Таңсықова Улбала 10-тақырып. Көркем шығармаларды оқытуға қойылатын талаптар
жүктеу/скачать 48,95 Kb.
|
1 2
Байланысты:14-та ырып. К ркем шы армаларды о ыту а ойылатын талаптар
| Меніңбалабақшадағыертегілерім
ІІ.Негізгібөлім 2.1. Ертегініңтүрлері Мен жетекшімменбірлесіпқазақхалықертегілеріментанысқаннанкейін, олардыңтүрлерін,ерекшеліктерінзерттейбастадым. Қазақертегілеріөзініңтақырыптары, көтергенмәселелері, мазмұнынабайланысты 1.Қиял-ғажайып ертегілері, 2.Түрмыс-салт ертегілері, 3.Хайуанаттар туралыертегілер, 4.Шыншыл ертегілерболыпбөлінеді. Қиял-ғажайыпертегілердіңоқиғасықиялға, фантазияғақұрылады, өмірдеболмайтыннәрселертуралыбаяндалады. Кейіпкерлеріқиялдантуғанжалмауыз, жезтырнақ, мыстанкемпір, алыпдәужәнесоларменкүрескенбатырларболыпкеледі. Соныменқатарадамғакөмектесетінқанаттытұлпарлар, құстар да қиялдантуғанбейнелер. Қиял-ғажайыпертегілеріадамдардыңарманы мен қиялынтанытады, болашаққадегенсенімінбілдіреді. Ертегініңқарапайымкейіпкеріарманынажетуүшінжолындакездескенбарлықкедергілердіақылмен, айласымен, достарыныңкөмегіменжеңіпотырады. Қиялғажайыпертегілер: «Ер Төстік», «КерқұлааттыКендебай», «Ыстатас», «Алтын сақа», «Тасболғаншаһар». Қиялғажайыпертегілерқазақертегілерініңішіндееңкөнесіболыптабылады. Қиял-ғажайыпертегілерікөпдәуірдібастанкешіргендіктен, өзгерістерге де көпұшыраған. Қазаққиял-ғажайыпертегілерініңкейіпкерлері «ай десе-аузы, күндесе-көзі бар сұлу», не «алтын шаштықыз», соларменқатар « айдаһар- жетібастыжылан», «алыпқарақұс», «тұлпарат», «басы алтын», «арты күміскиік» сияқтыларараласыпотырады. Бұлардыңбіртобыертегікейіпкерініңдосыболса, біртобықасжауыболыпәрекететеді. Бұлкейіпкерлердіңарасындакейдедос, кейдеқасболыпкездесетіндері де бар. Оларғатаусоғар, көлжұтар, көреген, желаяқ, саққұлақ, жұмбақ жар, жыланпатшасы, жатады. Қиялғажайыпертегілеріндезұлымдықтыжеңетінкүш-адам. Ол не әлсіз бала жігіт, не кедейдіңжалғызы, не адалеңбекпенкүнінкөргенаңшы мен мерген ер болыпкеледі. Қиял-ғажайыпертегілеріндегіадамғадоскүштерденадамзаттыңарманынтануғаболады. Мысалы, «алтыайлықжердіалтыаттайтынтұлпар», «өзіұшатынкілем», «көреген батыр», саққұлақ, желаяқадам-адамныңұлыармандарынбілдіреді. Адам аяғыбаспағанжердікөрсем, танысам, табиғатқұпиясынашсамдегенарманынантуғандүниелерқиялертегілердекеңіненорыналған. Ғалымдар, жазушылар, ғарышкерлер, инженерлер, т.б. барлығы бала күніндеертегіоқуарқылықиялындамытыпқоғамдағымәдениеттің, ғылымның, техниканыңқазіргіжетістіктерінжасады. Мысалы, ертегідегіұшқышкілемдер, құлағынбұрасаұшатынағашаттарбүгінгізамандаұшақ, тікұшақ, зымырандарғаайналған, таусоғар – экскаватор, көлтаусар – су соратынкөлік, желаяқ – жеңілкөліктер, пойыздар, метролар, саққұлақ – телефон, ұялы телефон, т.б. Тұрмыс-салтертегілерініңкейіпкеріқарапайымадамдар. Адамдардыңшыншылдығы, озбырлығыжәнеөмірдегіқиындықтаржайлыбаяндалады. Бұлертегілерөтеқысқа, сюжеттерібірбағыттаболыпкеледі. Тұрмыс-салтертегілердеқойшымалшы, бақташылардыңтұрмысысуреттеледі. Бұлертегілердіңөзінетәнерекшелігі-өмірдеболатынжағдайлар мен болмайтыннәрселердіңараласыпотыруы. Тұрмыс-салтертегілеріне «Бозынген», «Аю, түлкіжәнеқойшы», «Арыстан мен кісі» сияқтышағын, тәрбиелікмәнізорертегілержатады. Ал хайуанатжайындағы ертегілер ата - бабамызтөрттүлікмалдықадірлеп, піртұтқан. Балаларғаеңжақынертегілерхайуанаттартуралыертегілер. Хайуанаттартуралыертегілердіңкейіпкерлеріаң, құс, үйжануарларыболады. Алайдаоларадамғатәнқасиеттер, әрекеттериесіболыпсуреттеледі де соларқылысұм - қиянатшыл, арамза, қумінезқылықтарәшкереленеді, еңбексүйгіштігі, батылдығы, адалдығысуреттеледі.Адамбаласыөзіненөзгежанды, жансыздүние, әсіресеайналасындағыхайуанаттардыңтіршілігі, өміріжайлытаныпбілугеталпынғанталайаңызойлар, әңгімелерайтыптаратқан. Қазақелі де көпзаманнанбері мал мен даланыңаңы, құсыменүнемікөпараласып, кележатқандықтан, хайуанаттаржайлыәралуанертегіәңгімешығарған. Хайуанатжайлыертегібарлықелде бар. Хайуанатжайындағыәңгімеаңыздардыңекітүрі бар. Біріндехайуанмінез-қылықтарынхайуанныңөзінсуреттеуүшінайтпай, адамдағымінез-құлыққабейне, тұспал, мысқылесебіндеқолданған. Адамдағыкемдікті, міндібадырайтып, ұлғайтыпжиіреніштіетіпкөрсетуүшін, сондай сын арқылыжаманшылық пен алысуүшінмысалетіпалуболған. Хайуанмінездерінәңгімеетудіңекіншітүрі – хайуандыанықхайуанетіпсуреттейді. Оныңжанды-жансыздүниеарасындағыөзқалпы, кейпіменжүргеншындығын, болмысынадамөзтүсінігіарқылыанықтап, айқындапжетілтеөткірлепкөрсетеді. Жан-жануарлартуралыертегілерібарлығымызғажақсытаныс, олардыңкейіпкерлері: қутүлкі, қорқаққоян, озбырқасқыр. Бұлтопқа «Аю, қасқыр, түлкі, бөдене», «Аю, түлкіжәнеарыстан», «Қоянныңзары», «Күшік пен мысық» т.б. ертегілержатады. Шыншылертегілерхалықөмірін, тұрмысыншындықтұрғыданбейнелейді. Атқамінерлердіңіс - әрекеттерінәшкерелейді. Ертегілердіңтілікөркем, қарапайым, түсініктіжеңілкеледі. Шыншылертегілер-қазақертегісініңең мол түрі. Шыншылертегігехалықөзініңдүниетануындағы, қоғамтіршілігіндегі, үйтұрмысындағыбастытірліктері - барлықмұң, мүддесін, тартыс, талабынжиып, түйген.