«Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы

Абай атындағы  аз ПУ-ні  Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №2(41), 2014 ж. 
105 
УДК 016: 902.7 (574)  
 
ЭТНОГРАФИЧЕСКИЕ ЗАМЕТКИ О ТАЗЫ И КИРГИЗСКОЙ БОРЗОЙ ПО МАТЕРИАЛАМ 
ФРАНЦУЗСКОЙ ПЕРИОДИКИ ХIХ - ПЕРВОЙ ЧЕТВЕРТИ ХХ ВВ. 
 
З.Д. Шаймарданова – д.и.н., отдел науки, КазУМОиМЯ имени Абылай хана 
 
Статьи по этнографии и истории Казахстана и Центральной Азии с описанием животных и собак, в частности 
тазы,  свидетельствуют  о  высокой  научно-публицистической  информативности  французской  прессы,  имеющими 
разную  читательскую  аудиторию.  Формируя,  таким  образом,  экономический  и  неповторимый  социально-культур-
ный облик казахской степи.  
Ключевые слова: казахская степь, тазы, киргизы 
 
«Тазы - как национальное достояние» - под таким названием 20 октября 2013 г. в Павлодарской облас-
ти прошли соревнования этой ценной породы собак, в которых приняли участие 150 человек со своими 
питомцами из Казахстана и других стран. В настоящее время в Казахстане насчитывается около 2 тыс. 
чистокровных тазы.  
Небезынтересно знать, что две тазы в 1885 г. были привезены во Францию. Эти факты мы узнаем из 
уникальной  статьи  известного  французского  исследователя  Гийома  Капю  «Киргизская  борзая  и  горная 
тазы»,  насыщенная  этнографическими  данными  [1].  «Мы  смогли  привести  из  Центральной  Азии  пару 
таких тазы, один из которых самец, черного окраса из долины Янус в Кохистане. Они перенесли длитель-
ное шести-недельное путешествие от Бухары и Усть-Юрта, где в ноябре и декабре месяце температура 
достигала - 26 градусов по Цельсию. Эта порода сейчас акклиматизировались во Франции, горная тазы 
адаптировалась  к  нашему  мягкому  климату  (напомним,  что  коровы  и  овцы  долины  Янус  и  долины 
Самарканда не охранялись этой породой собак). Тазы даже потерял свой бег «мусульманской» собаки и 
ведет себя в соответствии с нравами и характерами его братьев в Европе. Онa сталa чувствительна к лас-
кам, мстительным, верным и привязанным, вспыльчивым, послушным, стал хорошей сторожевой соба-
кой, агрессивной и смелой. Особенные свойства тазы обеспечили факт акклиматизации новой породы».  
Капю Г. (1857-1931) – французский исследователь-путешественник Центральной Азии и Индокитая. 
Его  первая  поездка  в  Азию  состоялась  в  1880  г.  в  сопровождении  Г.Бонвало,  посетившие  Западную 
Сибирь и Русский Туркестана, озеро Балхаш. В 1887 году состоялась вторая миссия в Туркестан, вместе с 
Бонвало  и  Пиппином,  о  чем  писали  французские  газеты,  т.к.  эти  путешествия  имели  стратегическое 
значение для Франции. Капю собрал новые данные по этнографии, геологии, флоре и фауне, особенно в 
Азии. На этих поездок, он опубликовал две книги «A travers le royaume de Tamerlan» (Hennuyer, 1892) и 
«Le  toit  du  monde:  Pamir  (Hachette,  1890).  Г.Капю  был  вице-президентом  Географического  торгового 
общества  Парижа,  член  Совета  Французского  Альянса,  Академии  колониальных  наук,  Ассоциации 
научных колониальных исследований. Настойчивый и пытливый исследователь, он был прямолинеен и 
скромен [2, p. 439].  
Идентифицировать статью Г.Капю о тазы помогла маленькая заметка в ведущей французской газете 
«Le Temps», опубликованная в номере от 15 ноября 1885 г. Заметка информирует о том, что в периодиче-
ском издании «Живописная газета» опубликована статья Г.Капю «Киргизские борзые и горные тазы» [3]. 
Под киргизскими борзыми автор, видимо, описывает тайганов.  
Исследования  этнографии  осуществляется  на  фоне  изучения  и  описания  животного  мира  каждого 
этноса,  так  как  окружающий  животный  и  растительный  мир  это  способ  бытия  объединенных  в  этнос 
людей, и существенная часть этнической культуры номадов. 
Г.Капю пишет: «Киргизская борзая - животное равнин. Только на равнине ее быстрый бег на полной 
скорости не встречает никаких препятствий, ее глаз, привыкший следить за дичью, не теряя ее из виду на 
значительном расстоянии, ловкость ее частей тела приходит на помощь к несовершенству ее обоняния. 
Длина передних лап и особенно задних (главным образом, бедра), расстояние между передними и задни-
ми лапами, прочность и эластичность сухожилий, амплитуда дыхания грудной клетки отличают строение 
киргизской борзой от всех других пород собак. Изящество ее талии и стройность ее членов, продолгова-
тость ее морды, изящные, осторожные и волновые движения при ходьбе дают представление о ее быстро-
те и неуловимости. Говорят, что этот собачий скакун создан для наименьшего сопротивления воздуху, так 
как его тело устремлено вперед, и он рассекает его как стрела, самоудлиняется, перегоняет своих врагов 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №2(41), 2014 г. 
106 
быстрым перемещением с одного места на другое. Борзая – одна из всех чистокровных собак, которые 
больше всего приближена к типу животных-скакунов. Во время бега кажется, что ее длинное тело еще 
больше вытягивается, но голова остается поднятой, а брюхо прижато к земле».  
Географический универсальный словарь, в котором размещались последние географические новости, 
сравнивает благородный бег тазы с бегом скаковой лошади [4].  
Исследователь описывает окрас тазы: «Киргизская тазы обычно палевого цвета, редко серого, черного 
или белого. Черная тазы является самой ценной. Борзая женского рода ниже, чем самец. Это домашнее 
животное степи, живущие в стране с экстремальными погодными условиями, она вынослива как верблюд 
или  киргизская  лошадь.  Летом  тело  покрыто  короткими  волосами,  «брюки»  мало  выражены,  зимой 
количество  меха  увеличивается,  растет  и  утолщается,  волоски  появляются  между  пальцами  лап,  тазы 
меняет одеяние то такой степени, что ее можно принять за другое животное. Здесь скрыта специальная 
адаптация к климатическим условиям, адаптация, разделяемая другими животными степи». 
По  сравнению  с  европейскими  охотничьими  собаками  киргизская  борзая,  по  мнению  автора,  имеет 
ряд преимуществ. Именно скорость является отличительной характеристикой, а такие характеристики как 
чуткость обоняния не свойственны для этой породы собак, силу которой можно сравнить со львом.  
Грациозная казахская собака тазы имеет тонкую и гибкую шею, блестящие темные глаза, поджарое 
брюхо, сжатую с боков грудь, прямую спину и мускулистые ноги. Они великолепные охотники. А вот как 
описывает  тазы  Г.Капю:  «За  элегантность  форм  тазы  претендует  на  уникальность.  Его  рост  меньше 
киргизской  борзой,  но  грудь  шире,  кости  более  крепкие.  Череп  меньше,  ее  тело  покрыто  длинными 
шелковистыми волосами, как у спаниеля. Эти волосы покрывают и передние лапы, и, особенно, задние, 
создавая подобие оригинальных брюк. Если добавить к этому портрету и уши, которые являются длинны-
ми, опущенными и покрытыми длинными прядями шелковистых волос, которые во время гонки как бы 
плывут, на первый взгляд тазы покажется спаниелем».  
И он выделяет одну характерную особенность тазы - абсолютно чистота. «Тазы пользуются у киргиз-
ских  мусульман  особыми  привилегиями,  даже  занимают  особое  место  по  привязанности.  Несмотря  на 
законы  и  традиции  мусульман,  по  которым  считается,  что  собака  -  нечистое  животное,  недостойное 
человеческого общества, киргизы допускают тазы в свои кибитки и жилища, кормят почто со «стола», 
защищают их, гордятся своим обладанием ими и тренируют их для охоты. Обращение, которое человек 
проявляет к животным и которого он сделал своим товарищем, это следствие большого влияния на харак-
тер и качество этих борзых, здесь следовало бы провести отдельное исследование, мы только констатиру-
ем,  что  тазы  мягче,  менее  энергична  и  более  чувствительна  к  ласкам,  популярная  собака  киргизских  и 
туркменских аулов». Эта разновидность борзых была очень популярна у персов.  
Вместе с тем она несколько труслива, поэтому не является сторожевой собакой. Известно, что собаки 
прошли  долгий  путь  доместикации.  По-видимому,  это  оказались  недостатки  дрессировки,  но,  полагает 
автор, у тазы под действием мягкой и разумной дрессировки могут быть развиты сторожевые навыки.  
«Киргизы  используют  тазы  для  охоты.  Она  охотится  на  степного  зайца,  сайгака  и,  реже,  кабана. 
Охотник  едет  верхом  на  лошади,  рядом  следует  его  собака  и  привязанная  дичь.  Но  киргиз  меньше 
охотиться с тазы, чем с соколом или ястребом. Это его любимый вид спорта, однако, после байги или 
других скачек, где проявляются все качества сына степей.  
Тазы распространена среди оседлых и кочевых туркоманов берегов Аму-Дарьи, где она также ценима. 
Тип  тазы,  который  отличается  от  киргизской  тазы  только  особенностями  анатомии,  это  горная  тазы 
Кохистана, которая представлена на рисунке. Горная тазы имеет более сильные кисти, чем ее равнинный 
брат, голова более массивная, мускулатура более мощная, бедренная часть достигает своей наибольшей 
длины у собак. Грудная клетка также особая».  
В книге «A travers le Rayaume de Tamerlan (Asie centralе)» автор также описывает тазы по имени 
Узун [5, p. 125].  
Жилище казахов – юрта – привлекала внимание исследователя, которую он сравнивает с норой, вокруг 
которой  происходит  постоянное  движение.  Юрты,  окруженные  верблюдами,  лошадьми,  собаками  и 
коровами. Местные жители рассказывали ему, что ежегодная линька ярко выражена у тазы.  
Французский журнал «Антропология» писал, что подвид борзой – тазы – охотники использовали для 
охоты на львов [6, p. 58].  
Французская  периодика  публиковала  материалы  и  о  киргизских  лошадях,  связанных  с  народными 
традициями и обычаями.  
«Им (киргизам – З.Д.Ш.) нравятся лошадиные бега, и сочетаются в браке на скачках. Вот как обычно 

Абай атындағы  аз ПУ-ні  Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №2(41), 2014 ж. 
107 
это происходит: девушка, которую страстно желает молодой человек, выбирает самую быструю лошадь, 
которую она только может найти, и скачет галопом. Её возлюбленный следует за ней, пытаясь ухватить за 
талию. В этот момент она старается помешать ему. Девушка препятствует его действиям ударами кнута. 
Если  он  терпит  неудачу,  то  с  позором  возвращается  в  лагерь  и  становится  мишенью  для  насмешек  в 
своем племени. Если же он сумел схватить красавицу за талию, то она немедленно уезжает с ним. Это и 
есть вся церемония. Обычно ему нужно заплатить родителям девушки», - так описал народный обычай 
қыз-күү  полковник  Фредерик  Барнаби  или  Фред,  автор  книги  «Хива,  путешествие  и  приключения  в 
Центральной Азии» [7, p. 312]. Книга стала бестселлером. Фред Барнаби, один из самых эксцентричных 
людей в Королевской конной гвардии (Англия), отправился в Хиву, когда в мирное время жизнь стала 
слишком скучной.  
Этнографический  материал  о  тазы  и  киргизской  борзой,  и  других  животных,  опубликованный  на 
страницах  французской  прессы  как  одного  из  видов  письменных  источников,  значительно  расширяет 
исследовательские  границы  исторической  науки,  дает  основание  для  разработки  новых  исследователь-
ских  сюжетов  казахстанской  исторической  науки.  Научно-информационный  потенциал  зарубежной 
периодики, отражающей историю и этнографию Казахстана, далеко не исчерпан.  
 
1 Сapus G. Le lévrier kirghize et le tazi de la montagne, Le Magasin pittoresque, 1885, T.3, - Р. 352-354.  
2 Chevalier Au., Annales de Géographie, 1931, Volume 40, Numéro 226, - P. 438-439. 
3 Informations diverses, Le Temps, 1885, Numéro 8965, - P.3. 
4 Nouvelle geographique universelle: la terre et les hommes. Vol.9 / par E.Reclus, - Paris, 1876.  
5  Capus  G.  A  travers  le  Rayaume  de  Tamerlan  (Asie  centralе)  (Voyage  dans  la  Siberie  occidentale,  le  Turkestan,  la 
Boukharie, aux bords de l’Amou-Daria, a Khiva…., - Paris, 1892.  
6 L’Anthropologie, 1901, - №2.  
7 Burnaby Fred, A Ride to Khiva, travels and adventures in Central Asia, London, 1877, - 487 р.  
 
Түйіндеме 
Мақала  авторы  Қазақстан  мен  Орталық  Азияның  этнографиясы  жəне  тарихы,  осы  елдердің  хайуанаттар 
əлемі, соның ішінде қазақ тазысы жөніндегі мақалалардың əртүрлі оқырмандары бар француз басылым бетте-
рінде жариялануы – бұл елдің  жоғарғы дəрежедегі ғылыми-ақпараттылығын дəлелдейтінін бірқатар ғалымдар 
пікірлерімен келтіреді. Бұл қазақ даласының экономикалық жəне қайталанбас əлеуметтік-мəдени бейнесін құра-
ды жəне Қазақстанның тарихы мен этнографиясын бейнелейтін мəселелер шетел ғалымдарын əлі де толғанды-
ратынына көз жеткізуге болады. 
Тірек сөздер: тазы, қырғыздар, қазақ даласы 
 
Summary 
Articles  on  the  ethnography  and  history  of  Kazakhstan  and  Central  Asia  with  the  description  of  animals  dogs,  tazy  in 
particular, describes the high scientific and journalistic descriptiveness of the French press, which had a different readership 
audience.  Thus  formed  an  economic  and  unique  social  and  cultural  face  of  the  Kazakh  auls  Kazakhstan  and  Central  Asia 
ethnography and history, country the world, including Kazakh hound direction the article different reader I eat a frenchman 
edition conscience published it country supreme degree I ground a row scientist opinion I compel to come. This Kazakh street 
economic and  I recur  sociocultural character I create and  history  and ethnography  Kazakhstan I represent question  foreign 
country/pl scientist still I compel to be thoughtful. 
Keywords: Kazakh steppe, tazy, Kirghiz 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №2(41), 2014 г. 
108 
ЖЕКЕ ТҰЛҒАЛАР 
ПЕРСОНАЛИИ 
 
УДК 316.2(574) 
 
А.БАЙТҰРСЫНОВТЫҢ БІЛІМДІ ƏЛЕУМЕТТІК ИНСТИТУТ РЕТІНДЕ 
ЖЕТІЛДІРУДЕГІ АТҚАРҒАН ҚЫЗМЕТІ 
 
М.Дакенов – Абай атындағы  аз ПУ-ні  профессоры, т.ғ.к. 
 
А.Байтұрсынов мектептерді қазақ еліндегі білім берудің негізгі институты ретінде қарастырып оны дамытудың 
басты факторы ретінде айқындады, оның проблемаларын, оқытудың тиімді жолдарын белгіледі.Ол өз еңбектерінде 
бастауыш мектептерді қазақ даласындағы білім берудің алғашқы иниситуттары ретінде зерттеген. Оларды зерттеуге 
бірнеше  объективтік  себептер  яғни  қазақ  халқының  əлеуметтік-экономикалық  жəне  саяси  өмірі  зор  ықпал  етті. 
А.Байтұрсынов патша үкіметінен бұл оқу орнындағы оқу мерзімін бес жылға созуды талап етті. Қазақ даласындағы 
білім өмірмен, практикамен байланысуы тиіс деп есептеген ол оқу үрдісін соған қарай бүру қажет деген тұжырым 
жасайды.  Патша  үкіметінен  шын  мəніндегі  ұстаздармен  қазақ  мектептерін  қамтамасыз  етуді  талап  етті.  Олардың 
білім деңгейін арттыруды оқу процесін дамытудың маңызды факторлары деп қарады. А.Байтұрсынов мектептердің 
ұтымды жұмыс істеуін қаржыландыру мəселесімен байланыстырады. 
Тірек сөздер: білімділік, мұғалім, бастауыш мектеп, əдістемелік, патша үкіметі, қаржыландыру 
 
Қазақ  жерінің  топрағында  дүниеге  келген,  көптеген  ойшылдарды  білім  беру  мəселесі  толғандырып, 
оны  өз  зерттеулерінің  маңызды  объектісі  деп  алған,  соның  ішінде  олар  білімді  əлеуметтік  институт 
ретінде  ғылыми  тұрғыда  қарастырған  орасан  мол  мұра  қалдырған.  Олардың  озық  идеялары  еліміздің 
бүгінгі  білім  беру  саласындағы  өзекті  мəселелерімен  ұштасып  жатқанында  байқау  қиын  емес.  Қазақ 
ойшылдары  жас  ұрпақтың  тұлға  болып  қалыптасуын,  əлеуметтенуін,  өмірге  дайындауын,  социумдағы 
мəртебесін  айқындауын,  өз  қоғамын  дамытуға  ат  салысуын  олардың  білімділігімен  байланыстырады. 
Осы орайда, əлемнің екінші ұстазы Əбу-Насыр əл-Фараби алғашқылардың бірі болып, білімділік катего-
риясының мəнін ашуы аса құнды болды. Оның пікірі бойынша «Білімді болу деген сөз белгісіз нəрсені 
ашу қабілетіне ие болу деген сөз... білімді адам көп нəрсені біледі жəне қабілеті, дарыны арқылы басқа 
белгісіз нəрселерді өз бетінше аша алатын» [1] тұлға.  
Білімнің нəрін сеуіп, жас ұрпақты білімділікке баулуда мұғалімнің рөлі ерекше. Қазақ халқының ұлы 
ағартушысы  Ы.Алтынсарин  мұғалімнің  көп  функцианалды  қызметін  жоғары  бағалай  отырып,  оның 
педагогикалық  біліміне  ерекше  маңыз  берген.  Ы.Алтынсарин  «Мұғалім  баланы  тəрбиелеуші,  оның 
қамқоршысы, егер бала бір нəрсені білмей қалса, ол бала кінəлі емес, оған түсіндіре алмаған ұстаздың өзі. 
Ұстаз балаға сабыр мен салмақты қысқа сөйлеу керек, ол əрбір пəнді түсіндіргенде ықыласымен, қарапай-
ым тілмен түсіндіргені дұрыс» деп түйіндейді.  
Кеменгер Абайдың шығармаларында тұлғаны қалыптастыруда жүретін əлеуметтендіру үдерісі көпте-
ген құндылықтарды, ұғымдарды, күтілістерді ойластыратынын, солардың негізінде адамдардың күнделік-
ті өмірі қалыптасатынын зерделеп саралайды. Абай білімгеосы үдерістің бір бөлігі ретінде қарап, оқып 
үйренуге халқын, соның ішінде жастарды барынша шақырған еді. Ұлы Абайдың: 
Пайда ойлама, ар ойла,  
Талап ;ыл арты; білуге,  
Арты; білім кітапта  
Ерінбей о;ып к9руге
 [2] - деп үндеуі əлі күнге дейін өзектілігін жойған жоқ.  
А.Байтұрсынов  өз  еңбектерінде  қазақ  даласындағы  білім  берудің  алғашқы  иниситуттары  ретінде 
зерттеуді бастауыш мектептерден бастаған.  Оларды зерттеуге бірнеше объективтік себептер  яғни қазақ 
халқының  əлеуметтік-экономикалық  жəне  саяси  өмірі  зор  ықпал  етті.  Сол  тұста  осы  жəне  т.б.  қазақ 
балаларын оқытатын мектептер үшін, оқулықтар мен оқу-əдістемелік құралдарды жасау жөнінде мəселе 
туындады. Сонымен қатар білімнің мазмұны мен оқытудың əдістері өзекті мəселе ретінде ерекше орын 
алды. Бұл мəселелер өздерінің шешімін А. Байтұрсыновтың ғылыми еңбектерінен көрініс тапты.  
Ол  ізденісті  мектеп  жүйесінен,  мектептегі  шəкірттердің  қандай  пəндерді  оқитындарынан  бастап, 
олардағы  білім  мазмұнының  деңгейін  саралады,сол  пəндерден  алынған  білімнің  өмірде  қаншалықты 
пайдасы бар екенін анықтадыжəне оларды жетілділудің жолдарын қарастырды.  
А.Байтұрсыновтың пікірінше, бастауыш мектептерінде оқу тек қазақ тілінде жүріп, мына пəндерден 
оқушылар  дəріс  алып,  үйренуі  тиіс  болды:  оқу,  жазу,  дін,  ұлт  тілі,  ұлт  тарихы,  есеп,  жағрафия,  шаруа 
кəсіп, жаралыс жайы. Бастауыш мектептің ең басты мақсаты балаларға қазақша толық хат танитындай 

Абай атындағы  аз ПУ-ні  Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №2(41), 2014 ж. 
109 
етіп білім беру жəне олардан алған білім əрі қарай жалғастырамын деген шəкірттер үшін негіз боларлық-
тай тиянақты білім көзіне айналуы қажет. Екі жылдық бастауыш мектептегі білімнің қазақ балаларына 
жеткіліксіз  деп  тапқан  А.Байтұрсынов  патша  үкіметінен  бұл  оқу  орнындағы  оқу  мерзімін  бес  жылға 
созуды талап етті. Оның алғашқы үш жылында шəкірттер кілең қазақша оқиды, ал соңғы екі жылында 
таза орыс тілінде оқитын болады. Ұлт ұстазының соңғы ұсынысын, біздің пікірімізше, ел ішіне капита-
листік  қатынастардың  ене  бастауымен,  сауда-саттықтың  өрістеуімен  түсіндіруге  болады.  1913  жылы 
«Қазақ» газетінде жариялаған «Оқу жайы» атты мақаласында ғылым жəне білім салалары дамыған елдер-
мен  оқу-білімсіз,  ғылымы  артта  қалған  елдердің  алға  басу  мүмкіндігін  зерделей  келіп,  «Оқусыз  халық 
қанша  бай  болса  да,  біраз  жылдардан  кейін  оның  бар  байлығы  өнерлі  халықтардың  қолына  көшпекші. 
Мұның себебі бұл заманда не нəрсе болмасын машинаға айналды» деп, білімнің қоғамда атқарып отырған 
рөлін ашып, қазақ даласындағы білім өмірмен, практикамен байланысуы тиіс деп есептеген ол оқу үрдісін 
соған қарай бүру қажет деген тұжырым жасайды. Мектептерді білім беру ордасы ретінде қарастырғанда 
А.Байтурсынов білім сапасының оқу орындарының материалдық-техникалық жағынан қамтамасыз етілуі 
деңгейімен  үштастыра  қарастырып,материалдық-техникалық  қүралдарға  ерекше  маңыздылық  береді. 
А.Байтұрсынов  қазақ  арасында  мектептер  санынын  тым  аз  екенін,  оларда  оқитын  қазақ  балаларының 
санының  аздығын,  оқулықтар  мен  оқу  құралдарын  жасауды,  олармен  шəкірттерді  толық  қамтамасыз 
етуді, оқу бағдарламаларын əзірлеудің керектігін анықтайды. Ол былай деп жазды: «Қазақ тілінде оқыту 
əлі де белгілі бір тəртіпке келтірілген жоқ, кемшіліктер өте көп. Қазақ тіліндегі оқулықтар енді ғана шыға 
бастады. Оқытудың бағдарламасы жоқ, тұрақты оқу мерзімі белгіленбеген, арнайы салынған мектептер 
жоқ...». Кемшіліктерді көрсетумен қатар, сол кемшіліктерді жоюда, оқу ісін дұрыс жолға қоюда аянбай 
қажырлы еңбек етті. Олар мектеп ғимараттарын салуға халықты жұмылдырды, оқулықтар мен оқу құрал-
дарын  жазды.  Мысалы:  А.Байтұрсынов  қазақтың  тұңғыш  əліппесі  «Оқу  құралын»  жазып  Орынбор 
қаласында жарыққа шығарды. Шəкірттердің мектепке келгенде алғашқы қолына алар оқулығы «Əліппе» 
болғандықтан А.Байтұрсынов бұл оқулықтың мазмұнына қатаң талаптар қойған. Əліппені тілдің негізгі 
дыбыстарына арналған таңбалардың жинағы ретінде айқындай келіп, таңбалардың тіл дыбыстарына мол 
жетуін, орнаған дыбысқа дəл келуін, оқуға, жазуға жеңіл болуын, үйретуге оңай болуын, заманының өнер 
құралдарына қолайлы болуын оқулықтың басты жетістігі деп санаған.  
Өйткені, А.Байтұрсыновтың пікірінше, мұндай оқулықпен оқыған балалар оқу барысында қиналмай-
ды, оқудан тауы шағылмайды, көңілі қайтып, мұқалмайды; оқуға ықыластанып, оқыған сайын қызығады. 
Мұғалімнің де жігері құм болмай, ісі алға басады, оқытуға көңілі артып шабыттанады. Ақаң оқулықтар 
мен оқу құралдарының жазылу деңгейінің балалар мен мұғалімдер психологиясына қалай əсер ететінінде 
анықтайды.  Жақсы  оқулықтардың  жазылуына,  басып  шығарылуына  үкімет  мүдделі  болуы  керек  деген 
ойыда байқалады.  
Қазақ  жеткіншектерін  медресе  бітіргендер  немесе  сонда  оқып  жүрген  шəкірттер  оқытты,  олардың 
білім деңгейінің заман талабына сай еместігін ескеріп, патша үкіметінен шын мəніндегі ұстаздармен қазақ 
мектептерін  қамтамасыз  етуді  талап  ете  бастады.Сонымен  қатар  оқушылардың  білім  сапасы,  тиянақты 
білім алуы мұғалімнің оқу пəнін меңгерген білім деңгейінде, оның өз қызметіне берілгендігінде, психоло-
гияны жетік білуінде деп санаған А.Байтұрсынов кəсіби мұғалімдерді дайындауды, мұғалімдердің қоғам-
дағы рөлін көтеруді, олардың білім деңгейін арттыруды оқу процесін дамытудың маңызды факторлары 
деп қарады. Сондықтан да, оны А.Байтұрсынов «Қазақ» газетінің 1914 жылғы 62-санында «Мектеп керек-
тері» деген мақаласында: «Мектептің жаны – мұғалім. Мұғалім қандай болса, мектебі һəм сондай болмақ-
шы, яғни мұғалім білімді болса, білген білімін басқаға үйрете білетін болса, ол мектептен балалар көбірек 
білім  біліп  шықпақшы.  Солай  болған  соң,  ең  əуелі  мектепке  керегі  –  білімді,  педагогика,  методикадан 
хабардар оқыта білетін мұғалім» - деп атап көрсетті. 
Мұғалімдерді  оқытудың  озық  əдістерімен  қаруланудыруды  өз  міндеті  санаған  А.Байтұрсынов 
француз, неміс, орыс авторларының əдістемелік теорияларын зерделеп, оларды сабақ барысында қолдану 
аясын  бағамдайды,  материалдарды  жеткізу  əдістерін  талдайды,  қазақ  мектептері  үшін  керектілерін 
тандайды. Ғалым соңғының қатарына тұтас сөз əдісін, дыбысты əдісті, сауаттау (жазуға үйрету əдістері-
нің  шумағы)  əдісін,  жалқылау  əдісін  (айырыңқы)  жалқылаулы  –  жалпылау  əдісін,  шағын  сөз  əдісін, 
америка əдісін жатқызады. Бұлардың білімді, тиянақты етудегі маңыздылығын атап көрсетеді. Ұстаздық 
практикасы  барысында  өзі  жасаған  тиімді  оқыту  əдістерінде  мұғалімдерге  ұсынады  жəне  оқытудың 
көптеген əдістерін білуін, меңгерудің қажеттігін ескертеді, өйткені «... əр əдіс өз орында жақсы... бұл не 
деген сөз? Əдіс – керекшіліктен шығатын нəрсе. Əдістің жақсы – жаман болмағы жұмсалатын орнының 
керек  қалауына  қарай»  [3]  болады.  А.Байтұрсынов  тілді  оқыту  əдістемесі  бойынша  тұңғыш  ғылыми 
еңбектер жазып, жарыққа шығарды. Олардың қатарында: «Баяншы (қазақ мұғалімдері үшін. Қазан 1920); 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №2(41), 2014 г. 
110 
«Тіл жұмсар»  (сөйлеу, оқу, жазу тілін жұмыс тəжірибесі арқылы танытатын  1-кітап,  Қызылорда, 1928); 
«Қай əдіс жақсы; (жалқылау (айырыңқы) əдіс»; «Жалқылаулы – жалпылау əдіс»; «Дыбыстарды жіктеу» 
еңбектері бар.  
Əлемдік деңгейдегі жетік əдістеме теорияларын, практикалық тəжірибелерін ұлт ұстазы əліппе басқа 
да оқулықтар жазған да аса ұтымды пайдалана білген. Дидактиканың жеңілден ауырға жəне т.б. қағидала-
ры қазақ мектептеріне жаңа бағыттағы оқулықтар жазуға, оларды басып шығаруға мүмкіндік берді.  
А.Байтұрсынов  қазақ  халқын  əлеуметтік  тапқа  бөлмей,  біртұтас  ұлт  ретінде  қарағандықтан,патша 
үкіметінің халықтарды сословияға жіктеу саясатын жəне соған сəйкес білім беру жүйесін құруын сынады, 
өйткені  одан  қазақ  халқының  ұлттық  бірлігіне  іріткі  салатын  қауіпті  саясатты  көрді.  Осыдан  шыға 
отырып  қазақ  балаларын  əлеуметтік  белгілеріне  қарамай  ұлт  болашағы  ретінде  оқытуды  жөн  санап, 
олардың  бастауыш  білім  алуын  аса  қажет  деп  есептеді.  Революция  қарсаңындағы  қазақ  даласына  еніп 
келе  жатқан  үлкен  жаңалықтың,  жаңа  қоғамның  қоятын  талаптарын  болжамдаған  ғалым  «Ескі  діни 
жолдың (қадим оқуы) оқуын сөз қылмайық. Ол бүгін бар, ертең жоқ. Дүние тегеріші кері айналмайды. 
Қазақтың өмірі орыс халқымен тығыз байланысты» деп, келешекке көрегендікпен қарап,  «Орысша оқу 
орыс қол астында тұрған жұртқа керек. Жаңа жолдың көшбасшысы жаңа оқып шыққан жас мұғалімдер-
дің қолында. Бұлардың күштері тың, білімдері соны, пікірлері жаңа, ниеті – жұртына қызмет ету...» екенін 
атап көрсетеді. Қысқасы, қазақ арасына білім нұрын жаюға нағыз қолайлы адамдар деп ауыл мұғалімдері-
не  зор  баға  берді.  А.Байтұрсыновтың  мұғалімдер  туралы  бұл  ой-пікірі  өзінің  ұстазы  Ы.Алтынсариннің 
«Мұғалім  бəрінен  де  қымбат,  өйткені  мұғалім  –  мектептің  жүрегі»  деген  ойымен,  немесе  орыстың  ұлы 
педагогы К.Д. Ушинскийдің «Мұғалім – зор тұлға, ол күннің құдіретті сəулесі сияқты» деген тұжырымда-
рымен астасып жатқанын байқаймыз.  
Өзінің  педагогикалық-психологиялық  шығармаларында  А.Байтұрсынов  балалардың  бойындағы 
ерекшелікті  қасиеттеріне,  соның  ішінде  қызығушылық,  ес,  талап,  дағды,  байқағыштық,  ықылас,  жігер 
сияқты қасиеттеріне үлкен мəн беріп, шəкірттердің білімді игеруін осы қасиеттердің дамуымен байланыс-
тырады. Ол «Баяншы» атты еңбегінің кіріспе бөлімінде мұғалім шəкірттердің оқуға деген қызығушылы-
ғын,  талабын,  жігерін  арттырып,  еліктіріп  отыруы  керек,  соның  негізінде  балалардың  еске  сақтауын 
жаттықтыруы  тиіс  деген  тұжырым  жасайды.  А.Байтұрсынов  педагогика  ғылымында  қолданылатын 
қазақша ұғымдарды қалыптастыруда үлес қосқан ғалым жəне олардың мəн-мазмұнын терең ашып берді. 
Мысалы,  оның  пікірі  бойынша  біздер  «ес  ұғымының  арқасында,  дүниедегі  нəрселердің  бəрін,  затын, 
сырын, сипатын, мүддесін, мұратын танимыз».  
А.Байтұрсынов  мектептердің  ұтымды  жұмыс  істеуін  қаржыландыру  мəселесімен  байланыстырады. 
Патша үкіметі қазақ даласындағы орыс школдарына қаржыны көбірек бөлсе, қазақтың ауылдық мектеп-
теріне болар-болмас қаржы бөлінетінін əшкерелейді жəне ауылдық мектептер негізінен халықтың есебі-
нен  күн  көретін  оқу  орнына  айналдыру  тенденциясын  сынға  алады,  сонымен  қатар  оны  балаларды 
жаппай оқуға тартуда кедергі келтіріп отырған маңызды фактордың бірі деп санайды. Қаржыландырудың 
мұндай көздері қазақ мектептерінің толық қанды жұмыс істеуіне жеткіліксіз болды. Жан басына шаққан-
да бастауыш мектепке кететін шығын Торғай облысында – 19,5 тиынды құрайды, Орал облысында – 16,2, 
Ақмола облысында – 11,3, Семей облысында – 7 тиынды құрайды. Ал Европалық Ресейде бұл көрсеткіш 
орта есеппен 36,1 тиыннан: Кавказда – 32, Сібірде – 21,4 тиыннан келді. Мемлекеттік бастауыш білімге 
шығарған шығыны халықтың шығарған қаржысынан 4-5 есе кем болды. Қаржы тапшылығын шешудің 
бір амалы ретінде үкіметке қазақ жерінде Земстволар ұйымдастыруды жəне олардың қаражатын пайдала-
ну  идеясын  ұсынды.  Бұл  идеяның  тиімділігін  көрген  қазақ  зиялылары  А.Байтұрсыновтың  ұсынысын 
қолдау  танытты.  Мысалы,  М.Дулатов  «Қазақ»  газетінде  жариялаған  өзінің  «Земство  не  нəрсе?»  деген 
мақаласында  земство  ашуды  өркениетті  елдердің  білім  беруді  жақсартудың  оң  тəжірибесі  ретінде 
бағалайды. Қазақ зиялылары халықтың бəрі бастауыш білім алуы керек деген идея тастағанымен қазақ-
тың бəрінің балаларын оқуға беретіндей мүмкіндігі жоқ еді. Сондықтан А.Байтұрсынов, М.Дулатов қазақ 
балаларын оқуға көптеп тарту үшін, олар оқитын мектептер ашу үшін халық ішінде етек алған той-думан-
ды азайтып, оған жұмсалатын қаржыны оқу ісіне жұмсау идеясын ұсынады. Сонымен қатар қазақ балала-
рының, жалпы халықтың көмегімен оқу қаражатына мұқтаж оқушыларға жəрдем беретін ақшалай қаржы 
қорын құру қажет деген ой тастайды. Мұндай қор құрудың заңға сəйкестігін, механизмдерін, атқаратын 
жұмыстарын  атап  көрсетеді.  Оның  аса  пайдалы  екендігін  фактімен  дəлелдейді.  Оған  мысал  ретінде 
Орынборда ашылған қордың бір жыл ішінде тындырған істерін келтіреді. Олардың пікірінше ұрпақтың 
қамы  үшін,  халықтың  болашағы  үшін  жасалатын  мұндай  қажетті  істердің  басы-қасында  «ел  ішіндегі 
молдалар, болыс, билер, мырзалар, ел ағасы ақсақалдар» жүруі тиіс.  
Сайып  келгенде,  А.Байтұрсынов  мектептерді  қазақ  еліндегі  білім  берудің  негізгі  институты  ретінде 

Абай атындағы  аз ПУ-ні  Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №2(41), 2014 ж. 
111 
қарастырылып оны дамытудың басты факторларын айқындады, оның проблемаларын, оқытудың тиімді 
жолдарын айқындады. 

жүктеу/скачать 1,9 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: