Теориялық конференция материалдары

82 
 
«Түнгі жалғыздық» əңгімесінің кейіпкерлері жалғыздықтан торығады. Кемпірі қайтыс 
болғалы түн ұйқысынан айрылып, көзіне жас толған қарт, желтоқсан оқиғасының құрбанына 
айналып,  бейкүнə  баз  кешкен  жігітін  сағынатынын  қыз  тағдыры,  бүгінгі  күні  де  арамызда 
жүрген жандардың жүздерінде күлкі болғанымен, сан жылдардан бері саналарында мұңлық 
ой  маза  бермей  жүретінін  сезе  білгенімен,  оқырманына  көркем  жеткізе  алғанымен 
ерекшеленеді. Ұлттығымызды ұлықтауымыз əр заманда да артық болмайды. Себебі жазушы 
танымы  өскен  ортасынан,  қазақы  қалпынан  ешқашан  айрылмақ  емес.  Сан  жыл  отасқан 
жарын аңсаған қарт, арман қуып отбасы құрмақшы болып жүргендерінде теңінен айрылған 
қыз  тағдыры  қазақтың  өмірімен,  мінезімен  танылып  тұрғандай.  Бұл  əңгімедегі  қарт  өмірде 
жалғыз  емес  тұрмыс  құрған  қызы  бар,  алыста  тұрады.  Күйеу  баланың  қолына  қарағаннан 
қашқақтаған қарт жалғыз ғұмыр кешуде. Ерлігімізге сын деп білетін қазақы қайсарлық осы 
жерде  айтылады.  Алайда,  қарттың  екі  құлағы  бүрыштағы  телефонның  шырылын  аңдумен 
отырады. Онысы, баласының даусына деген ата- аналық сағынышының мəңгілігін сездірген. 
Қызының  ұзақ  хабарсыз  кеткені  бүгінгі  замандағы  жастардың  ой  саяздығынан  хабар  беріп 
отыр.  Сонда  да  қарт  түн  кірпігін  ілмей  есік  жаққа  алаңдаулы  деп  баяндалады.  Қазақы 
танымда  ата-ананың  бала  алдындағы,  баланың  ата-ана  алдындағы  парызы  əр  заманда 
мойындалады,  парыз  саналады.  Жазушы  Н.Ораз  ұлттық  сипаттағы  əңгіме  тудыра  отырып, 
ұлттығымыздың əр элементіне бір оқиғаның сырын сыйғызумен тəлім береді. 
«Қазір  əлемді  дамудың  біртұтас  үлгісі  біртіндеп  бой  көтеріп  келе  жатқаны  белгілі. 
Жаһандану  деп  аталатын  мұндай  процесс  халықтарды  біртұтас  етіп  біріктіріп 
жібермегенімен,  ынтымақтасуға,  экономикалық  қарым - қатынасқа,  мəдени  дамуға 
ықпалдастық  жасауды  көздейді.  Осы  процесте  əр  халық  өзінің  ұлттық  ерекшеліктерін, 
тұтастығын  сақтауға  тырысады,  əлемдік  ынтымақтастыққа  өзіндік  сипат – белгілерімен 
келуге ұмтылады. Бұл сол халықтардың жалпы бірігуде жоғалып, жұтылып кетпеуінің бірден 
-  бір  жолы.  Қазақтардың  ұлттығын,  дербестігін  сақтау  үшін  жас  ұрпақты  жалпы 
адамгершілік  құндылықтармен  бірге,  ұлттың  өзіне  тəн  сипаттары  арқылы  тəрбиелеудің 
маңызы да осында» [3, 62-б.].  
Əлеуметті құрап тұрған ұлттар мінезі, қарым - қатынасы, жеке тұлға мінезі, отбасында 
қалыптасқан  мінез  категориялары  қоғамдық  өзгерістерге  түрткі  болып  жатыр.  Əңгіме 
кейіпкерлері  арқылы  өмірдегі  адамның  тұлғалық  сипаты  кеңінен  ашылады,  лайықты  орны, 
ортамен байланысы байқалады. Астарлы символдық мəн де, өзгермелі, тұрақты психология 
да  əлеуметтік  өмірді  көркемдеуге  өз  ықпалын  тигізіп  жатады.  Н.Ораз  шығармаларының 
тағылымдық  мəнін  арттырып,  шындықты  танытуға  барынша  талпынған.  Əңгіме  жанрының 
қалтарыстарына  қапаланбаған.  Кейіпкерінің  даралық,  типтік  жанды  суреттерін  дəйектеген. 
«Қашқын» хикаятындағы жас бала, оның ойы, бауырына деген жанашырлығы, өгей шешенің 
қытымырлығы,  əке  қаталдығы,  жастайынан  көрген  колония,  қашқын  атануы  əңгіме 
шешімінде  өмірдің  жас  демей,  кəрі  демей  көрсететін  теперіштерін  көрсетуі,  көркемдікпен 
танылған.  
«Қазақ  прозасында  жаңа  адам  образы  ең  алдымен  жəне  ең  айқын  түрде  əйел  образы 
арқылы  көрініс  берді, – дейді  М.Қаратаев» [4, 264-б.]. XX ғасырдың  бас  кезіндеге  қазақ 
қызының  көрген  қасіреті,  теңсіздікпен  күнелткен  өмірі  қазақ  əйелінің  бойындағы 
жайсаңдықты танытуға ықпал етті. Жазушылар қаламына ілінген қазақ əйелінің өмірі заман 
бейнесін  танытуына  көп  көмектесті.  Шынайы  өмірді  көрсету  арқылы  қазақ  тұрмысының 
керағар тұстарын сəтті суреттей алды. 
«Қазақ əйелінің тағдыры ойлануға тұрарлық. Ол орыстар мен Европа əйелдері сияқты 
сезім  бостандығы  деп  аласұрмай,  Шығыс  əйелдері  тəрізді  жүзін  көлегейлеп  көнбістік 
білдірмей,  өзіне  тəн  ақыл  ойын,  сырын  ішіне  түйген,  бірақ  қоғам  тіршілігіне  белсенді 
араласып,  үлес  қосқан  жан.  Ерлермен  тең  тұрып,  сыртқы  жаудан  елін  қорғауға  қатысқан, 
ақын  болып  айтысқа  түскен,  ана  болып  жар  күткен,  ұрпақ  өсірген  əйелде  ел  шежіресінде 
көптеп  саналады.  Үй  анасы,  ауыл  анасы  болып,  ұлғая  келе  ел  анасы  аталған  есімдер  де 
қаншама!» [4, 303-б.].  

