақытқа дейінгі аралықты жатқызуға болады. Яғни егемендік алғаннан кейінгі еліміздің ӛз бетінше тәуелсіз Республика болып қалыптасқан уақыттан бастап осы бүгінгі күнге дейінгі аралық жатады. Ал Отандық әлеуметтанушы, профессор Ж. А. Нүрбекованың пікірінше, кәсіпкерлік қызметтің Қазақстанда дамуының алғашқы кезеңін ежелгі уақыттардан бастап қарастыруға болады. Ежелгі уақыттың экономикалық ошағы Орталық Азия болды. Бірыңғай сауда жүйесі Жібек жолының пайда болуы қалалардың ӛсуіне, қолӛнершілік ӛндірістің дамуына алып келді, олар нарыққа бағдарланды, оның нәтижесінде табиғи айырбастың орнына тауарлы-ақшалық қарым-қатынастардың пайда болды. Тікелей және қосымша салықтардың, мемлекеттік монополияның, сатып алу мен тағзым етудің күрделі жүйесі енгізілді. Византияда Түрік қағанатының саудалық-дипломатиялық одағы құрылды. Араб мәліметтері бойынша, ежелгі қазақ қалалары Отырар, Ясы (Түркістан), Сайрам, Испиджаб, Талхир, Сауран, Сығанақ, Тараз ежелгі кӛшпенділер жолында сауда орталықтары ретінде белгілі болған. Олар ежелгіге Ортағасырды, Батыс және Шығысты біріктірді: Жапония, Корея және Қытайды Орталық Азиямен, Иранмен, селжұқтар мемлекетімен, Русь пен Византияны, Франция мен Италияны [2, 18б] . Ежелгі сауда жолының дамуы Қазақстан халықының этномәдени діліне және әлеуметтік-психологиялық микроклиматына белгілі бір із қалдырды. VI ғасырда Сюань Цзань елшісі ӛзінің жазбаларында ірі қала Тараз жӛнінде таңқаларлық естеліктер қалдырды. Еуропалық саудагерлер Ұлы Жібек жолындағыдай сауда қарқынын армандады. Ежелгі жазба кӛздер мен археологиялық мәліметтерге 9 сүйенсек, бұл қала бірыңғай нарығымен қоса, қолӛнершіліктің, тігіс ӛндірісі, әшекей бұйымдар дайындау, ағаш ӛңдеу және т.б. дамуымен атақты болған. Осы қалада алтын, күміс және мыс тиындар соқты, Тараз кӛптеген ғасырлар бойы түсті металлургияның маңызды орталықтарының бірі болып қала берді. Мұнда қазба жұмыстары кезінде құрылыстық істің жоғары мәдениетін талап еткен архитектуралық құралдар қалдықтары табылды. Темір, алтын, күмістің жасанды ұсталарының кӛптеген бұйымдары да осыған дәлел бола алады. Тараз 6 ғасырдың ӛзінде-ақ саудагерлер қаласы ретінде белгілі болды [7, 56б]. Ұлы Жібек жолы ӛткен территорияларды әлі күнге дейін ӛндірістік кәсіпкерлік қолданған пайдалы қазбалар аймағы бар. Ұлы Жібек жолының ӛту территориясы түсті металлдар, барит, кӛмір, жасанды және техникалық тастар және құрылыс материалдарына бай. Қазақстан Республикасы ӛзінің территориясында кӛптеген тарихи ескерткіштерді иелене отырып, ішкі және халықаралық туризмнің дамуына үлкен мүмкіндігі бар. Тірі табиғаттың әдемі жерлері және аңшылық орындар кәсіпкерлік тұрғысынан бос уақыт пен демалысты ұйымдастыру саласында қолданылуы мүмкін. Қазақ халқының тарихи ескерткіші және кӛптеген ғасырлар бойы қалыптасқан халықтың ділі Қазақстан Республикасының қалалары мен ауылды жерлерінде кәсіпкерліктің қалыптасуы мен пайда болуына негіз болды. Кәсіпкерліктің дамуының екінші кезеңі Қазақстанда кәсіпкерліктің қалыптасуы мен қызмет етуімен байланысты, ол қоғамдық құрылымның дамыған формаларына ӛтумен, жеке меншіктің дамуымен, капитализация үдісінің күшеюімен, қоғамда нарықтың пайда болуымен, қоғамның әлеуметтік құрылымының дифференциациясымен тығыз байланысты. Қазақстан территориясында болған барлық мемлекеттер: Батыс-Түрік, Түркеш, Қарлұқ қағанаты, оғыздар, қарахандар, қимақтар, қыпшақ мемлекеттерінде аралас экономика болды. Қазақ хандығының пайда болуында мемлкетте аралас экономика болды, оның территориясында сол уақытта экономикалық қатынастар дамыған болатын. Ол адами материалды ресурстарды, тауарларды ұйымдық басқаруға әсер етті; әлеуметтік құрылымның және ұйымның күрделірек, жаңа формалары пайда болды; кәсіпкерлік қызмет туды. Кәсіпкерлік қызметтің дамуының үшінші кезеңі 1917 жылғы қазан революциясынан кейінгі және кеңестік мемлекеттік қалыптасуы кезеңінде белсенді нарыққа қарсы саясатпен сипатталады. Қоғамда кәсіпкерді кеңістік мемлекеттің жауы деп мойындау идеялары тарай бастады. 1920 жылдың 6 қазынан бастап ҚАЗКСР еңбектенушілер құқығы Декларациясында билік және сайлау жүйелерінің қағидалары ұсынылды: эксплуататор (кәсіпкер) болып билік органдарындағы бірде бір орын бола алмайды; пайда табу мақсатында жалдамалы жұмысқа жүгінетін және еңбектік емес кіріспен ӛмір сүретін тұлғалар сайланбайды және сайлана да алмайды. Жерге жеке меншікті жою, қоғамның паразиттік элементтерін жою мақсатында жалпыға бірдей еңбекке тағзым етуді енгізу және социалисттік шаруашылықтың жедел ұйымын құру – осы уақыт кезеңіндегі қазақстандық қоғамның басты саясаты. Сонымен, социалисттік құрылымды белсенді құру кезеңінде толық мемлекеттік монополизм жасанды түрде құрылды. Кәсіпкерлік қызмет заңнан тыс хабарландырылды [4, 17б]. ЖЭС кезінде кәсіпкерлікте кейбір ӛзгерістер болды. Бұл кезеңде бұтақтық- шаруышылықтық типтегі даму кең тарады. Бұл жӛнінде ВЦИК декретінің 1921 жылдан бастап «Ӛндірістік және шикізаттық салықты табиғи салықпен ауыстыру жӛнінде»; 1921 жыл «Айырбас жӛнінде» СНК сияқты кейбір декреттер мен тұжырымдаулар дәлел бола алады. Кәсіпкерліктің жекеленген элементтеріне қайта келу мемлекет тарапынан мәжбүрлі шара болды және уақытша сипатта болды. Егер 1928 жылы жеке сауда да жеке кәсіпкерлік сектордың үлесті салмағы 24%-ды құраса, онда 1933 жылы 0%; кәсіпорында 10 18% және 0,5%; ауыл шаруашылығында 97% және 20%. 1926 жылғы Конституцияда және барлық келесі нормативті актілерде Қазақстанда кәсіпкерліктің дамуына рұқсат берілмеді. Бұл нормалар тәркілеу және жалпыға ортақ ұжымдастыру кезеңінде қолданылды. 1937 жылы Конституцияда нарықтық ӛндірісті мойындау фактісі қызықты болып табылады: «... заңмен қатаң жеке еңбекке негізделген және бӛтен еңбекті эксплатациялауды шектейтін бір тұлғалы крестьяндар мен бұтақшылардың ұсақ жеке шаруашылығына рұқсат беріледі». Бұл кезеңде салық тігісі орнатылған болатын. Жеке секторды мойындаумен бірге оның анық дискриминациясы соның ішінде салық тӛлеу кезіндегі де, жүргізілді. Қазақстанда кәсіпкерлік қызметтің қалыптасуының тӛртінші кезеңі 1986 жылдан бастап қарастыруға болады. Ол Қазақстанда кәсіпкерліктің дамуының анық куәгерімен сипатталады. «Жеке еңбектік қызмет жӛнінде», 1988 жылы «КСРО-дағы кооперация жӛнінде» Заң қабылданды. Жеке еңбек қызметімен айналысу қызметтің осы түрімен айналысуға және тіркеу куәлігінің (патент) болуына рұқсат береді. Бұл кезеңде индивидуалды секторды мемлекеттікпен біріктіру талпыныстарын құрайтын кӛптеген нормативті актілерді қабылдау болды. Кӛлеңкелі экономика дамыды. Жалдамалы жұмысты қолдану, жеке меншікті реттеу, монополиялық заңдылықтың қажеттілігі жӛнінде сұрақтар ӛзекті бола бастады [7, 48б]. 