Бұлсалалыертегілерқұрертегіғанаемес, ауызшаайтылғаншеберкөркемшығармаболып, халық романы, халықәңгімесі, новелласыболып та кетеді. Жәнемұндақоғамдықтартыс, тап қайшылығы, қанау, зорлық, соғанқарсықалың еңбекші халықтың сыны, наразылығы, алыс-тартысы, алыс-арманыбәрі де айқынкөрінеді. Аңызертегілер де қазақтың көпертегісініңбірі. Бұлтоптыңерекшелігібарлығы да тарихтаболғанадамдаржайынанайтылған, халықшығарғанкөркемәңгімеболады. Бұлоныңертегілердетарихиадамдарөміріндегіуақиғалардәлайтылмайды, көбінесеелдіңөзжанынанқосқан, бірақсолтарихтаболғанынсыйымдытыміс, мінез, әрекеттерәңгімеленеді. Бұлжайалысескіліктеболғанадамдартурасындабірболса, тіптіберінде, жаңаданболғантарихтықадамдаржайында да бола береді. Тарихта ел жадындаатықалғанбелгілібірқылықәрекетіменелгедаңқтыболғанкісіболса, соныңөміріндешынболғанмінезқалпынантуғызып, қиялдық, тыңіс, уақиғалартізіледі. Ондайәңгімелердіаңыздейді. Аңызертегілерініңтағыбіререкшелігі, оләңгімеетілетінадамныңөзөміріндегі шын ісі мен мінезініңсүрлеуінен, аңғарынантуады. Сондықтан батыр жайындағыаңызболса, тірліктегібатырлықіс-әрекетінеқосымшаұлғайтылыпайтылғаншығармаболады. Күлдіргіболса, оныңсолкүлдіргілікіс, мінездерінеқосылып, ұлғайтылып, молайтылыпайтылғаноқиғаболады. 2.2.Ертегінің тәрбиелікмәні Адамныңбалалықшағыертегіментығызбайланысты. Бізәжемізденертегіайтыпнемесеоқыпберуінжиісұраймыз. Сиқыры бар оқиғалардытыңдаудытағаттанакүтеміз. Көңілді де аянышты, қорқынышты да күлкіліоларбізгебіраздантаныс. Оларменбіздіңәлем, жақсылық пен жамандық, әділеттуралыалғашқыкөзқарастарымыздықалыптастырады. Бірқарағандажәйкішкентайғанаәңгімесияқты, ал шынмәнінде осы әңгімелердехалықданалығы, мейірімдік пен зұлымдықтуралытүсінікжатыр.Ертегілербізгесонауертезаманнанкелді. Ертегігебізсенеміз, ондағыоқиғаларкейдеөзімізбенболыпжатқандай, қорқыныштыжеріндекөзіміздіжұмамыз. Еңнегізгісі – бәрі де жақсыаяқталатынынсенеміз. Қазақхалықертегілерітұныптұрғанданалық. Қазақкейіпкерлерібатылдық, батырлық, мейірімділіксекілдіадамиқасиеттеріменғанакөрініпқоймайды, соныменқатаржақсылықзұлымдықтанүстемшығады. Жағымдыкейіпкерлерарасындабатырлар да, қарапайымадамдарда, жәнеәйелдербейнесі де бар.Қазақертегілеріндегіақылдылықтыңтағыбіркөрінісі – көрегендікалдын ала болжайбілу.Алғашқықауымнанбастап, бала тәрбиесінеерекшеәсерететінертегілердіойлапшығарғанадамзаттарихындаертегілердіңтәрбиелікмәнізор. Қазақертегілері сан алуан.«Ақынөзгелердіңсезбегенінсезеді, көрмегенінкөреді, ойламағанынболжайды, тіліжетпегенінайтыпбереді» депЖүсіппекАймауытовайтқандайертегілердің де балалардың да қиялындамытуда, сөздікқорларын, ұлттықдүниетанымдарын, көзқарастарынбайытудаәсерімол.Ертегілерәруақытта да қайбаланыболмасынқызықтыратын, қияләлемінежолашатынкілтіспеттес. Олөмірдекездеспейтінкейіпкерлерімен, мүмкінемесжағдаяттарыменерекшеленеді. Қазіргідамығанкезеңдебалалардыелітіп, назарынаударатын, көзқызықтарындүкендер, компьютерлікойынханаларөтекөп. Оданқалсаұялытелефондарды да ата-анабалаларынаеркінұстауғарұхсатберуде. Бұлбіржағынандамуымызға, өсіп-өркендеуімізгеашылғанжолболғанымен, балалардыңкөркемшығарманыоқуғадегенқызығушылықтарынжоюда. Сондықтан да, әсіресебастауышсыныпбалаларынаертегініқызықтыетіпжеткізебілужәнеертегілердіңшындыққажанасымдыекенін, ондағышыншылдық пен адамгершілікті бала бойынасіңіребілуүлкеншеберліктіқажететеді.Ертегілердехалықбасынанкешкенғасырларізжатыр. Олардаеңбекшіхалықтыңтұрмыс-тіршілігі, әдет-ғұрпы, елдіктарихы, қилы-қилықиынасуларыхалықтыңмұң-шері, арман-мұратыбейнеленген. Әринеертегілердіоқытаотырыптәрбиенәрін бала бойынаегуүшін, еңалдыменоқушылардыңертегігедегенқызығушылығын арттыруқажет. Мысалы, “Ер Төстік” ертегісікөпертегілерменсалыстырғанда, мазмұны, сюжеті, сөйлемқұрылысы, тіліжағынанертезамандашыққанертегіекендігінаңғартады. Ертегіденқазақхалқыныңескі мал шаруашылықөмірін жәнеолардыңдүниетанукөзқарасынкөреміз. Қазақертегілерінеңалғашзерттеп, жинақтағанШоқанУәлиханов, Г.Н. Потанин, В.В. Родлов, А.Е. Алекторов, А. Ивановский, Л. Исаков, О. Әлжанов, Р. Дүйсенбаев, М. Көпеевтерболса, кейін Э. Дидаев, Н. Пантусов, А. Мелков, М. Әуезов, С. Сейфуллин, М. Ғабдуллиндерзерттепжинақтайбастады.Бұлзерттеушілердіңбарлығы да ертегілердіадамбаласыныңарманмүддесі, болашақтанкүтетінүмітінен, қиялынантуғандепқарастырады. Бірақ, ертегілердіңтәрбиелікжақтарын, адамның не бірсапалықжақтарынқалыптастырудағыоныңерекшеықпалытуралыпікіркездесебермейді.Ертегініңоқиғажелісіналсақ, табиғаттыңасаукүштеріменалысып, малдыамансақтапқалужолында, елінен, жеріненадасыпкеткенағаларыніздептапқан Ер Төстіктіңерлігінсуреттесе, екіншіжағынан, әртүрлідию, пірілеріменкүресі баян етіледі. “Ер Төстік”ертегісіндежалпыертегілердіңқаһармандарынатәніс-әрекеттертолықсақталады. Ер Төстіктіңөзі – асқанкүшиесіемес, жүректіжігіт. Ертегініңалғақойғаннегізгімақсаты – табиғаттың сыры мәлімсізкүштерінжеңу. АдамғазиянойлайтынБектөре, Темірхан, Шойынқұлақтәріздіжауыздыңиелеріненүстемшығып, олардықалай да өздерінебағындыруболғандықтан, ер Төстіккекөмекшіәртүрліжолдастар, серіктербереді. ӘртүрліжауыздықтардыңұясыболғанадамбаласынақастыққанаойлайтынкейіпкерлерБектөре, Шойынқұлақ, Темірхан, пері, жын, дию, мыстанкемпірлерқаншамакүшті, айлакерболса да, Ер Төстіктенжеңіледі. Халықжақсылықтыалданкүтеді, болашаққасенеді. “Ер Төстікте” кездесетінұнамды, ұнамсызкейіпкерлербасқаертегілердеде бар. Кейдеолардыңіс-амалдары, айла-тәсілдері де өзарабір-бірінежақын. Ертегілердіңбірыңғайжауыздықөкіліретіндежиікездесетінұнамсызкейіпкерлер – мыстанкемпір. Олқайертегідеболсынқастықістейдіжәнежержүзіхалықтарыертегілерінетәнзұлымдықбейнесі. “Ер Төстік” әңгімесініңоқиғасы да басқаертегілертәрізді, тыңдаушыларғаауызшаайтыпберугелайықтықұрылған. Оқиғаныңалғашқыбасталуышындықөмірде бола беретінқұбылыстарменбасталады. Алдағықыстыңқатаңболатындығынертесезген, ел жылқысыналысотарғақыстауғаайдатуы, Ерназарбалаларыныңкөпжылдаркелмеуі, шал- кемпірдің де шығуы, бәрі де шындықоқиғаларғаұқсайды. Бірақмұныңбәрікелешекнегізгіоқиғаныңкіріспесі – экспозициясы. Сюжет жүйесіндегіалғашқыбайланыс — “Шаңырақтыңкүлдіреуіішіндекерулітұрғанкербиеніңтөстігі”. Ер боптуғанұлдыңесімі, ертегініңаты,әңгімедекездесетіншындықжәнеғажайыпоқиғалардыңбіртамырысолкербиеніңтөстігіндежатыр. Ертегіжелісіндегіекіншібайланыс – ЕрназардыңСөрқұдыққақонуы, жанынанқорқып, жалмауызкемпіргесадағыныңұшыншығаратын Ер Төстіктіңегеуінқалдырыпкетуі. Осыданәріқарайоқиғашиеленісетүседі. Егербізосығандейінгіоқиғалар Ер Төстіктіңағаларыніздепжатуы, айдауғажүрмегенкөпжылқыныңкүреңбиеніңертуі. Ерназардыңтоғызбаласынақызіздеу, үйлендіруібәрі де халықтыңөмірінешындықөмірінежанасса, Ер Төстіктіңжерастынатүсуіненқиял-ғажайыпоқиғаларбасталады Хайуанаттартуралыертегілереңкөнеертегілергежатады. Ертегікейіпкерлеріқасқыр, бөдене, түлкі, құмырсқа «Түлкі мен ешкі», «Ақымаққасқыр», «Құмырсқа мен бөдене». Әдеттебарлықоқиғабіржануардыңайналасындаөтеді, мысалытүлкі – айлакер, қу. Қазақертегілеріндетүлкікейдежеңіліске де ұшырапқалады. Мысалы «Түлкі мен тырна» ертегісіндетырнағақонаққакелгентүлкіоданашкетеді. «Құмырсқа мен бөдене» ертегісіндеқұмырсқаеңбекқор, төзімді, ақылдыәріөзікішкентай-ақ бола тұра, алыпкүштіңиесіболыпкөрсетіледі. «ШықбермесШығайбай» ертегісісараң, қайырымсызбайлардықарапайымкедейАлдардыңақылменалдапкетуінбаяндайды. «Жақсыменжолдасболсаң-жетерсіңмұратқа, жаманменжолдасболсаң-қаларсыңұятқа», «Жамандос, жолдасынқалдыраржауға» дегенмақалды осы ертегіжелісіненоқуғаболады. Адамгершіліктәрбиеніңнәтижесіадамдықтәрбиеболыптабылады. Адамгершіліктақырыбымәңгілік. Олешқашанескірмекемес. Жасұрпақтыңбойынаадамгершіліктісіңіруертегіарқылыберіледі. Адамгершіліктіңқайнарбұлағы-қазақертегілеріндедесемартықайтпағанедім. Қайзамандаболмасынадамзаталдындатұратынұлымұрат-міндеттердіңеңбастысы-өзініңісін, өмірінжалғастыратынсалауатты, саналыұрпақтәрбиелеу. Ұрпақтәрбиесі-келешекқоғамтәрбиесі. Ендеше, ақпараттықтехнологилардамығанкезеңдегібалалардың ой-қиялдарынөзертегілеріарқылыжеткізумүмкіндігі бар. Руханилық - жекетұлғаныңнегізгісапалықкөрсеткіші. Руханилықтыңнегізіндеадамныңмінез-құлқықалыптасады, ар-ұят, өзін-өзібағалаужәнеадамгершіліксапаларыдамиды. Мұныңөзімейірімділікке, ізгіліккешақырады. Қазақхалқыныңсалт-санасы мен ата-бабасынанкележатқандәстүрінөзбойындағыерекшеқасиеттерінталантымен, дарындылығымен, өзгелерденерекшетабиғиқабілетіарқылыбиіктерденкөрсеткен. Қасиеттіертегілерарқылытәрбиеберген, салт-дәстүрінсолқалпындасақтапқалған. Соныменқатарелімізегемендікалғалымемлекеттіктілдесөйлеуіне, бұлқасиеттіертегілердіңхалықауызәдебиетіндееңмаңыздыорыналатынысөзсізекенінсалыстырыпкөрсету. Халқымызда «Ізденгенжетермұратқа» дегенсөз бар. Яғни, әрнәрсенібілугеталпынып, білімніңтереңінебойлау-дамудыкемеліне жеткізеді, руханибайытады. Қорытынды Ертегінітыңдайотырабізкейіпкерлерменбіргеқуанамыз, ренжиміз. Мысалғаалсақбұрынғыауызәдебиетіқиялғажайыпертегілердебатырлардыержүрекақылдыпарасаттыетіпкөрсетсе, жан – жануарлардыңбейнесінәртүрліобразбенсомдапкөрсеткен. Қазіргітаңдажаңа технология дамығанзаманда балалардыңқиялынан тек қана робот машиналарнемесетоботтардегенқиялғанатуады. Олайдейтінсебебімтелеарналарданкөбінесешетелдікертегілеркөрсетіліпжұр.Алқазақертегілері – тәрбиеніңайнымаскөмекшіқұралы, оларбізгетүсініктітілдеөміртуралы, қиынжағдайларданшығужолдарынкөрсетеді. Ертегілердіоқиотыра, бізөзіміздіңішкіәлеміміздідамытып,шығармашылыққамашықтанамыз. Ертегілерөмірбарысындатәртібімізді, қарым-қатынасымыздықалыптастырады,шыдамдыққа, қайсарлыққа, болашаққаміндеттерқойып, соғанжетугеүйретеді. Қазақ ертегілерімейірімділікке, адалдыққа, әділеттіліккеүйретеді. Жамандықтан, өтіріктен, зұлымдықтанаулақболуғатәрбиелейді. Әрдайымтатулық, бірлік, ынтымақжеңетінінкөрсетеді . Ұсыныстар: Ұрпақтәрбиесі-келешекқоғамтәрбиесі. Ендеше, ақпараттықтехнологиялардамығанкезеңдегібалалардың ой қиялдарынқазақ ертегілеріарқылыдамытумүмкіндігібар.