АРХАИКА — (грек тіл. archaios — ежелгі) — өнер ерте, бастапқы кезеңінің даму сол немесе басқа тарихи типіне, бағыты, стилі, мектеп. Жиі бұл термин қолданады қатысты египет өнерінің бастау Ежелгі Патшалық (3200-2800 гг. до н. э.), өнер Месопотамии, не ерте кезеңнің даму антикалық өнер (кең мағынада: қоса алғанда крито-микенское, немесе эгейское, өнер 3000-1100 жж. б. э. дейін ; шағын — жеке – “архаический” эллинской мәдениет: шамамен 610-480 жж. б. э. дейін ; қараңыз сондай-ақ, аргосская мектебі).
Кезең архаики алдында классикада — неғұрлым толық ашу мүмкіндіктерін белгілі бір тарихи типі өнер, оның өркендеуіне ықпал етті. Сондықтан негізді пайдалану термин “архаика” белгілеу үшін пайда болуы әр түрлі типті өнер, әр түрлі тарихи дәуірлерде. Архаическое өнер білдіреді достилевую даму кезеңі көркемдік ойлау, характерную неоформленностью көркем идеялар, хаосом еміс осознаваемых мүмкіндіктер.
Өз архаика болды антикалық, архаическим болып табылады раннехристианское өнер және, бір жағынан, романское. Архаический кезеңінде қайраткері өнер Византия және древнерусское искусство, архаические қасиеттер тән ерте Готике және өнер кватроченто — ерте Итальян қайта өрлеу. Барлық өнер Солтүстік қайта Өркендеу меніңше архаичным жанында Барокко және Маньеризмом. Әрбір суретші өзінің жеке дамуы, сондай-ақ бастан кезеңдері архаики, классика (гүлденіп жеке стилін), содан кейін дағдарыс, әлсіреу және жиі вырождения өзінің өнер.
Бірақ, сонымен қатар, барлық древнеегипетское немесе древнеамериканское өнер, көптеген көріністері халық, наивного, примитивного шығармашылығы тұтастай алғанда ретінде сипаттауға болады архаичные салыстырғанда көркем стильде еуропалық өнер XVII-XIX ғғ. өнер тарихы, осылайша, көрінетін көп өлшемді дамыту, көркем нысандарын жылғы архаики классикасына, содан кейін вырождению және құлауына, мезгіл-мезгіл қайталанатын, бірақ сөзбе-сөз, ал “қағидаты бойынша эволюциялық спираль”. Демек, архаикалық мәдениет– бұл тарихи қалыптасу халқының ең ерте кезең оның дамуы.
АРХАИКА, архаикалық мәдениет (др.-греч archaikos — көне, ежелгі), —
дәстүрлі мәдениеті; ең ерте формалары адамзат коллективности, сондай-ақ тиісті нысандары, мәдениет және діни көріністер.
Процесінде тарихи даму АРХАИКА алдында өркениет.
Тілдер АРХАИКИ — бұл жүйенің рәміздер арқылы алғашқы ұжымдар координировали өз тіршілігін.
Миф және ритуал рөл атқарады ұйымдастыратын құрылымдардың АРХАИКИ.
Принциптері АРХАИКИ негізінде жатыр, барлық этностық мәдениеттің адамзат тарихында, сондықтан түпкілікті АРХАИКА вытесняется саласына өнер және ғылыми рефлексия тек қана Жаңа уақыт, ауысуына жылғы этникалық мәдениет – ұлттық.
Адамзат тарихының тас дәуірі, мыс (қола) және темір дәуірі болып үш кезеңге бөлінетіні белгілі. Соның алғашқы кезеңінде өмір сүрген адамдардың тастан құрал жасап, ол құралдардың археологиялық қазба жұмыстарының барысында бізге жетуі «тас дәуірі» деп аталатын шартты атаудың шығуына себеп болды. Осы дәуірдің өзі үш кезеңге бөлінді. Палеолит -бастапқы, ежелгі; мезолит — орталық,; неолит — соңғы кезең. Бұл кездерде адам баласы дамудың аса ұзаққа созылған азапты жолын өтті. Осы жолда олар үнемі ізденіп, тіршілік тәжірибелерін жетілдіріп, табиғатпен тіл табыса білді. Олардың мезолит кезеңінде садақпен жебені ойлап табуы, шағын тастардан әртүрлі қалақшалар жасауы қажымай-талмай алға басудың жемісі болды. Біздің заманымызға дейінгі бесінші мың жылдықта басталған неолит дәуірінде тас құралдарыкеңінен пайдаланылды. Тастарды тегістеу, тесіп, бұрғылау, ағашты арамен кесу сияқты технологиялық әдістердің игерілуі, тұрмыста тас балта, кетпен, дәнүккіш, келі, келісаптардың пайдаланылуы үлкен жетістік болды.
Тас дәуірін ауыстырған қола дәуірінің тұсында діннің бүгінгі бітім-бейнесін қалыптастырып үлгерген Еуразияның ұлы даласын мекендеген адамдар қолға мал ұстап, жерге дән сіңіріп, бірлесіп аң, балық аулау, сөйтіп, топтанып өмір сүру салтын игерді. Еңбек құралдарына ортақ меншік қалыптасты.
Қола дәуіріндегі, Еуроазияның ұлы даласын мекендеген тегі мен тағдыры ортақ туыс тайпалар бір үлгідегі, бір стильдегі, бірыңғай мәдениет қалыптастырды. Оның мұралары Ачинск маңындағы Андроново селосының қасынан табылғандықтан, ол мұралар «Андрон мәдениеті» деген атпен жұртқа белгілі болды.
Қола дәуірінің алғашкы кезеңін (біздің з.д. XVIIIғ.) және орта кезеңін (біздің з.д. Х-ХV ғ.) түгел қамтыған Андрон мәдениетінің иелері алғашқы қауым адамдарына қарағанда өздерінің өмір тәжірибесінің, сана-сезімінің анағұрлым өскендігімен ерекшеленеді. Отырықшылық дағдысын игеріп, қасынан әртүрлі шаруашылық жайлар мен мал ұстайтын орындар салынған жертөлелерде тұрған олар малшылық, егінші-диқаншылық кәсіппен айналысты. Олар сонымен бірге металдан еңбек құралдарын, қару-жарақты, сәндік бұйымдарын жасай білді. Тесігі бар, түп жағы шығыңқы балта, сағанасында ойығы бар пышақ, балға, шот, егін орағы, пішен шабатын шалғы сияқты кұралдарды өздері жасап күнделікті тұрмыста кеңінен қолданды.
Андрон мәдениеті кісі жерлеу рәсімін жетілдірді. Өлген кісілерге тастан қоршалып зираттартұрғызылатын болды. Кең жерлерде, әсіресе Жайық бойында зираттардың орнынан биік обалар үйіліп, өлік тастан, ағаш бөренеден жасалған табытқа бүгулі күйінде қырынан жатқызылып, осы обалардағы шұңқырларға жерленді. Олардың жанына саздан жасалып, өрнектеліп үшбұрыш айқыш-ұйқыш және Тура тартылған сызықтармен безендірілген құмыраға азық салып қою әдеті де болған. Сөйтіп, өндіріс техникасының жетілуі және қоладан, балшықтан істелген ыдыстардың әдемілігі Андрон мәдениеті деңгейінің жоғары болғанын көрсетті.
Андрон мәдениеті көшпелі мал шаруашылығының еуропалық классикалық үлгісін қалыптастыруға елеулі үлес қосты. Біздің жыл санауымызға дейінгі ХVІІ-ХV ғасырларды қамтып жатқан Федоров нұра кезеңінде ірі қараны, сиырды көбірек ұстаған далалықтар мекен-қоныстарының маңынан ұзап кете алмады. Кейінірек қола дәуірінің алакөл-атасу кезеңінде олардың баққан малының ішінде жылқы, түйе, қой түлігі көбейіп, оларға алысқа ұзап, шырқай көшіп малды тұнық су, шұрайлы шалғынды жерлерде жайып көшпелі тұрмыстың салт-дәстүрін игеруге қол жеткізді. Мұның өзі малдың өрісінің ғана емес, көшпелілердің ой-өрісінің кеңуіне, олардың түсінігі мен мәдениетінің, уақыт пен кеңістік жөніндегі дүниетанымының қалыптасып, этномәдени болмысының даралануына жол ашты. Оны осы тұста дамыған егіншілік мәдениетінің жәй-күйінен де көруге болады. Оның деректері Шығыс Қазақстан облысындағы Усть-Нарым қонысынан табылған егінші-диқаншы құралдарының қалдықтары арқылы анықталған.
Андрон мәдениетінің табиғи жалғасы Дәндібай-Беғазы мәдениеті болды. Ол Андрон дәстүрлерін сақтай отырып оны жаңа мән-мағына, мазмұн түрлермен байытты. Қарағанды маңындағы Дәндібай ауылы және Балқаштың солтүстік маңындағы Беғазы қойнауынан қазба жұмыстарының барысында табылған бұл мәдениетке жататын мұралар орталық Қазақстанның көп жерлерінен ұшырасады. Олар Андрон мәдениетінің біраз жетілдірілгенін сипаттайды. Бұл тұста тұрпаты ерекше бейіттік тамдар, жатаған, домалақ ыдыстар пайда болды. Өлген адамдарды жерлеу ғұрпының да өзгергені байқалады. Өліктер бұрынғыдай бүктелген қалыпта емес аяқ-қолын созып шалқасынан жатқызылып жерленетін болған. Бұл тұстағы молалардан адамдардың мүлік теңсіздігін сипаттайтын дәлелдер де табуға болады.
Дәндібай — Беғазы мәдениеті тұрмыс-тіршілікте қолданылатын заттарды, құралдарды жасау үшін тас металл, мал сүйектерін кеңінен пайдаланудан да көрінді. Бұл тұста қоғамның өндіргіш күштерін дамытуға мыс, қалайы, алтын кендерінің ашылуы металл өңдеудің дамуы зор әсерін тигізді. Мыс өндіру Жезқазған, Успенск өңірінде жүйелі жолға қойылды. Қорытылған мыс, қалайы, темірдең еңбек құралдары, ыдыс-аяқ, сәндік бұйымдар істелді. Жауынгерлік қарулар жасалып, олар үнемді жетілдіріліп отырды. Зергерлік, ісмерлік өнер өріс алды. Жан-жануарлардың, дүние дидарын толтырған рухтың, даналардың, желеп-жебеушілердің, әулие-әнбиелердің, тәңірінің бейнесін елестететін өнер туындылары, қыстырма, бой тұмар сияқты заттар шықты. Табиғатты пір тұтумен қоса адам пішіндес құдайға мойынсынушылық белең ала бастады. Ру, тайпа бабалары, жеке адамдар тұлғаланып, айрықша бейнеге, жинақталған ұғымға айналды. Олар кейінгі келе адам бейнесіндегі сын тас, балбал тас сияқты мәдени мұраларды туғызды. Сөйтіп алғашқы қауымдық кұрылыс аясында пайда болып, қола дәуірінің өзінде-ақ ежелгі қазақ жерін мекендеген барша халықтардың мәдени-тарихи дамуындағы жаңа кезеңнің ірге тасы қалана бастады. Бұл біздің заманымызға дейінгі XI-VIII ғасырларға тұстас кезең еді.
Қазақ халқының негізін құраған халық болыпқалыптасуына, мәдени-рухани жаңғыруына жолсалған тайпа, ұлыстардың арасында сақтар мен ғұндардың орны бөлек. Сақтар туралы айтқанда оның қазақатауының шығуына да әсерін тигізгені көптегенеңбектерде көңілге қонымды келтіріледі. Мәселен тарихшы Мұсатай Ақынжанов «Қазақтың тегі туралы» деген еңбегінде «Қазақтар — түрік, моңғол тектес халықтардың екі бұтағынан (ғүн мен сақ тарауынан) құралған ежелгі халық» дей отыра, қазақ деген сөз «қас» (нағыз), «сақ» (сақ тайпасы) деген сөздердің қосылуынан шыққан деген болжам айтады [1, 153-154 б].
Сақтардың ұзақ жылдар дамып қалыптасқан биік мәдениеті болған. Жазуы қазіргі ғылым тілінде айтылып жүрген руй жазуы немесе түркі жазуы деп есептеледі. Осы жазумен жазылып қалған көптеген деректер қазба жұмыстарының барысында мол табылған. Сақтардың жалпы адамзаттық мәдениеттің асыл нұсқасы деп бағаланып жүрген даналық өрнектерінен (скифский зверинный стиль) бүгінгіге жеткен мұра көп. Олар Алтайдағы Пазырық қорғанынан, Алматы түбіндегі Есік қорғанынан табылған.
1969-1970жылдарда Алматы қаласынатаяу жердегі Есік өзенінің сол жақ бетіндегі Есік обасын қазған археологтар ертедегі Жетісу өңірін жайлаған сақтардың экономикалық өмірі, өнерімен мәдениетінен деректі мағлұмат беретін мол мұраға кездесті. Жалпы жұртқа «алтын адам» деген атпен белгілі болған бұл мұра басын батысқа беріп шалқасынан жатқызылып жерленген 17-18 жастағы сақ жауынгерінің бойынан табылды.
Жалпы сақтар өздері тұтынған қару-жарақ, ыдыс-аяқ тағы басқа нәрселеріне әртүрлі малдар мен аңдардың, қошқарлардың, текенің, аттың, түйенің, қодастың, арыстанның, аюдың суреттерін салып әшекейлеуді ұнатқан. Көшпелі сақтардың тұрмыс-тіршілігін бейнелейтін суреттері бар күмістен, темірден жасалған ыдыс-аяқ, тарақ қаруларды археологтар сақтардың жерленген жерінен де тапқан. Өлген адамның жанына бұлармен бірге марқұмның көзі тірісінде мініп жүрген аты да көмілген. Қабірдің үстіне топырақтан оба жасалып ол таспен қоршалатын болған. Сақтардың діні тәңірлік дін. Олар Көк тәңірінетабынып, табиғатпен тіл табысуды тіршілік мұраты деп білген. Сақтардың қалыптасқан наным сенімі биік мәдениеті болған.
Жаңа қазбаларды айта кетсек, 2009 жылы Қарағанды археологтары Теміртау қаласының маңында сақ тайпасының батырымен баланың қорғаның айқындаған. Бұл қазбаларға шамамен 2,5 мың жыл.
Ежелгі қазақ жерінің кезінде орасан зор жер аумағын қоныс мекен еткен, біздің жыл санауымызға дейінгі екінші ғасырда бой көтеріп, біздің жыл санауымыздың 216 жылына дейін өмір сүрген ғұн ұлысы 24 тайпадан тұрған.
Ғұндар ұлысы ұзақ тарихи жолдан өткен. Оған қараған тайпалардың ежелгі қазақ жеріндегі үйсін, қаңлы, аландармен араласып кеткені, арғын, қыпшақ сияқты рулардың ғұндардан тарағаны туралы нақты деректерге сүйенген болжамдар көп. Бұл жөнінде Қазақ совет энциклопедиясының І томында «Ғылыми жағынан ерекше көзге түсетін жай — арғын тайпасының елдік аты (этнонимі) ежелгі заманда жасаған Ғұн елінің атын еске түсіреді. Сол елдің аты арғын тайпасының атында сақталды деуге болады. Қыпшақ елінің ұраны — «ойбас» немесе «ойырбас», ол ғұндардың атақты батырының аты. Бұл көптеген ғалымдардың қыпшақтар ғұннан тараған деуіне дәлелдің бірі болуы тиіс» — делінген [2, 647б ].
Ғұндардың қазақтың арғы тегі екенін айғақтайтын дәлелдер олардың моласынан шыққан жүннен істелген бұйымдардың, ою-кестелердің, өрнектердің олардың құрылымы жағынан қазақ арасында кең тараған ою-өрнектермен ұқсастығынан да табылған демек, үйсін, қаңлы аландардың, арғын, қыпшақтардың мәдениеті сақ, ғұн тайпалары мәдениетінің заңды жалғасы деуге әбден болады. Негізінен түркі тілінде сөйлеген ғұндардың діні тәңірелік дін, жазуы түркі жазуы болған.
Ғұндардан тараған тайпалардың қазақ халқының тарихи-мәдени болмысын, бет-бейнесін қалыптастыруға зор үлес қосқанын айту керек.
Солардың біріүйсіндер туралы алғашқы деректер біздің жыл санауымыздан бұрынғы екінші ғасырда белгілі болған. Жетісу жерін Шу, Талас, Іле өзендерін Қаратаудың шығыс бетін қоныс еткен үйсіндердің қолөнер кәсібі, темір, ағаш өңдеу, үй кәсіпшілігі өрмек тоқымашылығы қатты дамыған. Олар қоладан, темірден, қару-жарақ, еңбек, өндіріс құрал-саймандарын, таға, қазан жасай білген. Әшекейлі ою-өрнектермен безендіріліп алтын, күмістен жүзік, білезік, сырға, алқа, түйреуіштер істеген, тері илеп одан киім-кешек тігіп, өрнекпен жүн мата тоқыған. Үйсіннің қазба мұралары бұл тайпа мәдениетінің үш кезеңнен өткенін айғақтайды.
Үйсіндер жайлаған жердегі обалардан табылған сәндік бұйымдарға көшпелі тұрмысты, аңшылықты, үйсіндердің наным-сенімдерін бейнелейтін суреттер, арыстан, жолбарыс, қабылан, құлжа, тауешкі, бұғы, бөкен бейнелері салынған. Ерттеулі атты ұстап тұрған адамдардың мүсіні қойылған шамдалдар, түйелі көш,әр алуан құс бейнелерімен нақышталған әйелдердің сәндік бұйымдары үйсіннің өнері мен мәдениетінің әжептәуір дамығанын дәлелдейді. Қазақтың халық болып қалыптасуына өзекті ұйтқы болған қаңлылардың да үйсіндермен деңгейлес мәдениеті болды. Қаңлылардың ресми жазба заңдары болған. Олар ата-ананың аруағын қатты сыйлаған. Жыл сайын маусым айында ата-бабаларды еске алу рәсімін өткізіп тұрған. Музыка мәдениеті күшті дамыған қаңлылардың қос шекті, бес шекті музыка аспаптары, даңдабыл, сыбызғы, сырнайлары болған.Қаңлылардың жазу мәдениеті болған. Жалпы қазақ халқының негізін қүрайтын сақ, ғұн тайпаларының одағы, оған кіретін ру, ұлыстар қазақ мәдениетінің қайнар бастауында тұрған.
Түркі тілдес халықтардың этникалық құрамына негіз болған көшпелі және жартылай көшпелі қаңлы, қарлұқ, шігел, тұқси, яғма, оғыз, қимақ, қыпшақ сияқты евроназия құрылығын еркін жайлаған тайпаларда өздерінің өмір сүрген, мекен еткен, қоныс қылған жерлерінде тастан жасалатын өрнектелген белгілер қалдыру әдеті болған. Еуропалықтар кумандар деп, орыстар половцылар деп атаған осы тайпалардан қалған ескерткіш тастар ресейдегі қара топырақты аймақтың ұшы — қиырсыз далаларынан да кездеседі. 80-інші жылдарда Ворошиловград Мұражайында ашық аспан астына қоршалған алаңдағы көрмеге осындай 58 тас мүсін қойылған. Әртүрлі, бірін-бірі қайталамайтын үлгіде жасалған осы туындылардың арасында сәбиін көтерген ананың тастан қашалған мүсіні бар екен. Осындай мүсінді 1860-жылдарда ішкі Ордадағы нарын құмынан орыс жағрапия қоғамының мүшесі Мұхаммед Салық Бабажанов тапқан. ҚазірСанкт-Петербургтегі эрмитажда жұрттың тамашалауына қойылған.
Түрік тілдес халықтар тас қашап, мүсін жасау кәсібін жетілдіріп, оның өнерлік сипатына айрықша мән берген. Соны айғақтайтын Оңтүстік-Сібір, Орталық және Орта Азия жерлерінде балбалтас, сағанатас, мүсінтас, құлпытас ескерткіштері жиі ұшырасады. Олардың атауы сыртқы түріне, қашалып жасалған формаларына қарай пайда болған. Бұғыны көз алдына әкелетіндіктен осындай ескерткіштер бұғытас деп аталса, бағана сияқты биік тас діңгекбағана тас, жай тастан қашалып қойылған белгі сияқты болып келсе оны балбал тас деген. Соңғыларын ежелгі қыпшақтар «білбіл» деп атаған, адам бейнеленген тасты «мүсін тастар» деп атайды. Мүсін тастардың үлгісі әр дәуірде әртүрлі болған. Олардың жасалуын өздерінің үлгілеріне, ерекшеліктеріне қарап Әлкей Марғұлан үш кезеңге бөлген [3, 4 б]. Біздің жыл санауымызға дейінгі ІІ-І ғасырлармен біздің заманымыздағы V ғасырлар аралығында қойылған тастан жасалған ескерткіштер мейлінше биік келеді де олардың ұшар басына әйелдің немесе ер адамнын бас пішіні бейнеленеді. Екінші кезеңдегі, яғни, V-VІ ғасырлардағы тас мүсіндер бұрынғыдай биік емес орта мөлшерде, адамның сыртқы тұрқын ғана елестететіндей етіп қашалған. Ал VI-VIII ғасырлардағы соңғы кезеңде тастан жасалған мүсіндерден адамның бет-бейнесін, көзін, мұрнын, мұртын, құлағын, әйел болса сырғасын, моншағын айқын аңғаруға болады. Олардың арасында қару-жарақ асынған жасақтардың бейнесі де кездеседі.
Ашық далаларда, жота төбелерде жерден кісі бойы тіпті одан да биік көтеріліп тігінен тізбектеліп түрған балбал тастар да кездеседі. Олар Қазақстанда Жасыбай көлінің маңынан жиі ұшырасады. Осындай тастардан күмбез көтеру үшін, мазарлар, минареттер, мұнарлар салуға пайдалануы, құрылыс материалдарының барған сайын күрделеніп, бұрын саз балшық, қамыс, шиден салынып келген үй-жайлардың енді күйдірілген кірпіштен салынуы, олардың қабырғаларының, биік босағаларының неше түрлі ою-өрнек нақыштармен безендірілуі V-Х ғасырлардагы Орта Азия мен Қазақстан жеріндегі өмір сүрген қағанаттарда аз болмаған. Көне түрік заманында желісі тартылған мәдени үлгілердің дамуы, тың тәжірибелердің жемісімен толығуы осы қағанаттар тұсында да іске асқан [4, 110 б ].
Қарахан қағанатынан қалған Қарахан, Айша бибі, Бабажа қатын, Аяққамыр, Алашахан, Сырлытам сияқты күні бүгінге күмбірлеп тұрған күмбездер, басқа да құрылыстар қағанатта сәулет өнерінің, мәдениеттің қаншалықты күшті дамығанынбайқатады. Тараз қаласынан 18 шақырым жердегі Бабажа қатын мен Айша бибі күмбездерінен күні бүгінге дейін оларды көріп тамашалап жүрген адамдар арылмайды.
