Тарту Қазақтың қаны бір, жаны бір жолбасшысы – мұғалім. Еліміздің азғана жылдық ояну дәуіріне баға беру үшін алты алаштың баласы бас қосса, қадірлі орын – мұғалімдердікі. Бірге оқысқан, бірге оқытысқан, жылдарымыз бір
жүктеу/скачать 302,54 Kb.
|
| Ұғым мен хұкім арасындағы айырма. Бір заттың ұғымын ойлағанда, сол заттың сыны заттың өзімен бірге, яғни зат сынымен қосылып, бір зат болып ойланады. Ал енді сын заттан жеке ойланып, біз сол жеке сыңды затқа алып барып не бекітеміз, болмаса заттан сол сынды алып тастаймыз. Мысалы, «қызыл сиыр» деген сөз ұғым болады. «Сиыр қызыл» деген сөз – хұкім болады. Біріншіде сиыр деген заттың қызыл деген сынын затпен бірге ойлап отырмыз. Екіншіде қызыл сынын шеттен алып келіп бекітіп отырмыз.
Хұкімдердің бөлінуі. Хұкімдер былай бөлінеді: 1) жасалуына қарап, 2) қомағы яки санына қарап, 3) іші яки сынына қарап, 4) ие мен айтылыс арасындағы байланысқа қарап, 5) хұкімнің шындық дәрежесіне (модальность) қарап. 1) Хұкімнің жасалуына, яғни біз иеге айтылысты қайдан алып отырмыз, соған қарап екіге бөлінеді; а) шешетін хұкім (анализ хұкімі). Егерде иеге сол иенің өз ішінде жоқ бір сынды айтылыс қылсақ, шешетін хұкім жасаған боламыз. «Көмір қара, қар суық» деген сықылды; б) қоспа хұкім (синтез хұкім). Егерде біз иеге сол иенің өз ішінде жоқ бір сынды айтылыс қылсақ, қоспа хұкім жасаған боламыз. «Құлақ құлдыр, шаш сары» деген сықылды. 2) Қомағы яки санына қарап хұқім үшке бөлінеді: а) жалпы хұкім. Егерде ие қомағы таратылмай, өзіне бағынатын дербес ұғымдардың бәрімен кәдімгі күйінде алынып хұкім жасалған болса, мұндай хұкім жалпы болады. Адам ақылды деген сықылды; б) дербес хұкім. Егер иенің бұрынғы қомағы таратылып алынып хұкім жасалған болса, – бұл хұкім дербес болады. «Кей адам ақын болады» деген сықылды; г) жалқы хұкім. Егер иеміз жалқы болса, хұкім де жалқы болады. «Абай ақын болған» деген сықылды. 3) Ішіне яки сынына қарап хұкім екіге бөлінеді: а) бекітетін хұкім. Айтылыс сын иеге жапсырылып бекітілсе, бекітетін хұкім болады. «Жылқы шабады» деген сықылды; б) бекітпейтін хұкім. Айтылыс иеге бекітілмей, бекерленсе, бекерлейтін хұкім болады. «Жылқы ұшпайды» деген сықылды. 4) Ие мен айтылыс арасындағы байламға қарап үшке бөлінеді: а) кесімді хұкім. Егерде сын (айтылыс) затқа (иеге) күдіксіз, шартсыз байланатын болса, «адам өледі деген сықылды; б) шартты хұкім. Егерде сын затқа белгілі бір шарттармен ғана байланатын болса, «қалауын тапса, қар жанады», «жаз жетсе, қар ериді» деген сықылды; г) бөлмелі хұкім. Егерде затқа бірнешесі жапсырылып, бірақ қайсысы екені көрсетілмесе, яки бір айтылысқа бірнеше ие көрсетілсе, «мынау әйел не ұл табар, не қыз табар», «Я мақсұт, яки өлім – екіден бір» деген сықылды. 5) Шындық дәрежесіне қарап хұкім үшке бөлінеді: а) мүмкін хұкім. Егерде айтылысты иеге байлаудың мүмкін екендігі ғана көрсетілсе, «мүмкін Марста халық бар шығар», «сар далада адасып, суық кебін жамылып қалармын, кім біледі» деген сықылды; б) шын хұкім. Егерде айтылыстың иеге жапсырылуы тәжірибе, бақылау, куәлік арқылы тексеріліп, шын деп табылса. «Ақмолла – қазақ ақыны», «Ахмет Байтұрсынов – қазақ тілін көп тексерген», «Абылай – данышпан хан болған» деген сықылды; г) міндетті хұкім. Егерде дәлелдермен бекітіліп, бір сынның бір затта болуы міндетті болса, «сезгіш адам сүйгіш келеді», «суықта су қатып мұзға айналады» деген сықылды. Хұқімдер жоғарыда саналған бөлімдерге бөлінгенмен, бір хұкімде әлденеше бөлім табылуға мүмкін. Мысалы, «қар суық» деген хұқім – әрі шешетін, әрі жалқы, әрі бекітетін, әрі киімді, әрі шын, әрі міндетті хұкім. жүктеу/скачать 302,54 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|