Сондықтанменіңұсынысымғаламторлардан, телеарналардан , баспасөзбеттерінекөптептәрбиелікмәні бар қазақертегілері жарияланыпнасихатталса, дамыпөсіпкележатқанұрпаққатигізерәсері мол болареді. Осы айтылғанпікірім мен ұсынысымбалалардыңигілігіүшінбарлықақпараттыққұралдарда, баспасөзбеттерінде, жарияланып отырса нұрұстіненұрболадыдегенұсынысым бар. 2.Бастауыш сыныпта берілетін халық ауыз әдебиеті үлгілерінің мазмұны. Бастауышсыныптағыанатілісабығыныңтүбегейлімақсатыоқушылардыңжекебасынқалыптастыраотырып, әдебимұраларғадгенталғамынтәрбиелеу, руханидүниесінкеңейту, ақыл-ойы мен ұлттық сана-сезіміндамытуғаықпалету, кітапоқуғадегенмұқтаждығынқалыптастыру. Осы мақсаттыорындауғакелгендеанатілісабағыныңалдынамынадайміндеттержүктеледі: -оқушылардыңоқудағдысынқалыптастыружәнежетілдіру; -көркемшығармалардыоқуғадегенқызығушылығынояту; -шығарманыңтүпкімазмұны – мәнінтүсінуін, Эмоциялыққабылдауын (кейіпкерлердіңкөңіл-күйінеортақтасу, күйіну, сүйінут.б.) қамтамасызету; -мәтіндегесөздер мен сөзтіркестерін, сөйлеу мен сөйлеуүлгілерінүйретеотырып, анатіліміздегісөзмағыналарыныңтүрленуінекөңілаударту; -шағырмадағыкөркембейнелердіңерекшеліктерінашабілугебағыттау; -ауызекіжәнежазбатілдебайланыстырыпсөйлеуін (ойынеркінжеткізу, сауатты да мәндіжазабілу( дамыту; -өзіндік ой-пікірінайтабілуге баулу; -оқушылардыңбойынаізгілік пен имандылық, адалдық пен мейірімділіксияқтыадамгершілікқасиеттердідарыту. Бағдарламаныңмазмұны осы міндеттердіорындауғабағытталады. Оқудыңалғашқыкезеңіндеоқутехникасынакөбіреккөңілбөлінеді. Оны бірте-біртежетілдіреотырып, мәтінменжұмысжасау, оқығандарыныңмән-мағынасынтүсінутәсілдерінқалыптастыружұмыстарыжүргізіледі. Оқулыққаенетінматериалдардәстүрлік-тақырыптықұстанымғанегізделеді. Бірақұстанымдыіскеасырудыңерекшеліктері де жоқемес, яғниматериалдардытоптаудаішкілогикалықбайланыстарғамәнберіледі. Мұныңмәнісімынада: біріншісыныпта бала жазушылардыңөлеңдері, қысқаәңгімелеріарқылыөзінжәнеқоршағанәлемдітаниды: адамдармен, табиғатпенқарым-қатынасжасайбілуді, өзін-өзіұстаудымеңгереді. 1-сыныпта оқушыларжылмезгілдері, жан-жануарлартіршілігі, адамдардыңөмірі мен еңбңгі, отбасы, Отантуралыт.б. қазақхалықауызәдебиетіүлгілері мен көркемшығармаларданоқыпбіледі. 2-сыныпта оқушыларауызәдебиетіүлгілерін (ертегі, мақал-мәтел, жұмбақ-жаңылтпаш, аңызәңгімелер мен шешендіксөздер) оқуарқылыбілімдерінкеңейтетүседі. Әдебиертегелердіоқубарысында “тұтасруханикеңістік” шығады, соныменқатарәлемніңұшы-қиырсызкең, алуантүрліжәнетіртұтасекендігінбіледі. Әдебишығармалардыоқуарқылыолардыңбойындаотансүйгіштік, еңбекқорлық, адалдақ пен мейірімділік, батырлық пен азаматтық, сезімталодық пен адалдықсияқтыізгіқасиеттерқалыптасабастайды. 3-сыныпта оқушылархалықауызәдебиетіүлгілеріжәнебалаларәдебиетініңәртүрліжанрларыментанысаотырып, әдебиетәлемінебастауалады. Мұндажанрлықжәнекөркемшығармалардытиімдіүйлестіруұстанымыіскеасырылады. 4-сыныпта оқушылархалықауызәдебиеті мен балаларәдебиетінгіңозықүлгілеріментанысады. Қазақбалаларәдебиетініңқадыптасутарихынан: шығармалардыңжазылғанкезеңі мен мазмұныарасындағыбайланыс, автордыңкөзқарасыт.б. беріледі. Бастауышсыныптардағыоқудыңмазмұныекіүлкенбөлімнентұрады: көркемжәнеғылыми-танымдықшығармалар. Бұлбөлімдердіңәрқайсысыныңмазмұнында да. Оқу-әдістемесінде де өзінетәнерекшеліктері бар. Көркемшығармаларауызәдебиеті мен жазбаәдебиетіүлгелерінқамтиды. Ауызәдебиетініңмынадайүлгелері: балаларғаарналғанойынөлеңдері, төрттүлікжырлары, ертегілер мен аңызәңгімелер, мақал-мәтелдер мен жұмбақтар, шешендіесөздер мен билерсөздері, нақылсөздер мен мысалдар, барырларжырларыныңүлгілері, өтірікөлеңдер мен айтысөлеңдерікеңорыналады. Жазбаәдебиетүлгіліріменақын-жазушыларымыздыңбалаларғаарналғантаңдамалышығармаларықамтылған. Оларнегізіненүшүлкентақырыптөңірегіндетопталған: ТуғанелімҚазақстан; Табиғат – тіршілікбесігі; Адам болу – ізгіниет: Осы тақарыптардықамтьығанкөркемшығармалардыоқубарысындабалаларайналақоршағантабиғатпен, адамеңбегімен, қоғамдықөмірдіңқұбылыстарыментаныстырылады, заттар мен құбылыстаржайындажан-жақтытүсінікалады, оларғатәнерекшеқасиеттергедұрыссипаттамаберудіүйренеді. Сондай-ақадам мен табиғатжәнеадамдарарасындағықарым-қатынастардан, адамныңОтаналдындағыпарызынант.б. мағлұмыттарберіледі. Балаларадамның сан қилысезімәрекеттері мен іс-әрекеттерініңқыр-сырынтүсініп, олардыңізгіқасиеттерінентәлім-тәрбиеалады. Оқуғаалынғаншығармаларбаланыңкөңіл – күйі мен сезіміне, ой-қиялынаәсеретіп, оны шабыттандыруға, жандүниесінбайытуғабағыттайды. Әрбірсыныпқаберілгенматериалдароқушылардыңжасерекшеліктерін, ой-өрісініңдеңгейінескереотырыпіріктеледі. Бағдарламаныңғылыми-танымдықбөліміоқушыларғатүрліғылымсалаларынанқарапайымбілім беру мақсатынкөздейді. Оқушылартуғанжерқаситеті мен табиғаттамашалары, аспанәлемініңқұпиясы, өнертуындыларыжайындабіршамамағлұматалады. БғадарламабастауышсыныптардыңоқусабағындаоқушыларғаәдебиеттеориясыЭлементтеріненалғашқықарапайымтүсініктерберудікөздейді. Мұндаеңалдымен – жанр түрлерінажыратабілу, кейбірәдебиұғымдардыңмәнінашу, салыстырулар мен теңеулердің, ырғақ пен ұйқастыңорны мен ерекшелігіт.б. қалыптастырылады. Бастауышсыныптаанатіліпәнініңмазмұнынегізіндемынадайәдеби жанр түрлерінқамтиды: өлең-жыр, әңгіме, мысыл, жұмбақ, жаңылытпаш, мақал-мәтел, ертегі, аңыз, шешендіксөздер. Бастауышсыныпта 3-сынып бойыншаанатіліпәніненаптасына 4 сағаттан, барлығы 136 сағатберілген. Оқуматериалдары: “Туғанелем-Қазақстан”, “Табаиғаттіршілікбесігі”, “Адам болу-ізгіниет” сияқтытақырыптөңірегіндеқамтылған. “Атамұрабаспасынан 2003 жылышыққан 3-сыныпқа арналғананатіліоқулығындамынадайшарттыбелгілер бар: ? – сұрақтар, ! – тапсырмалар, r – сөздік, Q – шығармашылықсұрақтар мен тапсырмалар, – күрделісұрақтар мен тапсырмалар, – қосымшатүсініктер. ОқулықтыңавторларыТ.Әбдікәрімова, С.РахметоважәнеБ.ҚобатаеваАнатіліоқулығындағыелеуліерекшелікбұрынғыдайоқушыларғатүсінік беру мен оқутехникасынмеңгертіпқанақоймай, көркемшығарманыңролінкүшейтуге, әдебиеттікоқуәрекетінқалыптастыру, шығармашылыққабілетіндамытып, Эститикалықталғамынтәрбиелеуге, дүниетанымынкеңейтугемән беру болыпотыр. Осығанорай “Ан тілі” оқулығыныңқұрылымыіріблоктік-тақырыптықжәнежанрлық-Эстетикалықбағыттағыұстанымдардыбасшылыққаалады. Бұлұстанымдароқушыларғадүниеніңбіртұтаскөркембейнесінберугеұмтылған, қарапайымәдебибілімберудімақсаттұтқан, ұлттық сана-сезімдіқалыптастырудыкөздегеншығармалармынадай он тараудантұрады: Туғанелем, туғанжерім. Білімөміршырағы. Маужырапбарқытқоңыркүз. ´ткенөмірден. Қысбейнесі. Жақсы ай мен күндей. Табиғат –меніңөзүйім. Масатыдайқұлпырғанжердіңжүзі. Жаздыгүнішілдеболғанда. Сарқылмасқазына. Оқумазмұныауызәдебиетініңозықүлгілері: төрттүлікжырлары, мақал-мәтелдер мен жұмбақ-жаңылтпаштарды, ертегілер мен мысалдарды, аңыз-әңгімелер мен шешендіксөздердіт.б. қамтиды. 3-сынып оқушыларыныңжасерекшелігінесайалынғанкөркемшығармалароқушылардыңкөңіл-күйі мен сезіміне, ой-қиялынаәсеретіп, шығармашылыққабілетінқалыптастыруғажағдайжасайды. Бастауышсыныптаоқу-танымдыққызығушылығынқалыптастырып, дамытумақсатындатәжірибеліұстаздарС.ҚұжановажәнеП.Аралбаевабірнешетәжірибелержүргізген. Алғаннәтижелерібойыншамектептегіоқуәрекетінедегенжағымдықатынастытәрбиелеубастауышсыныпоқушыларыныңбілімгеқызығушыларыноятып, дамытуғанегізболады. Олүшінмынажайлардыескеруқажет: Оқуәрекетіүстіндежағымды, қолайлыортаныұйымдастыружәнесабақтыкөбінесеойынменбайланыстыру. Оқуәрекетібарысындаәрбірбаланыңмүмкіндіктерінесенімтудырып, балалардымадақтапотыру. Енді осы тұжырымдарғажеке-жекесипаттамаберейік. Баланыңоқуғажағымдықатынасынқалыптастырудыңбір сыры баламенмұғалімніңбірмеуінде. Бала өзінпедагогикалықәсердіңобъектісіретіндеемес, еркінсезінуіқажет. Мұғалімәрсабаққаөзіншемәнбереотырып, күнделіктісабақтардыбір-бірінеұқсамайтындайқұруықажетжәне де балаллардыңзейіндерінкүшпенбірорталыққабағындыруғатырыспағанжөн. Бала сабақтыңбасталыпкеткенінсезбеуікерек. Бала мұғалімніңөзінәрдайымбағалайтынын, оныменсанасатынын, оғансенетінінтүсінуіқажет. Еңмаңыздысыжалпығажәнеәрбалағаәрдайым “Сен қабілеттісің”, “Сеніңқолыңнанкеледі” дегенсияқтыүмітсезімдерінтудырыпотыруымызқажет. Еріккүшіәлсізбалаларменжекежұмысжүргізудікүнделіктікүнтәртібінентүсірмеуімізтиіс. Оларғаақылкеңесберуменбірге, сенімбілдіреміз. Мысалы: “Иә, бұлсеніңқолыңнанкеледі”, “Мен де солайойлағанмын”, “Меніңшесағанкөмектесудіңқажетіжоқ, сен өзің-ақжақсыигересің” т.б. Бала үлкендердіңкөзінетүсугеқұмаркеледі. Соныңнегізіндеүлкендердіңқойғанталаптарынбұлжытпайорындауғатырысады. Сондықтанбаланыүнемімадақтапотырудыңмаңызыөтезор. Орындымадақтауондағанесекруденпайдалы. Бастауышсыныптамысалдардыоқыту Балалардыадамгершілікке, еңбексүйгіштіккетәрбиелеудекөркемшығарманықмаңызызор. Балалардың ой-санасындамытуға, мінез-құлқынқалыптастыруға, дүние-танымынкеңейтугекөркемәдебиетшығармаларындағыкейіпкердіңөмірі мен іс-әрекеттеріүлкенәсеретеді. Әсіресе, бастауышсыныптыңбалаларыөздерініңжасшамаларынақарайертегі, аңыз-әңгімелерді, батырлартуралышығармаларды, мысалдардысүйсініпоқиды. Ондағыбастыкейіпкерлердіңіс-әрекеттерінееліктейді, тәттіқиялдарғаберіледі, өзіншеқорытындыжасауғатырысады.Анатілісабағындағымысалдардыоқиотырып, оқу-шылармәнерлепжәнетүсініпоқуғатәсіледі. Дауысырғағынакөңілбөліп, шығарманықмазмұнынұғынабілугеүйренеді. Мысалдымәнерлепоқумұғалімніңшеберлігінебайланысты. Мәнерлепжатқаоқушәкірттердіқызықтырады, оларөзұстазынаеліктеп, мәнерлепайтуғаұмтылады.Әдебиеттіңмысалтүрініңарғыанасы – халық. Баяғызаманнанберіхалықжасағанмысалдароныңкерегінежарап, күнібүгінгедейінтозбайсақталыпкеледі Әдебиеттіңбұлмысал жанры – еңқысқаықшам жанр. Ертегіұзақ, шытырманоқиғалы, сан қырлы, бұлтарысты, қолтарыстыболыпкелсе, мысалоқиғанытабанастынан, төтесінентуғызып, шұғылқайырады. Негізгіәдісі – меңзеу. Сондықтанкөңілден тез орынтеліп, ұмытылмайды. Бұрынғыхалықмысалдарында да, онансоңтуғанжеке авторы бар, жазбамысалдарда да айтайындегенкөкейкесті, түйіндіпікірінкөбінесеаңдар, хайуанаттар, құстар, құрт-құмырсқалар, ағаштар, тастартағы-тағылардыадамшашендестіру, адамдәстүріншесөйлестіру, уаждастыруарқылыбереді. Мысалүрдісіертезаманнан бар. Ежелгі грек әдебиетінде – Эзоп, Рим әдебиетінде Федр – әйгілімысалшылдар. Үндіәдебиетініңбелгілішығармасы – «Панчатантара» да (ІІІ-ІV ғасыр) мысалдаржинағынанқұралған. Орысәдебиетіндегімысалжанрынбиіксатығакөтергенжазушы – И.Крылов. ОныңкөптегенұлымысалдарынЫ.Алтынсарин, А.Құнанбаев, А.Байтұрсыновқазақтілінеаударып, Қазақөдебиетіндемысалүлгісініңтуып, өркендеуінежолашты. ҚазақәдебиетіндемысалжанрындамытудаС.Дөнентайұлы, А.Тоқтамағанбетов, С.Көбеев, С.Жүнісов, С.Торайғыров, Ш.Смаханұлыжәнет.бүлесқосты. Қазақтыңреалистікәдебиеттеріндемысалжанрыныңөзалдынажеке жанр ретіндеқалыптасып, дамуыД.Бабатайұлыныңесіміменбайланысты. Олауызәдебиетініңадамгершіліккеүндеп, емеурінменбілдіретінөсиеттік жанры-мысалдыөлеуметтік сатира дәрежесінекөтерді, оныңкейіпкерлерінереалистік, типтіксипатдарытты. Ы. Алтынсарин, А.Құнанбаев, XX ғасырдың бас кезіндегі демократ ақын-жазушылар: С.Көбеев, С.Торайғыров, С.Дөнентаев, орысәдебиетіненмысалөлеңдераударып, қазақхалқынажеткізудекөптегенеңбекетті. Осы аудармаларнегізіндеқазақбалаларәдебиетіндемысалөлеңдердіңтөлүлгілеріпайда бола бастады. Мысалөлеңдердекөбінежануарларнемесебасқа да жансызнәрселерарқылыадамдардыңмінез-құлқы, іс-әрекеті. Осылайшаастарлап, тұспалдайсуреттеуді аллегория депатайды. Мысалдардаеңбексүйгіштік, әділдік, адалдың, қарапайымдылықсияқтыжақсықасиеттердімадақтап, уағыздайды, жағымсызқылықтардымысқылтүріндекүлкіетеотырып, одансақтандырады. А.БайтұрсыновтыңИ.А.Крыловтанаударыпқұрастырған, 1909 ж. Петербург қаласындажарықкәрген «Қырықмысал» кітабыұлттық сана-сезіміноятуғасептігітиді. Абай аударғанКрыловтың «Шегірткеменқұмырсқа» мысалөлеңінің, әсіресетөменгісыныпоқушыларыұғымынасайболуыменқатар, олардыңмінез-құлқынтәрбиелеудемаңызызор. Мұндаеңбекетудісүймейтін, той-думанныңеркесінеайналғанжалқаулар мен сәнқойлар, тоғышарларащысыналады. Шырылдауықшегіртке, Ыршыпжүріпәнсалған. Көгалдықуыпгөлайттап, Қызықпенжүріпжаздыалған. Крыловтың Абай аударған «Есек пен бұлбұл» мысалындадарындыөнериелерідәріптеледі, мақталады, олардыңөнерінехалықсүйсінеді, қадіртүтады. Ал өнердентүйсігіжоқтопастық сын садағынаілінеді. Өздерінөмірдіңбилеп-төстеуші, көркі мен сәнідепүғатынүстем тап окілдерінұлымысалшыесеккетеңейді: Екенсіңәнсалуға сен-дағыепті, Сен біразәтешәнінүйрен, - депті. Бұлсыңылдысыншыныңсозінестіп, Көзкөрмескебұлбұл да ұшыпкетті. Сондай-ақ, «Қарғаментүлкі» мысалы да өмірдіңащышындығынарқауетеді. Сондықтан да оләсіресебалалардыңқызығаоқитындүниесінеайналды. Өлеңдетүлкініңқарғанымақтағанайлакерлігібылайсуреттелген: «Қарағым, неткенсұлуең!» Дептақырқаптаңданды. «Неткенмойын, неткенкөз, Осыданартықдейсіңбе, Ертегіқылыпайтқансөз? Қалайшабіткеняпырмай, Мұрныңыз бен жүніңіз! Періштеніңүніндей, Депойлаймынүніңіз. Осы кәрікпен, Бұлжүнмен, Әншілігіңбілінді. Ұялмай, қалқам, бір сайра, Біз де алалықүлгіні. Құстәресібіздерге, Сізболарсызбіркүні. Қарғанықаузындағыірімшігіналдапалуүшінтүлкініңжасағанмұндайайлакерлігі мен зұлымдығыбалаларды мол күлкігекенелдіреді. Ал, күлкісоқыолардыүлкенойғашомдырады: Басы айналдықарғанық Сұмныңайтқансөзіне. Қуанғаннанбүтіндей Бірмастықкірдіөзіне. Өзінебіткенөңешпен, Аямастанқарқетті, Ірімшікжергесалпетті, Ісбітті, қукетті. Баланы ойғақалдыратыны – осы түлкініңайлакер-лігі, қарғанықмақтансүйгіш, аңғалдығы. Ал, ойлану -олардымұндаймәселелерайналасындабелгілібірқорытындыжасауғаүйретеді. Мысалы, өлеңдердіңбалаларғаэстетикалықтәрбиеберудепайдасызор. Ондағыкөркемобраздардыңнақтылығы, диалогтарыныңдәлдігі, оқиғаларыныңкүлкілітартыстарғақұрылуы, тілініңөткірлігі мен көркемділігі – жасөспірімдердіүлкенқуанышқакенелтіп, ой-санасынөсіріп, өзіндіккөзқарасынқалыптастырады. Абай сияқтыСұлтанмахмұтТорайғыров та мысалөлеңдержазды. 1912 жылыСұлтанмахмұттатардыңхалықақыныҒабдоллаТоқайдан «Екітышқан» дегенмысалөлеңаударып, өзі «Арыстан мен тышқан» дегенмысалөлеңжазды. «Екітышқан» аттымысалөлеңдебірліктің, ынтымақтыңболмауыкімдіболса да алғанбағытынанадастырып, қолдабарынанайырып, баңытсыздыңқадушарететінінкөрсеткен. Мысалөлеңдеркөбінебелгілікейіпкерлері бар қызықтыоқиғаларғақұрылады. КейіпкерлерарасындағытартыстарОқушыныеліктіретартып, бірденөзінебаурапалады. «Екітышқан» мысалындағыоқиғабылайбасталған: Даладанекітышқан май тауыпты, Шығынсызекеуі де жайтауыпты. Жанжалдасыпбұлмайдыбөлісеалмай, Маймылғабөлдіругекөңіліауыпты. Мұндайоқайолжағамаймылқалайқызықпасын. Майдыбөлугекіріседі. Өлшептібіржағынамайдысалып, Ар жағыкөтерілдібосқақалып. Бос жағы мен май жағынтеңгеруге, Маймылтықтыаузына майдан алып. Ақырынжепбітіріпмайлыбасын, Безбенніңтегістептіекібасын. Безбенніңбірдейлігінкөзбенкәріп, Тышқанкеттіағызыпкөздіңжасын. Бастауышсыныпоқушыларымысалдыоқығандасуреттелгеноқиғаныңтартымдылығынақызығады, оны шындықдепқабылдайды. Сондықтанмысалдыоқыпшығысымен, автордыңондағысуреттепотырғанжан-жануарларыкімдердіңбейнесі, оны кімдептүсінесіңдердегендей, сұраққоюқателікболареді. Өйткені, жұмытымұндайәдіспенжүргізу – оқушылардыңмысалдыоқығандаалғанәсерінжояды. Сондықтанбалалардыңалғанәсерлеріәлсіремей, қайтакүшейетүсетіндей, мысалдағыкейіпкерлердіңіс-әрекетінтереңірекұғынатүсуінежағдайжасайтынәдіс-тәсілдерқарастырылады. Олүшіналдыменмысалдағысуреттелгеноқиғаны, қатысушыкейіпкерлердішындық, өмірдеболғандайетіптүсіндірукерек. Ал мысалдасуреттелгендершындық, болмысжөніндеқатетүсінікберетінінен, мысалы, баллардыңқарға, түлкініңсөйлемейтінінбілетіндігіненқауіптенудіңқажетіжоқ. Олардыңсөйлемейтінінбалалардыңөздері де жақсыбіледі, сонда да оны шындыңсияқтықабылдайды. Мысалы, балалартіпті 4-сыныптың өзінде де қылыштасу, атысуойындарынберіліпойнайды. Олартаяқтыңқылыш, найзаеместігінәринежақсыбіледі, бірақөздеріншешыннайза, қылышдепесеп-ейді. Немесеқызбалалардыңкейбіреулеріәлі де қуыршақпенойнайды, оныңсөйлемейтінінбілетұра, шынкісідепесептеп, оныменсөйлесіпотырады. Солсияқтымысалдағыоқиғаны да бастауышсыныпоқушыларышынқабылдайды. Бұлайтылғаннаншығатынқорытынды: мысалдардыоқығандакөңілқоятынжай – оқушыларғаоныңмазмұнынқабылдатужәнеондағыкейіпкерлердіңіс-әрекетшталдау. Мысалдардағыаллегорияныашужұмысын 4-сыныпта мынадайтәсілменіскеасыруғаболады. Мұндамысалдасуреттелгеноқиғағаұқсасоқиғаіздестіріледі. Айталық, И.А.Крыловтың «Қарғаментүлкі» мысалыоқылғаннанкейін, біреудіңқолындағынәрсесіналдапалуөмірдекездесемедегендейсұраққоюкерек. Сонда мысалдағынегізгіойдытүсіндіружеңілболады. Кейбіржағдайдамысалдасуреттелгеноқиғағаөмірденқұсасоқиға табу жұмысымысалоқылмасбұрын, алдын ала дайындықәңгіменіңбарысындажүргізіледі. Мысалдыңбастыерекшелігі – ондабелгілібірүгіт, тәлім-тәрбиелікмәні бар қорытындыпікірболатындығы. Олқысқатүрдемәтінніңбасынданемесеаяғындаберіледі. Мысалы, «Қарға мен түлкі» мысалынаншығатынқорытындымәтінніңбасындаберілген: Жұртбіледі, күледі, Сұрқиятілдіңжаманын. Қошеметшілердіңамалын, Сонда да соларқайдажоқ, Есептепайтса, ересің, Артынанөкінсең де пайдажоқ. Мысалоқытудаосындайқорытындыпікірдіпайдаланукерек. Құрғақсөзбен «мұндайжаманмінез -құлықтан, іс-әрекеттенаулақ болу керек» деудіңбастауышсыныпоқушыларынаәсерішамалы. Ондайүгіттітіпті, солоқылыпотырғанмысалданүзіндікелтіреотырыпайтқанда да, кішкенебалалардыңсанасынабірденқонақоядыдеуқиын. Сондықтанмысалоқытудаондаайтылатынүгіттітабуғатырыспай, оныңкейіпкерлері мен солкейіпкерлердіңіс-әрекеті, өзарақарым-қатынасы, бір-бірінеайтқансөздеріндегі ой ашылуғатиіс. Осығанорай, мысалданшығатынқорытынды – пікірдіоныңмазмұныталданыпболғаннанкейіноқукерек. Мысалоқытудыңүшіншіерекшелігі – оны дауыстапоқутәсілінде. Мысалдағыайтылатынсөзавтордыңатынанайтылмай, кейіпкердіңатынанбаяндалатынболса, солкейіпкердіңбасындағыерекшеліктерінеқарай, дауыс сазы даңүбылыпотырады. Мысалы, «Шал мен малай», «Қарға мен түлкі» бірырғақпеноқылмайды. ТіптібіркейіпкердіңсөзінОқумәнері де оныңқылығынақарайтүрленебереді. Шалдың: «Бауырым, түгеншежан, айыршы!» дегеніжалыныштыүнменоқыса, «Әумесер, ақылықжоқ, итдоқыз» - дегенсөздеріжекіру, ұрсумәнерінде, ал малайдың: Ұрсасың, неге, шалым, маған, - деді. Сөккендей не істедімсаған? – деді. Жазғанымменіңсеніаюжаудан. Айырыпалғаным ба аман? – дедісөздерітақырқағаншарасыздауыспеноқылады. «Қарға мен түлкі» мысалында автор сөзібірәуенменоқылакеле, түлкініңсөзі, басталғанкездедауысқұбылыпотырады. Кейіпкерлердіңмінез-құлқыіс-әрекетінеорай, дауысырғағыныңқұбылуыбалалардыңынтасынарттырып, мысалдыңкейбіржолдарынбір-екіоқығанда-ақжаттапалуларынажағдайжасайды. М.О.Әуезов 1897 жылы 28 қыркүйекте Семей облысыныңқазіргі Абай ауданындакөшпелімалшыныңжанұясындадүниегекелген. АтасыӘуе, әкесіОмарханелгеқадірлі, сауатты, әдебиет пен өнергеқұмаржандарболған. Абай аулыменсыйлас, аралас-құралас, туысболғанжандар. АтасыӘуезкішкенекезіненнемесересі Абай өлеңдерінжаттатыпотырған. Жазушыныңбалалықшағы Абай аулындаөтті. Мұныңөзіболашақжазушығакөпәсеретті. Өйткені , Мұхтарөзінің аса зеректілігіменАбайдыңкөптегенөлеңдеріналдырғанкезінде- ақжатқаайтатынболған. Алғаш Абай аулындағыбастауышмектептеоқып , оны 1908 жылыбітіреді. Біржылөткенсоң , 1909 жылыСемейдегі бес кластыучилищегекеліптүседі . Оны 1914 жылыбітіріп , 1915 жылыСемейдегімұғалімдердайындайтынсеминардаоқиды. Бұлсеминарияны 1919 жылыбітірді. Әртүрліқызметте бола жүріп, 1928 жылы Ленинград университетінің филология факультетін , одансоңТашкенттегі Орта Азия университетініңаспирантурасынбітірген. М. Әуезовбалаларғаарнапкөптегеншығармаларжазды. Шығармашылықалғашқықадамдарында , яғни 20-шы жылдарыжазғанәңгімелер мен повесттері « Қорғансыздыңкүні» , « Барымта» , « Жетім» , « Ескіліккөлеңкесінде» , « Қаралысұлу» , «Қараш- қарашоқиғасы» , « Қилызаман» повесттері.30-40 жылдары «Іздер», «Білеккебілек», «Шатқалаң» т.б. сияқтыбірнешеәңгімелердүниегекелді. М.Әуезовтің, қазақәдебиетінің , ұлышығармасы «Абай жолы» алғаш «Абай» дегенатпен 1942 жылыбірінші, 1947 жылыекіншікітабыжарықкөрген. Жазушылықжолындраматургияданбастағанжәне оны өнерініңөзгесалаларыменқатаржарыстарыөмірініңаяғыынадейіндамытажетілдіріп, құбылтақұлпыртыпәкелгенӘуезовМұқтар 1912 жылы «Қорғансыздыңкүні» дегенәңгімежазады. Бұлоныңкөркемпрозасының басы еді. «Қорғансыздыңкүні» оқырманныңкөзалдынабайырғықазақауылндағыкедейлерөмірініңбіркөрінісінтамыр-тереңіменқопарыпәкеліп, бейшара, қорғансызжандардыңтұрмыс- тіршілігіндегіжантүршігерліказап пен ауыртпалықты аса шыншылдықпенәсерліжаяды.Бұлретте «Қорғансыздыңкүнінде» зортәрбиелікмағынажатыр. Абай жөніндегі роман-солкезеңдекіллідүниежүзінекөркемсөзқұдіретімен, жазушышеберлігіменқазақЕлініәдебиетін, мәдениетін, әдет-ғұрпынтанытқаншығарма. Халықты, халықтыңәдебиетінмойындатқантуынды. Еңбегі . Әңгімелері. Жазушыныңалғашқыпрозалық шыығармасы-1921 жылыжазылғанн “Қорғансыздыңкүні” әңгімесі. Асыраушысы, сақтаушысы, қорғаушысынанайырылғанжасҒазиза, оныңкәріәжесі мен соқыршешесініңтағдырлары. ӘңгімеАқанболыстыңжас бала Ғазизағажасағанзорлығы, қиянататаулыныңшегіжоқдегенгесендіреді, Жан түршіктіреді. Жазушытабиғатсуретін, Күшікбайжайындағыәңгіменітартаотырып, психологізм, символдық бей ненішебержымдастырады. Кейіпкерлердісуреттеуінде де олардыңішкі Жан дүниесіменүйлесімділіктабады. Жазушыныңалғашқышығармаларыныңбірі “Оқығаназамат”, “Кінәмшілбойжеткен”, “Ескіліккөлеңкесінде”, “Қаралысұлу” әңгімелеріәлеуметтіктеңсіздік, қоғамдықәділетсіздікқанаемес, адамдардыңқым-қиғаш, қиынөмірібір-бірінеөздеріжасайтынозбырлық пен қиянаттанлегендіайтады. М.Әуезовәңгімелерітереңпсихологизмнің, нәзіклиризмнің. Сон дай-аққазақтыңшешендіктілініңүлгісідесе де болады. “Кімкінәлі?”, “Сөну-жану”, “Қырсуреттері”, “Жетім” әлеуметтіктақырыптардықозғайды. Жазушыныңбірнешеәңгімелерібір-екіэпизодты, шағыноқиғағақұрылғанымен де табиғатсуреттеуі, кейіпкерпсихологиясынберуітереңәрінәзік. Повестері. Жазушыныңтабиғат, табиғаттағытіршілікиелерініңөмірұүшінкүресі, айқасы “Көксерек” повесіндегіқасқырбейнесіменберілген. Адам мен жыртқышаңарасындағыайқас, суретінебасқакөзбенбағаберугемәжбүретюді. ҚұрмаштыңбөлтіріккезіндеқолғатүсенасырандыКөксерегініңәрекеттеріайтылады. Қаншақолдантамақберіп, түндеқойнынаалыпжатқанымен де, тағыныңбәрібіржыртқыштығынқоймайтыны, оныңәрқимылынан, әрайла, әрекетіменкөрінетінікөркемжазылған. Жазушыжыртқышаңныңпсихологиясынәрәрекетімен, әрісіменбереді. Осығандәлтабиғатсуретінқосаөзгертеотырып, идеяғаапарады. ҚолдаөскенКөксеректіңалғашқыдақойдыүркітіпқрорқытабастауы, ұрлаптамақжеуіт.б. әрекеттеріненжыртқыштығынбайқатабастағанқасқырдыңсоңындаөзіқолынан ас беріп , бауырынабасқанҚұрмаштыөлтіріпкетуінедейінгіаралықтажазушыосылайболуыныңсебебін де оқырманныңашыптануынамүмкіндікбереді. Шығармажауыздықтың, зұлымдықтыңшығуынаадамдарөзітүрткіболадыдегенбіройды берсе, екіншіжағынан, жаратылыстағыәркімніңөзөмірсүруәдісі бар оғаниелікетуге, билікетуге, күшпенкөндіругеболмайдыдегенойдыайтады. Жазушының «Жетім» әңгімесіндегіжетімбалалартағдырықаттытолғандырған . Мұхтармұндайтөзімсізжағдайларғажайбарақатқарайалмады . Сондықтан да ол «жетім» аттыәңгімесіндеқаңғыпқалғанҚасымныңтағдырынаегілеотырып, оны дарындышеберлігіментебіренесуреттепберген . Әке – шешесіненжастайынанайрылып , әжесініңтізесінқұшақтапқалғанҚасым жарты жылдан, соңонымен де қоштасады. ҚасымныңтағдырыендіИса мен оныңұрысқақ долы әйеліХадишағақарапқалды . Қасымныңәке- шешесінен , әжесіненқалғанотызшақтықой , он шақтыіріқарағаиеболғанИса мен Хадишаоларды талан – таражғатүсіріп , көжегеортаққылғаншадеп , ұрып – соғып , аштан- ашқаңғытыпжіберді. Әңгіме аса әсерлітабиғатсуретіненбасталады: С. ҚаласыныңоңтүстігінжайлағанелдіңқалағақатынасатынқаражолыныңүстіндеАрқалықдеген тау бар. ДаланыңкөңілсізұзақжолындақажыпкележатқанкеруенгеАрқалықалыстанкөрініпдәмелендіріптұрады. Жолдыңаузындасозылыпжатқанкөлденеңі он шақырымдай, бірақұзынытәуірболғанменеенсізкерегесықылдыжалғыз жал. Не бауыр, не сыртындаықтасынжержоқ. Арқалықжадағайжалғызболғансоң, қыскүніндежелтерісіненсоқса да панасыболмайды. Қыстыңбасынанекіжағынқаралып, жұмыртқадайқыылыптегістептастайды.Алыстанқарағанда да бұдырыжоқжалаңаш, көруге аса көңілсіз. Арқалықтың осы түріоқырманыбірден-ақбіртүрліоқысоқшаусезімгесалып, сүреңсізтабиғаттыңәлдеқандайбірбеймәлімсырынансекемалғызады. Құлазығанқұлатұз, жалаңашжон, қахарлықыс, бұрқағанборан… Бұлөңірдегітабиғаттың осы көрінісініңөзі-ақәлдебіржұпыны, жоқ-жітікхалдіңхабаршысындайадамғаауыр ой салады. Сонда бұлсурет тек қанатабиғаткөрінісіемес, солкездегізамансипаты, адамтағдыр-тіршілігініңтүрітәрізденеді. Осындайәсерлісуреткежалғасакеліп, Күшікбай батыр жайлыаңызәңгімеленеді. Пайдаланғанәдебиеттер: 1.Ана тілі мен әдебиеттікоқу ………………………………….………...(1,2,3, сынып) 2.Ғаламтор желісі 3.Мөлдір бұлақ журналы...........................................................................6 бет №9 2014 4.Балмен балабақша журналы.............................................................2 бет №1, 2017 ж. 5.Балалар энциклопедиясы 6.Ғабдуллин М. «Қазақхалқыныңауызәдебиеті» жүктеу/скачать 48,95 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|
1 2