1987-1991 жылдар кәсіпкерліктің дамуы үшін сәтті кезең болды. «Кооперация жӛнінде» заңы жеке, отбасылық және топтық кооперативті бизнес қызметтері үшін кең мүмкіндіктер берді. Кооперативтер негізінде мемлекеттік кәсіптерде құрыла бастады және мемлекеттік меншікті қолданды. 1990 жылы Республикада кооперативті кәсіпорындар мен ұйымдар саны 15 мыңға жетті, онда 300 мыңнан астам адам жұмыс істеді. Кӛпшілік бӛлігі құрылыспен айналысты – 31,4%, 12% халықтық тұтыныс тауарларын ӛндіру саласында, тоғыздан бір бӛлігі – ауыл шаруашылығында қызмет етті. Кооперативтер республикада жартыдан жоғары кӛлемде тауарлар мен қызметтер ӛндірді. Жеке еңбек қызметінің ары қарай дамуы Қазақстан Республикасында кәсіпкерліктің дамуының негізі болды. 1991 жылы азаматтардың жеке меншігі және мемлекеттік емес заңды тұлғалардың ұжымдық меншігі мойындалды. ҚАЗКСР-дың «ҚАЗКСР-де шаруашылық қызметтің еркіндігі және кәсіпкерліктің дамуы жӛнінде» Заң қабылданды. Кәсіпкерлік экономиканың мемлекеттенуі мен ұжымдық, индивидуалды, жеке шаруашылықта мемлекеттік шаруашылықтың пайда болуына алып келді. Кәсіпкерлік әлеуметтік қатынастардың, меншік қатынастарының барлық жүйесін тудырды. Кәсіпкерлер – олар ӛзіндегі ӛндіріс құралдарымен иелене алудың нақты мүмкіндігін иемденген меншікшілер. Қазақстан Республикасының азаматы нарықтық қатынастарға қатыса алады. Кәсіпкер жұмыс беруші, ӛзіндік кәсіптің ұйымдастырушысы ролінде кӛрініс таба алады. Кәсіп кірістері нәтижелерден және жұмысшының еңбек сапасы, ұжымның біріккен жалпы нәтижелері мен жұмысшы меншігінің кӛлеміне тәуелді [7, 68б]. Қазақстандағы экономикалық реформа кәсіпкерлік қызметтің дамуына жаңа кӛкжиектер мен олардың болашақтылығын ашты. Кәсіпкерліктің әлеуметтік- экономикалық мәні мен мақсаты рынокты экономиканың әрекетіне икемділік, кӛпқырлылық сипат беріп, тұрғындардың кәсіпшілік белсенділігін арттыруға, олардың әлеуметтік-экономикалық енжарлығына шек қоюға мүмкіндік береді. Қазіргі таңда республикамызда кәсіпкерлік қызмет бірнеше түрге қатысты, яғни іскелік түріне байланысты-ӛндірістік, қаржылық шаруашылық субьектілеріне байланысты ірі, орта және шағын, меншікке байланысты мемлекеттік жеке, ұжымдық, аралас, дара, ұйымдастырылуына байланысты жеке, топтық, жеке-дара түрлерінде дамып отыр. Бір сӛзбен айтқанда, кәсіпкерлік экономикамыздың жаңа салаларын немесе әлеуметтік әлсіздігін қамти отырып, ӛзінің қарқынын күшейтуде. Әрине, оның табысты дамуы еркін экономикалық іскерлік арқылы ғана болатындығы шет ел тәжірибесімен айқын. Кәсіпкерлік іс-әрекеттің қазіргі анықтамасының әртүрлі кӛзқарасы бар. Кӛбінесе жалпылама – кәсіпкерлікті кең түрде, қоғамдық қайта ӛндірістегі (капитал, жер, еңбекпен 11 қатар) арнайы фактор ретінде қарастыру, онда ол ӛндірісті – ӛтімдік факторларының жаңа тиімді комбинацияларын жасау арқылы қайта ӛндіру үрдістерінің қажетті динамикасын қамтамасыз етеді. Нақты формада, кәсіпкерлік – бұл қатерлі инновациялық іс-әрекетке негізделген шаруашылық жүйесі, оның мақсаты – кәсіпкерлік табыс кӛру және де қайта ӛндіру үрдісін, немесе оның жеке стадияларын (ӛндіру, тарату, алмасу және тұтыну) толық алып тұру болып табылады [2, 78б]. Кәсіпкерлік экономикалық феномен ретінде категориясынан тарлау, бірақ шаруашылық тәжірибесінде оларды жиі кездестіруге болады. Бірақ олар синонимдер де, теңдіктер емес, бірақ мағынасы жағынан жақын ұғымдар. Бизнес кәсіпкерліктен гӛрі кең мағынада, нарықтық экономикадағы барлық қатысушылар арасында болған қатынастарды алып кетеді, онда тек кәсіпкерлер ғана емес, сонымен бірге тұтынушылар, жалданбалы жұмыскерлер, мемлекеттік құрылымдар қатынасады. Кәсіпорынның кәсіпкерлік іс-әрекеті – бизнестің динамикалық, элементі, бастамалы, ӛзіндік іс-әрекеті бар, ӛз қаупіне қарай және кіріс алу мақсатында, ӛз мүліктік жауапкершілігіне қарай, азаматтарды ӛнім ӛндіру бойынша бірлестіре отырып, жұмыстарды орындау және қызмет кӛрсету іс -әрекетіне арналған [1, 25б]. Кәсіпкерліктің іс-әрекетінің философиясы – ерікті индивидуализм, оның негізгі белгісі - ӛзіндік күшінің арқасында жеке ӛркендеуін қамтамасыз ету, бірақ бұл қоғам кӛзқарасына қарама- қайшы емес. Біреулердің ӛркендеу мүмкіндігі басқалардың әлсіздігіне тоқтату болмауы тиіс. Тек бай адам меценант, демеуші, мейірімді болуы қажет. Кәсіпкер ӛзіне пайда әкеле отыра, қоғам пайдасына да іс-әрекет етеді. [7, 25б] Кәсіпкерлік – бұл шаруашылықты сапалы да жаңа тиімді типте жүргізу, оған прогрессивті әдіс – тәсілдер, нақты жеке меншіктің, ӛндіріс қожайынының жүргізу тәсілдері қажет. Сӛйтіп, кәсіпкерлік - экономикалық категория, бизнес элементі, шаруашылық типі және ӛмір сүру дәрежесі ретінде бейнеледі. Кәсіпкерлік – нарықтық шаруашылықтың бӛлінбес белгісі, оның басты ерекшелігі – ерікті бәсеклестік. Кәсіпкерлік тарихы ежелден келе жатса да, оның қазіргі ұғымы капитализмнің орнығу және даму кезеңінде пайда болды, онда ерікті кәсіпкерлік ӛз ӛркендеуінің негізі мен басы болып табылады. Кәсіпкерлік белсенділіктің мақсаты – нарыққа сұранысы бар және кәсіпкерлерге кіріс әкелетін тауарды ӛндіру. Пайда – бұл нарыққа тауарды ӛндіруде және шығаруда қабылдаған кәсіпкерлік шешімді жүзеге асыру нәтежесінде алынған ұтыстан табыстың кӛп болуы. Бірақ пайданың болуы кәсіпкерлікке ғана тән емес, кез – келген басқа іскерлік белсенділік формасына тән. Бұл байланыста кӛңілді кәсіпкерлік пайда немесе кәсіпкерлік табыс сияқты экономикалық категорияға бӛлу қажет. Инновациялық іс - әрекеттегі табыс, яғни ӛндірісті ұйымдастырудың жаңа әдіс-тәсілдерін енгізуден кәсіпкерлік табыс құралады. Кәсіпкерлік табыс дегеніміз, ең алдымен, қосымша табыс, басқарудан, артықшылықтан пайда болған табыс, яғни кәсіпкердің табиғи немесе ерекше талдау іскерлігіне, сыртқы шарттарға байланысты ӛндіріс факторларын жаңаша комбинациялау [9, 66б]. Ӛтпелі кезеңде кәсіпкерлік қызметтің дамуы кешенді және кӛп деңгейлі сипат алуы керек. Себебі, аталған қызмет Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық саясатының стратегиялық мақсаттарына жету үшін экономикалық базис болып табылады. Еркін кәсіпкерлік – барлық деңгейдегі жаңалық, бұл мемлекеттік қолдау мен ынталандыру қажет кәсіпкерлік қажетке негізделген бастама. Осы тәрізді кәсіпкерлік кәдімгі күнделікті бизнестен түбірінде ұқсамайды және әлеуметтік-экономикалық прогресс, Қазақстан Республикасын – жаңа индустриалды мемлекетті қалыптастыруға катализаторшы болып табылады. 12 Кәсіпкерлік дамытудың басты сәті нарық экономикасында бәсекелестік ортаны құру үшін ғана емес, сонымен бірге еркін кәсіпкерлік үшін жол ашатын мемлекет иелігінен алу мен мемлекеттік меншікті жекешелендіру болып табылады. Атап кӛрсеткендей, ХХІ ғасырдың қарсаңында Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық саясатында шағын кәсіпкерліктің дамуына ерекше назар аударылады. Оның рӛлі әлеуметтік ахуалды жақсартуда жетекші орын алады. Бірінші кезекте осы салада халықты жұмыспен қамтамасыз ету тезірек ӛседі және қоғамның тұрақтылығы үшін жағдай жасалады. Осыдан аталған мәселеге толық талдау керек. Батыс елдерінің экономикалық әдебиетінде шағын бизнесті «ӛсу үстіндегі бала» деп қарау орын алған. Жеке жағдайда, «шағын бизнес – бұл ӛсу үстіндегі бала ретінде, сондықтан ол барлық уақытта сәби бесігінде қала алмайды. Ол үлкен мекен-жайға мұқтаж, бұл үшін ол кәсіпкерлік қызметпен бел шешіп айналысуы қажет [8, 85б]. Шағын кәсіпкерлік халықаралық тәжірибе кӛрсеткендей, ең алдымен капитал тезірек айналатын салдарда, атап айтқанда саудада, қоғамдық тамақтандыру және қызметтер салаларында туады. Бірақ, нарықтық экономиканы реформалау бойынша жүргізілген жеделдетілген экономикалық саясат бағаларды ырқына жіберуден және осымен байланысты ӛскелең инфляциямен басталды, бұл пайыз ӛсімнің күрт ӛсуінен және халықтың жинағының құнсыздануынан шағын бизнестің қаржы базасының жоюына әкелді, бұл ӛз кезегінде шағын бизнестің қалыптасуының және оның инвестициялық қызметінің заңсыз қалуына соқтырды. Шағын кәсіпкерлік кӛп қатарлы жинаулар мен үлкен салықтардың астында қалды [7, 17б]. Қорыта келе, біз кәсіпкерліктің дамуын, соның ішінде Қазақстандық кәсіпкерліктің пайда болуы мен дамуын, оның түрлерін, яғни кәсіпкерліктің формасын таңдаудағы факторлар, кәсіпкерліктің кӛлемі жағынан ұйымдық-құқықтық нысандарына байланысты таңдалу формаларын, кәсіпкерлікті реттеудегі шетелдік тәжірибені әлеументтанулық зерттеудің нысаны ретінден қарастыра отырып оған заманауи талдау жасау керек деген тұжырым жасадық. Сонымен қатар, жоғарыда айтылған кәсіпкерліктің тарихына сүйкене отырып, кәсіпкерлікті мемлекет тарапынан қолдау мақсатында жүргізілетін әртүрлі саясаттар мен іс-шараларды, соның ішінде, мемлекеттік қолдау нәтижесінде пайда болып, даму үстінедегі түрлі институттарды және ұйымдарды қарастырып Қазақстанға тиімді әрі даму кӛрсеткіші жоғары үлгіні жасап шығару керек деген тұжырым жасалынды. жүктеу/скачать 2,6 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|