83 
 
Қазіргі  қазақ  əңгімелеріндегі  қазақ  əйелінің  бейнесі  өз  кесектігін,  даралығын  сақтап 
қалып  отырғанын  Нұрғали  Ораз  əңгімесі  арқылы  көз  жеткіземіз.  Қазақ  əңгімесінің 
артықшылығы ұлттық танымымызды əрдайым оқиғамен үйлестіріп отыратынында. Туыстық, 
қан  тазалығы,  туғанына  жаны  ашу,  бауырмалдық  секілді  қасиеттердің  жойылып 
кетпейтіндігі,  əңгімемен  тамырласып  келе  жатқандығы  қуантады.  Туған  əпкесін  алыстан 
іздеп  келе  жатқан  Жəкіштің  сағынышы  қазаққа  тəн  қасиеті  Н.Ораздың  өз  бейнесін 
елестетеді.  Əпкесі  мен  Жəкіш  арасындағы,  яғни,  əпке  мен  іні  арасындағы  сыйластық, 
сағыныш,  туыстықтың  құдіретін  арттыра  түседі.  Уақыт  шеңберіне,  заман  ағымына 
бағынбайтын  құдіретті  күштің  қазақ  халқына  тəн  екендігін  қаламгер  сезіндіре  əңгімеледі. 
Нұрғали  Ораз  «Əпкем,  Жездем  жəне  Мен»  аталатын  əңгімесінде  отбасында  орын  алып 
жататын  жайттарды,  екі  жастың  арасында  сəби  болмай  қиналатын  сəттерін,  осы 
қиыншылықтарға  қарамай,  бір - бірлеріне  деген  сүйіспеншіліктерін  сақтап  қалуын  шебер 
cуреттеген.  Образдардың  кесектігі,  қазақ  əйелі  бойындағы  қайсарлық  пен  мейірімділік, 
үлкенге құрмет сынды асыл қасиеттер əңгіменің шынайылығын арттырып отырады. Жазушы 
диалогті  шебер  пайдалану  арқылы  кейіпкер  жан  дүниесін  ашуда  тапқыр  шешім  қабылдай 
алған.  Əңгімедегі  Жəкіштің  ауылдан  шығуына  себеп  болған  да  əпкесіне  деген  ыстық 
сағынышы.  Сағынышпен  қатар  көңілсіз  сапарға  шығу  оңай  болмай  тұр.  Күйеуімен 
ажырасқан əпкесінің жалғыздығы, жүдеулігі жанын жегідей жеп барады.  
«Қайран əпкем көз жасын көлденең аттыға көрсеткісі келмей, оңашада сығымдап алып 
жүр-ау  деймін» [5, 180-б.].  Бұл  ретте  інінің  əпкеге  деген  жанашырлығы  байқалады.  Əпкесі 
болса  аз  ғана  отасса  да,  белгілі  себеппен  тағдыр  екіге  айырып,  жас  қызға  үйленіп,  сəбилі 
болған күйеуіне деген сыйластығын жоғалтпайтынын мына сөздерінен байқатады:  
«– Болды енді ренжіспеңдер, Аңсарға арнап көйлек тігіп едім, өзімде қалсын...», – деп 
шығарып салды. Басқа не істей алады. Жас сəбиді ойлайды. Əкесіз қалмасын дейді. Көйлекті 
бергісі-ақ келіп тұр, бірақ тағы ренжісіп қалмасыншы деген ойы бар. Міне, «Гүлзат əпкемнің 
осындай күйін көргенде, жанына барып жұбатқым келді, бірақ төсегімнен тұра алмадым», – 
дейді Жəкіш.» [5, 188-б.]. Қай заманда жазылған шығарма болсын, қазақтығынан айрылмай 
келетіні  бізді  қуантуға  тиісті.  Ұрпақ  өсіру  қамында  қазақ  ерлерінің  бірнеше  əйел  алуы,  өз 
ұрпағын  өзгеге  жəудіретуден  сақтанып,  жеңгесіне  үйленген  кездерінде  де  араларындағы 
құрметтерін  жоғалтпаған  емес.  Жүсіпбек  Аймауытовтың  Қартқожасы  да  ағасы  қайтыс 
болғаннан  кейін  жеңгесін  амалсыз  алса  да,  оған  деген  құрметін  жоғалтпағаны  сəтті 
əңгімеленеді  емес  пе?  Қанша  уақыт  өткенімен  жазушылар  шығармаларының  басын 
тоғыстырып отырған, қазаққа қанымен сіңген қасиеттердің құдіреті деп білу керек. 
«Тəуелсіздік  жылдарының  əдебиетінен  қазіргі  нарықтық  қатынастарға  негізделген 
қоғам  өмірінің  түрлі  қабаттары  аңғарылмай  қоймайды.  Əсіресе,  кейіпкерлердің  əрекет 
философиясын саралаған шақта қаламгерлердің ежелден келе жатқан кісілік парасатына аяқ 
асты  қылмайтын  əлеуметтік  бағдары  ұлттық  өнердің  күре  тамыры  үзілмегенін  дəлелдейді. 
Ұлттық мəдениет феникс тəрізді жанып, тіріліп, ұшуға бейімделіп қалғандай» [2, 537-б.]. 
«Долана»  деп  аталатын  шағын  əңгімесінде  Əлиза  деген  қалада  оқитын  немересінің 
үйленбекші болып жүрген жігітін ата - апасына əкеліп таныстырмақшы болғаны, атасының 
салтқа  жат  дүниеге  көзқарасы  сөз  етіледі.  Ұзатып  салмақшы  болып,  армандап  жүрген  қос 
кəрінің  көзіне  жас  алғызған  бұл  оқиға  оңай  əсер  еткен  жоқ.  Ертіп  келген  «Бахтияр»  деген 
жігіті  жас  шағында  əкесінен  айырылса,  он  бір  жасында  анасы  балалар  үйіне  тастап  кеткен 
екен.  Тағдыры  ауыр  жігітке  немерелерін  бермекші  болады.  Əңгіме  Қоңырбөріктің  басында 
қалқиған  жалғыз  доланаға  қарап,  бауырына  басқан  немересінен  мəңгілікке  айырылғандай 
болған  атасының  көз  жасына  куə  болып  жүрегі  ауырып,  қораны  айналып  кеткен 
Нұрланжанның  атынан  баяндалады.  Тағдырдың  уын  ішкен  жас  жігіт  өз  тағдырын  қолдан 
жасап  алмағаны  мəлім.  Алайда,  анасының  «тастанды  бала»  атандырғаны  жігіттің  көңіліне 
кірбің, жүрегіне дақ қалдырғаны тағы бар. Бүгінде заманымызда болып жатқан өзгерістердің 
салтымызға  да  еріксіз  кіріп,  дəстүрімізді  елеусіз  етіп  жатқанын  да  жасыра  алмаймыз. 
Əңгімеде  баяндалатын  немересінің  жігітін  əкеліп  таныстыруы  қазақта  болмаған.  Жігіт 
қыздың еліне барған жағдайда ата - анасына көрісіп, таныспайтын. «Ұрын бару» деп бекер 

84 
 
айтылмаған.  Жазушы  қысқа  жазса  да, «аттанға  айқай  қоспай», «шымбайына  батырмай» 
шындықты  жеткізіе  білді.  Шынайы  суреттеп,  кейіпкер  көзқарасын  өз  талғамымен  сездіре 
алған жазушы шығармасының өтімді болатыны рас.  
Қазіргі  қазақ  əдебиетінде  ұлттық  таным,  дəстүр  сабақтастығы,  қазақы  қалып  деген 
мəселелер  əр  түрлі  сипатта  баяндалып  жатыр. «Тазқара»  хикаяты  бір  заманда  аң-құс  аулап 
күн  кешкен  отырықшы  қазақ  халқының  құс  танып,  аңға  сын  айтатынын  байқатып  отыр. 
Бүгінгі  күні  де  жалғасып  келе  жатқан  аңшылық  өнер  де  терең  білімді  қажет  етеді.  Алайда, 
табиғат  перзенттерінің  бір-біріне  ұқсас  қасиеттері  болатынын  Н.Ораз  кестелі  тілмен  баян 
етті. Қазақ танымында жігітті қыран мен бүркітке балап жататын теңеулерді де естідік. Құс 
қадірі  мен  ойлы  саналы  тіршілік  иесі  арасындағы  байланысты  таба  білген  жазушының 
қаламгерлік шеберлігіне тəнті боламыз. 
«Əдеби  үрдістегі  негізгі  бағыт  жаңа  қоғамдық  қатынастарды,  тақырып  пен 
проблемеларды  бейнелеу  үшін  икемді,  пəрменді  құралдар,  үлгілер  іздеуден  басталады» 
[1, 12-б.].  Адамдарды  билігіне,  адамгершілігіне,  жасаған  іс-əрекетіне  қарап  бағалайтын 
болсақ, құстарда да сондай алалау ұшырасады. Олардың да тіршілік ортасында самғау биігі 
мен  табар  жеміне  қарап  бөліну  бар  екен.  Тазқара  өз  жемін  өзі  табуға  икемсіз  құстардың 
қатарына жатқызылады. Өлексе аңдып, шыбын шіркеймен жағаласып жүргенінде, төбе жүні 
түсіп  қалған  көрінеді.  Адамдар  ісіндегі  осындай  хайуандық  əрекеттердің  көрінуі  жазушы 
шығармашылығына  тың  тақырыпты  енгізуге  итермелеген.  Əңгіме  жанры  үшін  жаңалық 
болмаса  да,  тыңғылықты  жалғастық,  таптырмас  жаңалық  болып  қалады.  Жазушы 
шығармашылығын  бағалаудағы  артықшылыған  көрсетті.  Заман  адамын  танытудағы 
шеберліктің  күштілігі  танылып  тұрады.  Адамдар  арасындағы  теңсіздікді  ғана  көрсетіп 
қоймай, 86 - ның  ызғарын  сөз  ете  отырып,  желтоқсанда  билікті  қолға  алған  орыстарға  да 
жалтақтап, ұлт тағдыры, ар-намысынан гөрі «атағымнан айырылып қалмасам екен» - деген 
мансапқа  құштарлықпен,  қанды  құрбандыққа  да  көз  жұма  қарап,  барыпкел - шауыпкелдің 
рөліне  түскен  биліктегі  қазақ  азаматтарының  бейшара  халін  оқиғаға  арқау  еткен.  Кəрім 
Меңдіғалиев  өмірі  де  осыған  тұстас.  Кезінде  шалқыды,  биліктің  рахатын  көрді,  туғанына 
иілуден,  ауылына  бет  бұрудан  қалды.  Енді,  міне,  кексе  ғұмырдың  кесапатын  тартып  отыр. 
Жанында  қаулаған  жұрты  отырғанымен,  жылуы  жоқ,  Кəрімді  қолпаштағаны  болмаса, 
құшақтарына  алып  жатқаны  шамалы.  Тағайдың  үйіне  келмес  бұрын  Кəрім  тау  жақтан 
жоғары  көтерілген  тазқараға  тамсана  қара  тұрды. «Қыран»  деп  қояды,  биіктікті  аңсайды 
ғой,..  шіркін,  деп  тамсанды.  Бұл құстың  «тазқара»  екенін  біліп  те тұрған  жоқ. «Бірақ  та ол 
қыран  емес,  өздігінен  тірі  аңға  түсе  алмайтын  кəдімгі  тазқара  ғой.  Үнемі  өлексе  аңдып, 
өзінен  басқаға  өлім  тілеп,  өйтіп-  бүйтіп  күн  кешетін  бейшара  құс  ертелі - кеш  сасып - 
борсып,  құрттап  жатқан  қызыл  етке  көк  шыбынмен  таласа  тұмсығын  тыға  берген  соң 
қайтсін, төбе жүні түсіп, таз болып қалған - ды.» Арамызда тазқарадан артығы жоқ адамдар 
жүр,  тірі  жанға  қайырылмай,  кексе  келіндей  кекірейіп,  өз  құлқынын  толтырудан  артық 
дəнеңені  білмейтіндер,  талтаңдап  жүріп  талықсып  кететінін  сезбей  қалатын  жандар  өмір 
кешуде. Өлшеп берген өмірдің санаулы сағаттарының құнын ақша деп түсінетін жандарға не 
ақыл  айтамыз? «Бəлкім,  тазқара  бір  замандарда  қыран  боса  болған-ақ  шығар,  бірақ  кейін 
тұқымы  азып,  жігері  жасып,  өлексе  аңдып,  тегінен  айырылып  қалған  ғой» [5, 143-б.]. 
Жазушы  Кəрім  Меңдіғалиевтің  өмірін  баяндай  келе,  тазқара  болып  өмір  кешуден 
сақтандырады.  Адам  жан  дүниесінің  өзгеруі  қоғамға  тəуелді  емес,  керісінше,  қоғамды 
тарылтатын пенденің пиғылы, жаратылысы, ақ пен қараны тани алуы, қоғамға қамқорлығы 
екенін шебер шеше алған. Ауыл адамдары билікте отырып, ауыл атағын аспандатып жүрген 
азаматы ретінде құрмет көрсеткенімен, көңілдегі реніштері қанша уақыт өтсе де басылмаған. 
Олай  болатын  жөні  де  бар.  Тағайдың  жалғыз  қарындасы  Лəйлі  студент  болып  жүрген 
шағында  желтоқсан  құрбаны  болып  кеткен  еді.  Ауылдағы  кəрі  кемпірдің  етегі  жасқа  тола 
жылағанын  ескермеген,  тұсақ  пен  жалғыз  тұсаулыға  күні  қараған  Тағайды  көзге  ілмеген 
Кəрімнің сол кездегі адамгершіліктен адалығы жас қыздың өмірін қиып кеткені, қолында бар 
билігін  пайдаланып,  жəрдемдеспегені  бүгінде  оны  осы  тазқара  күйіне  түсіріп  отыр. 
Адамзатқа  тəн  айналмалы  дүниенің  алмасып  отыратындығын  шебер  хикаятқа  ұластырған 

85 
 
қаламгер  Н.  Ораз  еліне  деген  сүйіспеншілігін,  қайырымдылығын  қалам  күшімен  сиясын 
тамызбай,  аз  хикаятқа  толтыра  сыйғыза  көркемдеп  жеткізген.  Жазушы  Н.  Ораз 
шығармаларын  талдай  келе  ұлттық  танымымыздың  жоғалмағанына,  уақыт  зырлап  өтіп 
жатқанымен,  түрлі  өзгерістер  əсер  етіп  жатқанымен,  қазақы  қалыптың  сақталып 
қалатындығына көз жеткіздік. Ұлттық таным, ұлт мінезі деген мəселелерге келгенде жанды 
суреттер жасау арқылы көркем шығарманы ұлтына бағыттаған жазушы шығармашылығына 
тəнті  боламыз.  Қазіргі  қазақ  прозасында  қалам  тербеп  жүрген  жазушыларға  қазақы 
қалпымызды,  бүгінгі  тұрмыспен  байланыстыра  отырып,  өткенімізді  еске  түсіріп 
отыратындай  тың  шығармалар  жазу  керектігін  ескеру  керек.  Шығарма  жазудағы  талғам 
қазақ  танымына  тыс  болып  қалмауы  керек.  Бұл  қазіргі  қазақ  əңгімесіне  деген  бір  бағытты 
танытса екен. 
 
Пайдаланылған əдебиеттер: 
1. Бисенғали З.Қ. Қазақ прозасы. XX ғасыр басы: Жаңа роман жолында. 2-кітап. Зерттеу. – 
Алматы: Арыс баспасы, 2010. – 296 б.  
2. Майтанов Б.Қ. Мұхтар Əуезов жəне ұлттық əдеби үрдістер: зерттеулер, эсселер. – Алматы: 
Жібек жолы баспа үйі, 2009. – 544 б. 
3.  Қирабаев  С.  Əдебиетті  қайта  оқу.  Əдебиеттік  зерттеулер  мен  мақалалар. – Алматы: 
Балауса баспасы, 2010. – 320 бет. 
4. Жарылғапов Ж.Ж. Қазақ прозасы: ағымдар мен əдістер: Монография. – Қарағанды: ЖШС 
«Гласир», 2009. – 400 б. 
5. Ораз Н. Аяқталмаған ертегі. Əңгімелер мен хикаяттар. Астана: Елорда, 2002. – 240 бет. 
6. Ораз Н. Сиқырлы көл. Əңгімелер. – Алматы: ҚАЗақпарат, 2011. – 324 б. 
 
 

86 
 
2 СЕКЦИЯ 
ƏДЕБИЕТТЕГІ ДƏСТҮР ЖƏНЕ САБАҚТАСТЫҚ МƏСЕЛЕСІ 
 
СЕКЦИЯ 2 
ПРОБЛЕМА ПРЕЕМСТВЕННОСТИ И ТРАДИЦИИ В ЛИТЕРАТУРЕ 
 
К.Б. Калчекеев, 
Жалалабад мемлекеттік университетінің филология факультетінің деканы, филология 
ғылымдарының докторы, профессор 
 
«МАНАС» ЭПОСУНУН ПОЭТИКАСЫНАН 
 
Эпостун  улуулугундагы  башкы  критерия – андагы  элди  к  тилдин  оозеки  формада 
сакталып  калышындагы  көркөм  казынасы. «Манас»  сөз  казынасындагы  элдик  тилдин 
баяндалышы  айтуучу-манасчылардын  сөз  байлыгына,  аткаруу  чеберчилигине  андагы 
катышкан  каармандардын  сүйлөө  речинде,  диалог,  монологдорунда  ишке  ашат. «Манас» 
эпосу  кыргыз  элинин  узак  доорлордон  бери  ачылган  тарыхый-социалдык  жашоо 
тиричилигиндеги  бардык  болуп  өткөн  коомдук  аң-сезимдерин  толук  өз  ичине 
сиңиргендиктен,  алардын  баарын  тилдик  сөз  байлыгында  сактагандыктан  архаизмдер, 
историзмдер, фразеологизмдер окуяларда, эпизоддордо, жер-суу аттарында кеңири учурайт. 
Эпостун  баяндалышындагы  мындайча  көөнө  сөздөрдүн  эң  эле  мол  кездешкенине  карап 
«Манас»  эпосун  тарыхый-көркөм  чыгармалардын  катарына  кошууга  мүмкүнчүлүк  бар, 
анткени элдик өткөн тарыхый турмушун чагылдыруу бул эпосто өзгөчө орунду ээлеген. 
Көөнө  сөздөр  «Манас»  эпосунда  эки  формада-тарыхый  (историзм)  жана  эскирген 
(архаизм) көөнө мотивдерде, көөнө сюжеттерде, көөнө образдарда айрыкча жыш колдонулат. 
Тарыхый  сөздөр – күндөлүк  кебибизде  колдонулбаган,  көркөм  текстерде  стилдик 
ыкмада,  көркөм  поэтикалык  каражат  катары  кызмат  аткарган  сөз,  сөз  айкаштары 
түшүнүгүндө колдонулуп, алар «Манас» эпосунда -жазайыл, күрсү, Аккелте, туулга, керней, 
калча,  тарса,  алама,  мубакил,  бичик,  иле,  кандагай,  бурут,  Эсенкан, “Аким,  замзам,  казат, 
нурман, кундуз, мисир, асаба, кангай, ордо, Сырбараң, Алтай, доо, дулдул, жаа, меке, мөөр, 
таман, ажи, амир, Бээжин ж. б. сездөрдү алууга болот. 
Сөздөр – элдин  мифологиялык  аң  сезиминен  жаралып,  көбүнчө,  мифтик  каармандар, 
кийим кечелер, курал-жарактар аталат. Эпостогу архаизмдерге - Аколпок, ажыдаар, албыш, 
кайып,  зерчи,  Айкожо,  аксым,  арбак,  аян,  аяр,  бани,  баба,  дыйкан,  багымдат,  бакмурчун, 
батман,  баяндос,  бөдөө,  беченди,  дотай,  жаал,  жазыра,  катаган,  кенизек,  Кент,  келме,  келе, 
кырк, чилтен, тогоол, үдөт, чатраш, чопкут, шаймерден, шамшур, шоорат энке ж.б. Эпосто 
орун  алган  архаизмдер,  историзмдер  негизинен  араб,  фарс,  кытай,  монгол  жана  эски  түрк 
сөздөрүнөн куралып, чыгарманын көркөм поэтикасын байыткан. «Манас» эпосундагы көөнө 
сөздөрдүн  түпкү  этимологиясын,  тарыхый  зарылчылыгын  чечмелөөдө  көрүнүктүү 
лексикограф X. Карасаевдин «Камус наама» сөздүгү өзгөчө орунду ээлейт, ал эмгекте миңге 
жакын эски сөздөрдүн тутуму бар. 
Фразеологизмдер – тилдин  тарыхында  экиден  көп  компоненттердин  лексикалык  бир 
бүтүндүккө  айкалышып,  семантикалык  жактан  бекем  ширелишкен,  логикалык  жактан 
образдуулук сапатка ээ болгон өзгөчө туюнтмалардын системасы. Алар айткан, ишенимдүү, 
ыңгайлуу,  кооз,  угумдуу,  сиңимдүү  түрдө  жеткирүүдө  тилдеги  көркөм  каражат  катары 
кызмат аткарып, баарлашууда, өз оюн башкача эмоционалдуулукта түс берүүчү боөктордун 
башкы  ролун  аткарат. «Манас»  эпосунда  колдонулган  фразеологизмдер  образдардын  ой 
толгоосун,  психологиялык  маанайын,  жүрүш-турушундагы  керек  мүнөздүн,  моралдык 
сапаттарын  айлана-чөйрөгө  болгон  көз  карашын,  бири-бирине  жасаган  мамилесин,  акыл 
деңгээлин,  логикалык  ой  жүгүртүүсүн  жетээрлик  берүүдө  образдуулук  маанайда 
туюндурууда ширелишкен сөз айкашкан каармандын кыжырланып, ачууланып, жини келип 
турганда – тосуп чыгар туяк жок, армандуу сөөк сыздады, элинен ажыраган жалгыз, арман 

87 
 
кайгыруу абалдагы – жалгыздыгы билинди, жар мойнуна илинди, кашайып көңүл бөлүндү, 
кең дүйнө тар болуп, баатырдык сапаты, кебете-кешпирди, сырткы көрүнүштү сүрөттөөдө - 
кан куюлду көзүнөн, түтөп турган чагы  
бар  ажыдаар  түгүн  салыптыр,  каңырыгы  баш  жарып,  сырты  жалын,  ичи  чок; 
кубанганды, шаттыкты, эргүүнү, ыраазычылыкты билдирүүдө -- Алманбеттин эрдиги, төбөсү 
көккө  жеткирди,  күлкүсү  күндү  чыгарат,  көргөндө  ишин  Чубактын:  бирөөнүн  каарына - 
калуу,  ачууга  тийүү,  ыңгайсыз  учурларды - ажыдаардын  куйругун  басуу,  балээ  шумдукту 
көрдүм.  Душман  сүр  көрсөтүп,  аргасыз  жеңилүүгө  жеткирүүдө  талпагын  ташка  керүү, 
чыканак жерге салбастан, бөрк ордуна баш алды, кабагына каар жаап, төбө чачы тик турду, 
күлүн көккө-сапырды: фразеологизмдердин көбү ыргагына баш ийүү менен ыр саптарынан 
муун  өлчөмдөрүнө,  уйкаштыктын  үндөштүгүнө  байланыштуу  көптөгөн  өзгөрүүлөргө 
учурайт. 
Кыргыздын журту ыйласа  
Кабыргам жаман кайышкан  
Ат соорунун, аркасын, 
Баары салып Манаска. 
Сойлоп жаткан ажыдаар, 
Куйругун басып алдыңар, 
Бөрк ордунан бул бейбак, 
Аянбастан баш алган. 
Келтирилген  строфалардагы – каабыргасы  кайышуу,  ат  соруусун  салды,  ажыдаардын 
куйругун  басуу,  бөрк  ордуна  баш  алган  деген  туруктуу  айкалыштар  өзүнүн  мурунку 
үлгүсүндөгү  ширелишинен  ажырап,  поэзиянын  рифмалык  күчүнө  баш  ийип,  өзүнчө  ыр 
саптарын түзүү кызматын аткарды, демек идеялогиялык ширелишине караганда поэзиянын 
ритмдик күчү жогору экендиги көрүнүп турат, бирок фразеологиялык мааниси бузулбастан 
сакталып  калды.  Айтуучулардын  төкмөлүк  өнөрүнүн  күчүнө  баш  ийүү  менен,  айрым 
каармандардын  өзгөчө  касиетин  баса  көрсөтүү  үчүн  фразеологиялык  синонимдер  катар 
айтылган учурлары көп кездешет. 
Азуу тиши бир карыш, 
Алкымы бар бир кучак, 
Капталында калы бар, 
Кере кулач жалы бар, 
Чоңдугу бар өгүздөй, 
Аяк басса адамдай, 
Капталында канаты, 
Куйругунда кылычы. 
Фразеологиялык  туруктуу  сөз  айкалыштары  кандай  формада,  поэтикалык  ыкмада 
колдонулбасын  каармандын  образын  ачып  берүүдө  ойго  тактык,  кооздук,  көркөмдүүлүк 
арттырып,  көркөм  чыгарманын  тилдик  каражаты  катары  поэтикалык  милдетин  аткарып 
турат. 
«Манас»  эпосундагы  көрөм  сөз  каражаттарынын  ичинен  троптордун  ээлеген  орду 
өзгөчө мааниге ээ. Анткени сөздүн өтмө каймана маанисин поэтикалык сыпатын көрсөтүүдө 
сөз  айкаштарынын  же  сүйлөм  курулуштарынын  көркөм  чыгармадагы  ролу  жагымдуу 
сезилип,  угуучуга  же  окурманга  чыныгы  эстетикалык  ырахат  тартуулайт.  Аткарган 
функциясына  карата  эки  түрдүү  жөнөкөй  тропторго  эпитет  жана  салыштыруу,  татаал 
түрлөрүнө – метафора,  метонимия,  жандандыруу,  ирония,  аллегория,  литота,  гипербола, 
синекдоха, перафраза, символ кирет. 
Эпитет – окуя, кубулуш, көрүнүш адам касиеттериндеги жеке сапатын, мүнөзүн, ордун, 
баасын,  элесин,  тегин,  жандап  келип,  алардын  өзүнө  тиешелүү  өзгөчөлүгүн  күчөтүп,  өтмө 
маанисин дагы тереңдетип, анын эмоционалдуулугун, көркөм кудуретин ого бетер, байытат. 
«Манас»  фольклордук  чыгарманын  үлгүсүн  түзгөндүктөн  туруктуу  сөздөрдөн  турган 
лексикалык эпитеттер негизги орунду ээлейт. Туруктуу эпитеттер жеке баатырлардын, күлүк 

88 
 
тулпарлардын,  пейзаждык  көрүнүштөрдүн,  жоо  курал-жарактардын,  кийген  кийимдердин 
жекече касиеттерине поэтикалык кооздук тартулайт. Алсак - Жайма көкүл Айдар, Төкөр уста 
Бөлөкбай, Катагандын кан Кошой, Айкөл Манас, Акылай, Алмамбет, Атка жеңил Эр Сыргак, 
кан  жыттанган  Эр  Кошой,  кырктын  башы  Кыргылчал  ж.  б.  эпостогу  кездешкен  эпитеттер 
көбүнчө  конструкциялык  кубулушу  жагынан  бинардык  кошмок  компоненттүү  эпитеттер 
басымдуулук кылат. 
Көптөгөн каармандардын жеке ысымдары, тулпарлардын өз аталышы эки компонентүү 
бөлүктөрдөн  туруп,  бири-бирине  эпитеттик  айкалышты  туюндурат,  аларга-  Айкожо,  Жаш 
Айдар,  Кыргылчал,  Коңурбай,  Ажыбай,  Бозуул,  Кан  Кожо,  кыз  Сайкал:  тулпарларды 
мүнөздөгөн эпитеттер- Аккула, Сарала, Кылжейрен, Алгара, Камбарбоз, Көк бука, Көкчебич, 
Тоотору: курал- жарактардын эпитеттери- сырнайза, айбалта, ак болот кылыч, Ачалбарс; жоо 
кийим  кечелер-  ак  күбөтөн,  ак  олпок,  ат  жабдыктары-  алтын  ээр,  абайы  жабу,  калы  килем, 
кара  жаак  булдурсун;  табият  кубулуштары,  мезгил  убакыттарга-ызгаар  кыш,  саратан  жай, 
кеч  күз,  караңгы  түн;  жер-суу  аттары-  Боз-Дөбө,  Кара-Тоо,  Эки-кемин,  Ала-Тоо,  Кара-Саз. 
Негизи, «Манас» эпосундагы эпитеттер кеңири изилдөөнү талап кылуучу проблемага жатат, 
анын келечеги али алдыда. 
Салыштыруу-сүрөттөлүүчү обңектинин жалпы белгисин, касиетин, өңү-түсүн, элесин, 
мүнөзүн,  сапатын  ачууда  башка  көркөм  сөз  каражаттары  пайдаланылып  салыштырылат, 
«дай», «ча»  мүчөлөрү,  сыяктуу,  сыңары,  окшош,  түстүү,  бетер,  куду,  өңдү  кошумча 
кызматчы  сөздөрдүн  жардамы  аркылуу  ишке  ашат. «Манас»  эпосунда  орун  алган  көркөм 
салыштыруу формалары элдин түшүнүгүндөгү маданиятына, салттык өзгөчөлүгүнө, турмуш 
көрүнүштөрүнө,  табигый  кубулуштарга,  жандуу-жаныбарларга,  баатырдык  сапаттарга 
байланыштырылат.  Айрыкча  баатырлардын  образын  ачып  берүүдө  алардын  түпкү 
касиеттерин ар кандай ыйык, кооз, көркөм, бийик, назик, чыдамкай, сапаттуу туюнтмаларга 
салыштырылып,  аларга-ай,  күн,  жылдыз,  булут,  шамал,  эр,  бек,  канкор,  ажыдаар,  арстан, 
кабылан, шайтан, тоо, таш, суу, дарак, ж.б. эсептелип, эпикалык образга таандык мүнөздөр 
ачылат. 
Алтын менен күмүштүн 
Ширөөсүнөн бүткөндөй  
Асман жериңдин,  
Тирөсүнөн бүткөндөй, 
Айың менен күнүндүн, 
Бир өзүнөн бүткөндөй  
Алды калың, кара жер, 
Жерлигинен түткөндөй, 
Ай алдында дайранын, 
Толкунунан бүткөндөй, 
Абадагы булуттун, 
Салкынынан бүткөндөй, 
Асмандагы ай күндүн, 
Жаркынынан бүткөндөй, 
Манас баатырдын турпатындагы мүнөздүү болгон сапаттар менен касиеттер кадимки адамга тиешелүү 
табигый көрүнүштөрдөн эмес, ай менен күндүн кереметинен айкалышса, анын оорлугун жер зорго көтөрөт, 
дайранын аккан толкуну менен абада учкан булуттун салкыны дайыма коштоп жүрөрү салыштырылды. Демек, 
салыштыруу гиперболалык формадан кем калышпаган поэтикалык каражат экендиги көрүнүп турат. Эгерде 
баатырлардын  образдары  жырткыч  жаныбарларга,  күлүк  тулпарларга,  канаттуу  куштарга,  буюм  теримдерге, 
күчтүү жандыктарга салыштырылса, алардын кадыр - баркы элдик илимдери, психологиялык  ынанымдары, 
логикалык таянычтары, илхамдык канаттануусу максатына жеткендей жыйынтыкка келет, түшүнүгү байыйт. 
Аккула менен заңкайып, 
Ак кайыптай маңкайып, 
Жүрөгү таш эрге окшойт, 
Жүрөгү тайкы шерге окшойт. 

89 
 
Ак селдеси казандай, 
Айкырса үнү азандай, 
Алдында жүрсө ак жолтой, 
Артында калса сан колдой. 
Опол тоодой чалкайып, 
Чоң муруту калкайып. 
Ак буурадай теңселип, 
Алышууга белсенип. 
Манас,  Акбалта,  Жакып,  Кошой  баатырлардын  кебете-  кешпирин,  нукура  сапатын, 
акыл-насаатчыл, кудретин, турмуштагы өз ордун, элдик кадыр – баркын, жоокердик эмгегин 
даңктоодо  поэтикалык  каражаттар  аркылуу  угуучуга  эстетикалык  рухий  дөөлөт  тартулап, 
духтук  ички  кумарыңды  жазат,  сүйгөн  образдардын  ажары  ачылып,  аларга  болгон 
түбөлүктүү  ишеним  бекемделет.  Көркөм  салыштыруу  каражаттар  эпостогу  оң  типтеги 
каармандарга  гана  эмес  алардын  карама-каршысында  турган  душман  тарабындагы 
дөөлөрдүн, кандардын баатырлардын портреттик көрүнүштөрү сыпатталып салыштырылат, 
сатиралык какшык, юмордук табалоо дароо эле байкалат. 
Эки ийинине караса, 
Эки киши конгондой, 
Эки бетин караса, 
Эки даңгыт тойгондой. 
Мурду тоонун сеңирдей,  
Көзүн көрсөң капырай,  
Көп өгөгөн темирдей.  
Эриндери калбайып, 
Эки уурту балбайып. 
Кайра оңоочу булуттай,  
Кары жүзүнө байланып. 
Кырдан чыккан ызгаардай. 
 Кыялы бөлөк айланып. 
Душман  баатырлар - Коңурбай,  Жолой,  Оруңгулардын  антипатиялык  сапаттары 
контрастык  планда  сүрөттөлүп,  гротекстик  салыштыруу  аркылуу  психологиялык  мүнөзүн 
кошо чагылдырган. 
Эпостогу  салыштыруу  каражаттар  аялдардын  образын  ачууга  пайдаланылып, 
сарамжалдуулугун,  акылмандуулугун,  ишмердигин,  ууздугун,  боорукердигин,  энелик 
мээримин,  аялдык  тазалыгын  аныктап,  айрыкча  Каникейдин  кереметинде – «Күлсө  тиши 
жарк эткен», «Күкүктөй үнү шаңк этип», «Бели канжар кылындай» болуп, аялдык назиктиги, 
келбети, сымбаты көрүнүп турат . 
Метафора – троптун  кубулуштары  нерселерди,  көрүнүштөрдү,  түшүнүктөрдү  өтмө 
мааниде  салыштырып,  өзгөртүп,  атоочу  түрү.  Метафорада  сөздүн  экспрессиялуулугу, 
символдуулугу  артып,  мазмундун  терең  ачылышына,  чыгарманын  поэтикалык 
көркөмдүүлүгүн  арттырууда  өзгөчө  гармоникалык  жардамын  берет.  Тилдеги  метафоранын 
дагы  бир  сапаты-алгачкы  лексикалык  түз  маанисинен  өзгөчөлөнүп,  көркөм - эстетикалык 
маазмунду  тереңдетип,  семантикалуу-стилистикалык  ролун  жогорулатат. «Манас» 
эпосундагы  метафоралар  белгилүү  даражада  эпос  жаралган  жана  басып  өткөн  коом 
турмушун,  саясий-социалдык  абалын,элдин  дүйнөгө  болгон  көз  карашын  үрп-адатын,  өнөр 
кесибин да чагылдырып турат», – деп, белгилейт тил изилдөөчү А. Сапарбаев. 
Метафоралар  заттык  жана  этиштик  маанидеги  сөздөрдүн  лексикалык  топторунан 
туруп,  адам  баласынын  турмушуна,  жаныбарлар  дүйнөсүнө,  географиялык  аттарга, 
өсүмдүктөр  кубулушуна  байланыштуу  өнүгүп,  көркөм  сөз  каражаты  катары  эпосто  өтө 
арбын  кездешип,  улуу  чыгарманын  поэтикалык  сапатын  арттырууда  өз  үлүшүн  кошуп 
келүүдө. 

90 
 
Алсак  «баш»  сөзү  адамдын  эң  негизги  органы,  ал  эпосто  «жетекчи», «бийлик  ээси», 
деген  маанини  туюндурат. «Айыл  башын  өлтүрүп,  Айдап  жылкы  алууну», «Башы  жок  мал 
курусун», «Кол» – аскер  маанисинде – «Как  алты  жүз  кол  менен».  Малга  байланышкан 
кулун,  бото,  туяк-бала,  перзент,  мурасчы  маанисинде;  арстан,  жолборс,  шер,  көк  жал, 
кабылган,  бөрү  өңдүү  жырткыч  айбандар-баатыр,  эр  жүрөк,  кайраттуу  деген  өтмө  мааниде 
колдонулат. 
Көк жалдыгы эп экен, 
Тоо жердеген булутка, 
Тоодою Манас чеп экен, 
Келберсиген эр экен. 
Ушу турган булутка, 
Бир жаралган шер экен.(ск. 2.35) 
Географиялык  түшүнүктөгү – суу,  дарыя,  көл,  тоо  сөздөрү  эпикалык  каармандардын 
сапатын  ачып  берген – таза,  терең,  чалкар,  токтоо,  бийик,  акылман  маанилерде  метафора 
аралаштырылат.  Эпостогу:  алтын,  күмүш,  жез,  чоюн,  темир,  болот,  коло  металлдар-балуу, 
ыйык, сапаттуу, таза, курч, кооз, сулуу мааниде колдонулат. Сын атоочтук «Кара» сөзү мүң-
зар, кайгынын символун мүнөздөйт. «Катынды кара кылбайлы», «Башыма түшүп кара түн», 
«Кара башым калкалап», «Кара түгүл кан бербес». 
Этиштик  «ал»  сөзү  аноциаланып,  сөз  тизмектерине  айкалышып-жутуу,  дүйнө  кезүү, 
өчүп калуу, канын төгүү маанисин туюндурат. 
Метонимия – реалдуу  түшүнүктүн  ортосундагы  логикалык  жакындыкка  окшошпогон 
же бир сөздүн башка бир сөз менен өзгөрүлүп айтылышы. Көркөм чыгармаларда окуя башка 
бир предметтик, түшүнүктүн аты менен аталып, ал түшүнүк өтмө мааниге ээ болот. 
Ал бадрек канкордун, 
Айлы бизден арбынбы? - мындагы «бадрех» 
Манасты туюндурса, «айлы» – аскерди, колду, элди түшүндүрөт. «Манас» эпосундагы 
Жакыптын карыганга чейин балалуу болбой жүргөнүн: 
Жер түркүктүү чатырга, 
Каяша берген адам жок, 
Бу кара калмак баатырга, 
Долоно саптуу айбалта 
Толгонтуп ийбей ким аштайт. 
Кара жаак айбалта, 
Кайкалатпай ким оштойт, 
Камоодо жүргөн калың, журт, 
Капа кылбай ким баштайт (СК.1.38), –  
деп,  элди  баштаган,  жерди  коргогон,  душмандан  сактанган  баатырдын  төрөлүшүн  тилеген 
өтмө  мааниси  түшүндүрүлүп  жатат.  Метонимиянын  дагы  бир  «Манас»  эпосундагы  орун 
алган  жагдайы  баатыр  Манастын  жарык  дүйнөгө  келишин  Жакыптын  көргөн  түшүндөгү 
көрүнүштөн манасчы С.Каралаев мындайча сүрөттөйт: 
Ала-Тоо башын жайладым, 
Барчын бүркүт кармадым, 
Салбурун чыксам салууга. 
 Канаттын күүсү угулду  
Кароол карап тура албай, 
Ааламды чардап учкандай. 
Кара кулан кабылан, 
Астында болду чычкандай (СК. 1.45). 
«Барчын  бүркүт», «ааламга  учуу», «кара  кулак  кабылан»  баатырдын,  эл  башчысынын, 
чачылган  эли  бириктирүүчүнүн  жакында  ааламга  келишине  кабарланса,  көптөгөн 
варианттарда  Чыйырдынын  ажыдаар,  Жакыптын – акшумкар,  Бакдөөлөттүн-туйгун 
түшүндө көрүшү каймана мааниде баатыр болчу баланын элесин кабарлайт. 

91 
 
Гипербола - көркөм  чыгармаларды  окуяны,  предметти,  каармандарды  адаттан 
сырткары апыртып, ашыра сүрөттөөнүн поэтикалык көркөм ыкмасы, салыштыруунун сөздүн 
күчү  өзгөчө  апыртылган  түрү,  фольклордун байыркылыгын  белгилөөчү  башкы  каражаттын 
бири. «Манас»  эпосундагы  гипербола-салыштыруу,  градация,  гротекс  формаларында 
учурайт. Гиперболанын негизги көркөм чыгармалардагы аткарган функциясы, анын ичинен 
эпостогу ролу каармандардын образдык сапатын чыңдоо, доордун агымын шарттоо, элдин, 
тирилик, кубаныч-кайгысын гумандаштыруу, реалдуулуктагы турмуш чындыгын кыялдануу, 
аң-сезимдин күчү менен демократташтыруу, оптимистик көз карашты жашоо тирикчиликте 
ишке  ашыруу.  Эпостогу  гипербола  каражаты  анын  бардык  сюжеттик  мазмунунда - 
баатырдын  төрөлүшү,  тез  чоңоюшу,  эр  жетиши,  көрсөткөн  эрдиктери,  жоо  кийимдери, 
тулпарлар  саны,  курал-жарактардын  жасалышы,  баатырлардын  каары,  согуштун  жүрүшү 
орун тапкан. Манас, Алмамбет, Бакай, Кошой, Чубак, Сыргак, Коңурбай, Жолой, Макел дөө, 
Каныкей образындагы гипербола каражаттары алардын ар бирине мүнөздүү келген шартына 
жараша  поэтикалык  апыртмалар  аркылуу  сүрөттөлөт,  элдин  түшүнүгүнө  карата 
типтештирилет. 
Көзү колдун ордундай, 
Көрүнгөндү соргудай, 
Мурутунун бир кылы, 
Майлуу балта сабындай, 
Мурутунун чондугу, 
Оролмо тоонун кабындай, 
Эки көздүн кычыгы, 
Ачылып калган көргө окшойт. 
Башкы  душман  Конурбайдын  сырткы  келбетин  мындайча  ыкмада  апыртуу  бир 
жагынан  чексиз  баатыр,  ашкан  дөө,  эбегейсиз  дөө  күчкө  ээ  кол  башчы,  кан  болсо,  экинчи 
жагынан  гиперболаштыруунун  терс  сапатындагы  көрүнүштөрүнө  басым  жасалып, 
шылдыңдоо же сатиралык мүнөздө жалпылаштырылат, алардын колдору теректей, балтыры 
өгүздөй,  мурдунун  жели  Ала-Тоонун  желиндей,  көзү  ачылган  көрдөй,  муруту  б у р а л г а н  
балта сабындай экендиги салыштырылат. 
Ок өтпөс торко кийгени, 
Ок жетпес ат мингени, 
Зордугу тоонун теңиндей, 
Ким көрүнсө жегидей, 
Телегейи тең, экен, 
Шай колдогон Шер экен, 
Ичин карап отурса, 
Жер жүзүнөн кең экен. 
Ал  эми  Манастын  көрүнүшүндөгү  апыртуу  Коңурбайдан  ашып  түшүп,  бирок  ал 
сапаттагы касиеттер басымдуулукка жетип, бардыгы колдогон шер экени даңкталат. 
«Манас»  эпосундагы  поэтикалык  курулуштун  дагы  бир  негизи  көркөм  каражаты 
уйкаштык  эсептелет,  анткени  эпостун  бүткүл  дене – түзүлүшү,  сюжеттик  мазмуну, 
композициялык курулушу, баяндалуу стили, каармандардын диалогу, монологу, жаратуучу – 
айтуучунун  ыкмасы  толугу  менен  поэзиянын  ийкемдүү  ыргагы,  ритм,  рифмалык  күчү 
аркылуу өмүрүн уланткан. Мынчалык поэзиянын гиганттык жашоосунда уйкаштык негизги 
ролун  ойнойт.  Поэзиядагы  уйкаштыктын  башкы  фактору  эки  же  андан  көп  сөздөрдүн 
үндөштүгү, добуштук ээрчиши жана бири - бирине окшоштугу. Сөздөр тыбыштардан турат, 
тыбыштар  ырдагы  уйкаштыктарды  ишке  ашырууда  үндүү  тыбыштарга  көбүрөөк  басым 
жасалат,  үндүүлөрдүн  уйкаштыгы  сингармонизм  законуна  баш  ийет.  Кыргыз  эл  ырларын 
изилдөөчүлөр уйкаштыкты башкы, ички, аяккы деп үч ыргакка бөлүшкөн. «Манас» эпосунун 
поэтикалык курамында үч уйкаштыктын бардык үлгүлөрү кездешет. 
Башкы уйкаштыкта ыр саптарынын башындагы сөздөр, алардагы үндүү табыштардын 
үндөштүктөрү ыңгайлашат. 

92 
 
Чамасы келсе бу күндөр, 
Чалганы турат өзүмдү, 
Кыябы келсе жети кан, 
Кылганы жүрөт өзүмө. 
Ички уйкаштыктарда ыр саптарындагы ортодогу сөздөрдүн ыргагы строфанын негизги 
уюткусуна айланат. 
Өйдө салып калмактар, 
Өрүп кетип баратат, 
Алтайлык качып ар жакка, 
Жапыстап кетип баратат. 
Булардын  ичинен  эң  орчундусу  аяккы,  уйкаштык  ээлейт.  Уйкаштыктар  түзүлүшүнө 
карата  жөнөкөй  жана  татаал,  толук  жана  толук  эмес  болуп  бөлүнөт.  Жөнөкөй  уйкаштар 
жасалыш ордуна карай: шыдыр /туташ/-/а-а-а-а/, эгиз/жуп/-/а-а-б-б/: аттама/кайчы/-/а-б-а-б/, 
аксак-/а- а-б-а. оромо- а-б-б-а. а-б, в-а/ типтерге класcификацияланат. 
1.
 
Шыдыр  /туташ/аяккы  сөздөрдөгү  муундук  түзүлүш  менен  тыбыштык 
үндөштүктөр туташып, шыдыр, рифмаланат, схемасы: а-а-а-а. 
Өлүгүн жыйнап алышты, /а/ 
Өкүрүп ыйлап калышты, /а/ 
Кайрат айтып салышты. /а/ 
Казак-кыргыз барышты/а/ /со. 1. 149/ 
2.Эгиз  /жуп/  уйкаштарда  аяккы  сөздөрдөгү  биринчи-экинчи,  үчүнчү-  төртүнчү 
саптардагы үндүүлөр ыргагы ыңгайлашат, схемасы -: а-а-б-б. 
Бирөөн алды далыдан, /а/ 
Бирөөн алды жакадан, /а/ 
Төртөөн кармап турганы, /б/ 
Көтөрүп жерге урганы, /б/ /СО.I.229/ 
З.Аксак уйкаштарда биринчи - экинчи - төртүнчү саптардагы сөздөр уйкашып, үчүнчү 
саптагы сөз сыңар келет, схемасы :а-а-б-а. 
Көз учунда мунарып, /а/ 
Көз жетпеген тунарып, /а/ 
Томуктай тоо көрүнбөйт, /б/ 
Тозоңу көктөн бөлүнбөйт. /б/ /СО. 4.207/ 
4.Оромо уйкашта биринчи-төртүнчү өзүнчө, үчүнчү-экинчи өзүнчө үндөшү, же ортонку 
саптарды четки биринчи-төртүнчү саптар ороп турат, схемасы: а-б-б-а. 
Алманбет чалгын чалыптыр, /а/ 
Эли жок эркин кул дешип, /б/ 
Не кутурат бул дешип, /б/ 
Эрегиш чыгып калыптыр. /а/СО. 4.188/  
5.Аттама  /кайчы/  уйкаштарда  строфадагы  биринчи - үчүнчү,  экинчи - төртүнчү 
строктордогу учураган сөздөр уйкашат же кайчылашып үндөшөт, схемасы :-а-б-а-б. 
Өлүп калсак кырылып, /а/ 
Бир чукурга тололук, /б/ 
Тирүү болсок жыйылып, /а/ 
Бир  дөбөдө  бололук. /б/ /СО. 1.215/ Уйкаштыктын  татаал  формасын  редиф  түзүп, 
өзүнчө  уйкаштыктан  кийин  келген  омонимдик  сөздөрдүн  кайталанышынан  түзүлөт, 
типтүүлүк мүнөзүнө караганда туташкан шыдыр уйкаштарга жакындашат, схемасы: а-а-а-а. 
Ушул Манас чоң болсо, / а/ 
Атагы журтка дүң болсо, /а/ 
Бет алган жагы түз болсо, /а/ 
Атагы туура жүз болсо, /а/ 
Кулаалы салып куш кылган, /а/ 
Курама жайып журт кылган, /а/ 

93 
 
Телик куш таптап куш кылган, /а/ 
Тентиген жыйып журт кылган. /а/ 
Эпосто  импровизациянын  күчү  менен  аткарылган  жыйырма  алты  саптан  турган  бир 
строфодагы  аралаш  уйкаштыктын  «Манас»  изилдөөчү  айрым  окумуштуулар  К.  Кырбашев, 
А. Муратов, К. Кыдырбаева туруктуу белги катары карашып, схемасы: а-аб-в-г-г-д-д-ж-ж-з-
ж-ж-и-к-и-л-м-н-н-ң-о-м-м-ө-ө түзүлүштө сунуш кылышкан. 
Көркөм  чыгарманын  поэтикалык  ыргагында  үндүү  жана  үнсүз  табыштардын  ролу 
тиешелүү мааниге ээ болгондуктан аллитерация кубулушу менен ассонанстык түзүлүштөр эң 
эле коп кездешүүгө толук мүмкүнчүлүк ачылган, аллитерация кубулушуна: 
Талкалаймын баарысын, 
Таманын койбой жүрбөсүн, 
Такалуудан тай койбой, 
Там саларга жай койбой. же 
Жакшы болдубу дээрге, 
Жакын жерге аш бердик, 
Жаткырып төө комдошуп, 
Жарыктын баарын оңдошуп, /СО. 3 79. 95/ 
ассонанс ыргагына: 
Айнышып аскер алыптыр 
Алиги сөзүн уккан соң, 
Алооке улуу Коңтөрө, 
Ачуусу келип калыптыр. 
Же 
Узак кытай калды деп, 
Укан жерден күүлөнүп, 
Ушу кандай кордук деп, 
Урган таштай сүйлөнүп, (СО. I 278.270) 
«Манас»  эпосунун  поэтикалык  түзүлүшүндө  дагы  бир  негизги  процесс  строфалык  ыр 
түрмөктөрүнүн куплеттик түрлөрүнүн орун алышы болуп саналат. 
Кыргыз  ырларынын  курулуш  системасындагы  строфалык  түзүлүштөрүн  изилдеген 
профессор  К.  Рысалиев  өз  мезгилинде  туура  илимий  жыйынтыкка  келип, «Строфа, 
биринчиден, ыр жолдорунун белгилүү бир маани берүүчү интонациалык ыкмада окулушун 
талап кылат. Экинчиден, строфа ыр жолдорунун өз ичине белгилүү уйкаштык системасында 
жайгаштырып  белгилүү  тартипте  кезектешип,  кайталанып,  ритмдин  так,  д а а н а  
кабыл  алынышына  шарт  түзөт,  дейт  да,  андан  ары  ал  стофанын  нукура  табиятына  таянып 
ынанымдуу  эреже  чыгарган - строфа  дегенибиз  ыр  жолдорунун  белгилүү  санда,  белгилүү 
уйкаштык  ыкмасында  бири  бирине  тыгыз  айкалышып,  чырмалышып,  интонациялык  жана 
ритмикалык жактан бир бүтүндүктү билдирүүчү көрүнүш». 
«Манас»  эпосундагы  строфалык  композиция  манасчылардын  айтуучулук  жөндөмүнө, 
психологиялык  абалына,  окуяларды  көркөм  даярдоо  ыкмасына  музыкалык  обонуна  жана 
образдардын  типтүүлүгүнө  карап,  татаал  түзүлүштөгү  строфалык  жагдайлар  келип  чыккан. 
Дүйнөлүк адабият таануу илиминде строфанын эки саптан тартып, он алты сапка чейинки ыр 
жолдору  каралса,  айрым  манастаануучулар  «Манаста»  алтымыш  саптан  ашкан  строфалар 
бардыгын далилдешет, албетте мындай көрүнүш улуу чыгарманы жаратуудагы төкмөчүлүк, 
аткаруучулук,  обондук  өнөрлөргө  байланыштырылат,  аны  илимий  жактан  так  чечүү 
келечектин иши. 
Адабият  таануу  илиминин  тарыхында  орун  алган  айрым  строфалык  ыр  жолдорунун 
«Манас» эпосунда учураган түрлөрүн көрөбүз: 
1.
 
Эки жолдуу строфа-а- системасында: 
Муну мындай таштайлы, 
Манастан кабар баштайлы, же 
Бата берип тарады, 

94 
 
Барар жолун карады. (СО.3.176.189) 
2.
 
Үч  жолдуу  строфа-а-а-а-,а-б-а,  а-а-б  тибинде  уйкашып,  тексттерде  өтө  тез 
колдонулат. 
Мааникер аты балкылдап, 
Бадана тоюу жаркылдап, 
Ак шумкар куштай каркылдап. же 
Чакмак эти чаначтай, 
Көбүк эти көнөктөй, 
Чекенин эти челектей (СО.3.176.189) 
3.
 
Төрт  жолдуу  строфа  дүйнөлүк  адабияттагы  эң  көп  учураган  поэтикалык 
көрүнүш  болгону  менен  эпикалык  чыгармаларда,  ошонун  ичинен  «Манаста»  сейрек 
кездешет, көбүнчө: а-а-б-а, а-б-а-б, а-а-а-а, а-а-б-б формаларында уйкашат. 
Сары-Арканы жайлаган, 
Сандатып казак айдаган, 
Келиштирип кермеге, 
Кертөбөлдү байлаган. же, 
Кайратын көрүп алганы, 
Баатыр көзүн салганы, 
Көзүн салып байкады, 
Башын Кошой чайкады. 
4.
 
Беш  жолдуу  строфада  көбүнчө  биринчи,  экинчи,  үчүнчү  ж а н а  
бешинчи  саптар  уйкашып.  төртүнчү  сап  сыңар  ортодо  калат,  а-а-а-б-а  тибинде  көбүрөөк 
жолугат же биринчи, төртүнчө, экинчи-үчүнчү-бешинчи а-б-б-а-б. 
Карашсак канкорго, 
Канын суудай төгөлү, 
Кабыргасын сөгөлү, 
Кыргыз уулу болгондо, 
Касапташып көрөлү. (СО.3.107.276) 
5.
 
Алты жолдуу строфада аралашкан формадагы уйкаштыктар көбүрөөк учурайт: 
Карыгы да каркайып, 
Карт буурадай тартайып, 
Кашында кошой турбайбы, 
Как ушу жерде канчоро, 
Карап туруп мен сени, 
Өлтүрсөм кудай урбайбы (СО.3.107.136) 
Андан  аркы  жети  саптан  он  алты  сапка  чейинки  строфадагы  куплеттер  негизинен 
татаал  формаларда  аралашып,  айрыкча  эпикалык  окуяларды  баяндоолордо  көбүрөөк 
учурайт. 
Ошентип.  «Манас»  эпосунун  поэтикасын  толук  чечүү  поэзиянын  океанына  айланган 
бул  улуу  чыгарманын  негизги  проблемаларына  жатат,  анын  көркөм  булактары  канчалык 
тереңдикке  сүңгүгөн  сайын,  поэтикалык  көтөргөн  жүгү  ошончолук  илимий  жактан  зор 
кызыгууну  туудурат.  Андыктан, «Манас»  эпосунун  поэтикасын  көп  кырдуу  изилдөө, 
келечектин иши.  

жүктеу/скачать 2,24 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: