Қорытындылай келе елімізде ежелгі заманнан бері сақталып келе жатқан жәдігерлер сақталған музейлер ашылып жатыр, түрлі ескерткіштер сақтаулы. Ол көне жәдігерлермен біз танысамыз , еліміздің қандай жерлерінде қандай ескерткіштер табылғанын біле аламыз.
2-тақырып Ерте темір дәуірі хронологиясы мен археологиялық мәдениет ескерткіштері. Үйсіндердің тілдік және этникалық шығу тегі мәселесі. Қаңлылардың шығу тегі және этностық тарихы
Ерте темір дәуірінің хронологиясы: б.з.д. 18ғасыр б.з-дың 6ғысыры.
Орталық Қазақстандағы ерте темір дәуірінің ескерткіштері «Мұртты қорғандар» деп аталады. Бұл обалар Орталық Қазақстанда көп тараған. Ерте темір дәуірінде ақсүйек адамдардың атына тұрғызылған «Мұртты обалар» екі жерлеу орнынан тұратын сақ обалары. «Мұртты қорғандардың» шығысқа қарай бағытталуының себебі олардың күнге табынғандығын білдіреді. «Мұртты қорғандардың» көрсететін бағыты оңтүстік, солтүстік, шығыс, батыс.
Сарыарқаның ерте темір дәуіріндегі ескерткіші Тасмола мәдениеті. Табылған ауданы Екібастұз. Тасмола мәдениетін исседон тайпалары қалдырған.
Шығыс Қазақстандағы ерте темір дәуірінің б.з.б. V-IV ғ.ғ. қамтитын кезеңі Берел мәдениеті. Орналасқан жері Қатонқарағай ауданы. Берел қорымынан 40-тан астам оба табылған. Мәселен, 1998-1999 ж.ж. Берел кезеңінің №11 обасын археолог Зейнолла Самашев ашты. Берел қорымының №11 обасында 45 жастағы ер және әйел адам жерленген. Ғалымдар радиологиялық әдіспен мәйіттердің б.з.б. 294 жылы жерленгенін анықтады. Берел қорымынан бұзылмай сақталған 13 жирен ат және жайпақ түпті қыш ыдыстар табылған. Ал Үлкен Берел ескерткішінен аттары өз иесін жорыққа апара жатқандай, әскери дайындықпен көмілген қорған табылған болатын.
