Тіркеу нөмірі 204-ж Регистрационный №204-ж
жүктеу/скачать 13,26 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Региональный вестник Востока
- Қытай мен Қазақстан арасындағы аграрлық ынтымақтастықтың мүмкіндіктері
- Шығыстың аймақтық хабаршысы Қазақстан ауылшаруашылық саласындағы шетел инвестициялары
- ҚР үкіметі мен ҚХР үкіметі арасындағы ауылшаруашылық ынты- мақтастықты орта мерзімді және ұзақ мерзімді дамыту бағдарламасы
- ҚЫТАЙ мен ҚАЗАҚСТАН арасындағы ауылшаруашылық ынты- мақтастықтың кең кеңістігі бар
- Шығыстың аймақтық хабаршысы
- ҚЫТАЙ мен ҚАЗАҚСТАН арасындағы аграрлық инвестициялық ынтымақтастықтың бағыттары
- Ф.Р. АХМЕТЖАНОВА, Г.Т. САДУАКАСОВА
- Шығыстың аймақтық хабаршысы Түйін сөздер
З.Т. АУЕЗОВА 1 , И. АҚБАР 1 , М. АРЫСТАН 2 1 Л.Н. Гумилёв атындағы Еуразия ұлттық университеті, Астана қ., Қазақстан, 2 Пекин орталық ұлыстар университеті, Пекин қ., Қытай Халық Республикасы ҚЫТАЙ МЕН ҚАЗАҚСТАН АРАСЫНДАҒЫ АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ЫНТЫМАҚТАСТЫҚТЫң ДАМУ ЖАҒДАЙЫ Мақалада Қазақстанның саяси және құқықтық, экономикалық дамуы мен әлеу- меттік басқару шарттары негізінде Қазақстанның ауыл шаруашылығының дамуы мен ауыл шаруашылығына шетелдік инвестицияларды енгізу жағдайларына статистикалық салыстырулар арқылы талдау жасалды. Сонымен бірге ҚР Үкіметі мен ҚХР Үкіметі арасындағы ауылшаруашылық ынтымақтастықты дамыту бағдарламасы және Қытай мен Қазақстан арасындағы ауылшаруашылық инвестиция ынтымақтастығының әлеуеті мен стратегиялары теориялық тұрғыдан қарастырылды.
мақтастық. РАЗВИТИЕ СОТРУДНИЧЕСТВА ПО СЕЛьСКОХОЗЯЙСТВЕННЫМ ИНВЕСТИЦИЯМ МЕЖДУ КИТАЕМ И КАЗАХСТАНОМ В статье, в соответствии с требованиями по политическому, правовому, экономи- ческому развитию и социальному управлению проведен анализ путем статистического сравнения развития сельского хозяйства и вливания иностранных инвестиций в сель- ское хозяйство Казахстана. Так же, была пересмотрена со стороны теории, программа развития интеграции сельского хозяйства между Правительством РК и Правительством КНР и потенциал инвестиционной интеграции сельского хозяйства и стратегии между Китаем и Казахстаном.
чество.
THE STATE OF DEVELOPMENT OF COOPERATION IN AGRICULTURAL INVESTMENT BETWEEN CHINA AND KAZAKHSTAN In this article, according to the political, legal and economical development of Kazakhstan as well as according to its social controlling conditions, we analyzed the state of the development of the agricultureand the state of introducing foreign investments to its agriculture by using statistical comparisons. We not only studied the program of agricultural development cooperation between the governments of Kazakhstan and China but also studied the potential of agricultural investment cooperation between these two countries from the strategic and geographical sides.
Қытай мен Қазақстан арасында ауылшаруашылық инвестициялық ынты- мақтастықты дамытудың әлеуеті зор. Бірақ екі елде де ауылшаруашылық инве- ҚОҒАМДЫҚ ЖӘНЕ ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР 239 Региональный вестник Востока
Выпускается ежеквартально стиция тартуға тосқауыл болатын көптеген мәселелер бар. Олардың негізгі біреуі Қазақстанда ауыл шаруашылығын дамытуға әлі де толыққанды қолдау көрсетіл- мей отырғаны. Мақалада Қазақстанның саяси, құқықтық, экономикалық даму және әлеуметтік басқару шарттары негізінде Қазақстан мен Қытай арасындағы ауылшаруашылық ытымақтастықтың мүмкіндіктері мен ауыл шаруашылығына шетелдік инвестицияларды енгізу жағдайларына статистикалық салыстырулар арқылы талдау жасалды. Сонымен бірге ҚР Үкіметі мен ҚХР Үкіметі арасында- ғы ауылшаруашылық ынтымақтастықты дамыту бағдарламасы және Қытай мен Қазақстан арасындағы ауылшаруашылық инвестиция ынтымақтастығының әлеуеті мен стратегияларын теориялық жақтан қарастырылды. Талдау арқылы екі ел арасында, кейбір ұсақ кедергілерді есепке алмағанда, ауылшаруашылық инвестициялық ынтымақтастықты дамытудың зор әлеуеті бар деп қаралды. Соңында, экономикалық жаһандану процесі жедел жүріліп жатқан мынау нарық заманда, әсіресе, жаһандық қаржы дағдарысы кезінде, Қытай мен Қазақстан ара- сында инвестициялық ынтымақтастықты дамытудың маңызы үлкен екені зер- делеуден өткізілді. Әсіресе нарыққа жаңадан бет алған Қазақсан мемлекетінің энергияға иек артқан экономикасының индустриалдық бағытын реттеудегі мүмкіндіктерінің бір жолы осы екендігі сөзсіз. Қытай мен Қазақстан арасындағы аграрлық ынтымақтастықтың мүмкіндіктері Қазақстан ауылшаруашылықты ел болып табылады. Бұрынғы Кеңес одағы кезінде, Еңбек бөлінісінің талаптарына сәйкес, Қазақстан бүкіл одақ үшін ми- нералды ресурстардың (астық, ет және ет өнімдері) басты жеткізушісі бол- ды. Тәуелсіздік алғаннан кейін, Қазақстан экономикалық реформаларды және өнеркәсіптік қайта құруларды жүзеге асырумен бірге энергетикаға сүйеніп дамитын саясатын жүргізген болса да, бірақ ауыл шаруашылығы әлі де басты тірегі болып саналады. Бұл Қазақстанның саяси, экономикалық, тарихи, мәдени және табиғат жағдайларынан туындаған. Қазақстанның ұлттық ерекшеліктеріне қарағанда, бұл жағдай қысқа мерзімді болашақта өзгермейді. Өйткені Қазақстанның кең байтақ егістік жері, бай далалық ресурстары бар. Осындай экономикалық, мәдени және табиғат жағдайлары ауыл шаруашылығын дамыту үшін неғұрлым қолайлы. Қытай елі реформа және ашық экономикалық саясат қабылдағаннан бері, ауыл шаруашылығын дамыту тұрғысынан мол тәжірибе жинақтаған. Мысалы, ауыл шаруашылығы, мал шаруашылығы және бау-бақша салаларында үлкен жетістіктерге ие болып отыр. Сондай-ақ жақсартылған сортта- ры мен жануарлардың эпидемиялық алдын алу техникасы жағынан халықаралық озық деңгейге жетті. Осыларды ойластырғанда, Қытайдың Қазақстанмен ауыл шаруашылық ынтымақтастықты дамытуда жеткілікті жағдайлары мен мүмкіндіктері бар. З.Т. АУЕЗОВА, И. АҚБАР, М. АРЫСТАН. 2 (66) 2015. Б. 238-243
ISSN 1683-1667 240 Тоқсанына бір рет шығарылады
Шығыстың аймақтық хабаршысы Қазақстан ауылшаруашылық саласындағы шетел инвестициялары Қазақстан Ұлттық Банкінің статистикалық деректері бойынша, 1993-2013 жылдардағы Қазақстандағы тікелей шетелдік инвестициялар (ТШИ) сомасы $123 млрд құраған. Қаржы дағдарысы басталуы алдында 2004-2007 жылдар аралығындағы Қазақстанға тартылған тікелей шетелдік инвестициялар қарқын- ды өсті. 2003 жылы $4,624 млрд өсіп, 2007 жылы $18,453 млрд жетті, жинақтал- ған инвестиция 2003 жылғы $ 25,85 млрд 2007 жылы $ 69,86 млрд жетіп, шама- мен 1,7 есеге өсті. 2010 жылы Қазақстанның ауыл шаруашылығына тартылған шетелдік инвестициялары $152700 болып, Қазақстанға енгізілген жалпы шетел инвестицияларының 1,24%-ын құрады. Оның ішінде, британдық Вир- гин аралдарының Қазақстан ауыл шаруашылығы саласындағы инвести- циялары $43100 болып ауыл шаруашылығына енгізілген жалпы шетелдік инвестициялардың 28,4%-ын иелеген. Реті бойынша, Кипр, Ұлыбритания, Ли- ван, Германия, Израиль, Америка Құрама Штаттары, халықаралық ұйымдар және басқа да елдер, олардың үлесі жеке-жеке – 25,2%, 6,9%, 6,6%, 5,7%, 4,6%, 4,2%, 2,7% және 15,8%. Қазақстанның ауыл шаруашылығындағы негізгі капитал инве- стициясы 74,564 млрд теңгегені құрап, Қазақстанда негізгі капиталға салынған инвестициялардың 1,94%-ын иеленген және бұл көрсеткіш Қазақстанның ауыл шаруашылығына шетелдік инвестицияларды тарту үлесімен (1,24%) салыстырғанда 0,7%-ға жоғары. ҚР Статистика Ұлттық бюросы ұсынған ақпаратқа сәйкес, Қазақстан ауыл шаруашылығында Қытай инвестициясы көп емес. Бұл Қазақстан мен Қытай ауылшаруашылық ынтымақтастығының әлі тиімсіз екенін көрсетеді. Шын мәнінде, Қазақстан мен Қытай арасында ауылшаруашылық ынтымақтастығының кең әлеуеті бар. Ауыл шаруашылығындағы ынтымақтастық екі ел арасындағы саяси, экономикалық, мәдени және географиялық артықшылықтарының мүмкіндіктерін қамтамасыз етеді. ҚР үкіметі мен ҚХР үкіметі арасындағы ауылшаруашылық ынты- мақтастықты орта мерзімді және ұзақ мерзімді дамыту бағдарламасы 2011 жылғы 13 маусымдағы Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасының жан-жақты стратегиялық серіктестікті дамыту туралы бірлескен декларациясының негізінде, өзара теңдік пен мүдделерді құрметтеу қағидаттарын негізге ала отырып, өз құзыреті шеңберінде әрекет ете отырып және мемлекеттердің олардың халықаралық шарттарына сәйкес туындайтын міндеттемелерін қозғамай, тату көршілікті одан әрі тереңдету және тиімді ынтымақтастық мақсатында мыналарды көздейтін Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Қытай Халық Республикасының Үкіметі арасындағы сауда- экономикалық ынтымақтастықты орта мерзімді және ұзақ мерзімді дамыту ҚОҒАМДЫҚ ЖӘНЕ ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР
241 Региональный вестник Востока
Выпускается ежеквартально бағдарламасын (2020 жылға дейін) әзірленді. Ынтымақтастықтың негізгі салаларының бірі болған ауыл шаруашылығы аясында төмендегі бірнеше келісімшарттарды мақұлдаған. 1 Екі мемлекеттің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында өзара пайда негізінде ауыл шаруашылығы саласындағы, атап айтқанда, логисти- ка және қайта өңдеу және астық сату, ауыл шаруашылығының машина жасау, жануарларды індеттен, жерсіндіруден және карантиндік нысандардан қорғау, тәжірибе алмасу саласында және кешендер құрылысы саласында өзара іс- қимылды күшейтетін болады. 2 ҚХР аумағы арқылы астықты транзитпен тасымалдау шарттарын жетілдіретін болады. 3 Ветеринарлық бақылауға (қадағалауға) және оны бұзғаны үшін жауапкершілікке жататын олардың мемлекеттерінің аумағына тауарларды (өнімдерді) әкелу кезінде ауыл шаруашылығы жануарларының аса қауіпті ауру- ларын кіргізуге және таратуға жол бермеу жөніндегі міндеттемелерді қабылдау ынтымақтастықты жандандырады. 4 Ауыл шаруашылығы саласындағы ғылыми-зерттеулерді өткізу бойынша ғылыми орталықтардың өзара іс-қимылы мүмкіндігін қарайды. 5 Сапаны қадағалау саласындағы ынтымақтастықты нығайтады, 2004 жылғы 17 мамырдағы Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Қытай Халық Республикасы Үкіметінің арасында жануарлардың саулығы мен карантині саласындағы ынтымақтастық туралы келісім және өсімдіктердің карантині мен оларды қорғау жөніндегі ынтымақтастық туралы келісім сияқты қол қойылған құжаттардың іске асырылуын жүзеге асырады. 6 1997 жылғы 17 қарашадағы өсімдіктер карантині және оларды қорғау жөніндегі халықаралық конвенцияға сәйкес тиісті тауарлармен сауданы ын- таландыру мақсатында тексеру және карантиндік бақылау саласындағы ынтымақтастықты дамытатын болады. ҚЫТАЙ мен ҚАЗАҚСТАН арасындағы ауылшаруашылық ынты- мақтастықтың кең кеңістігі бар Қазақстанда халықтың жан басына шаққандағы жер көлемі Қытайдан көп, бірақ осыған қарамастан, Қытайдағы жан басына шаққандағы өндіру Қазақстанға қарағанда жоғары. Бұл Қытай елінің өнімділік артықшылықтары- ның бар екендігін көрсетеді. Қытай ауыл шаруашылығын дамытуда мол тәжірибе қорытқан, өндірісті арттыратын озық технологияларды игерді. Қытайдың ауылшаруашылық экономикасының қарқынды дамуына, агроөнеркәсіптік құрылымы мен өнім құрылымының рационализаторлық болуы, салыстырмалы толық ауылшаруашылық нарығын қалыптастыруы, сонымен қатар, нарықтық экономика жүйесіне бейімделген ауыл шаруашылығын қаржыландыру З.Т. АУЕЗОВА, И. АҚБАР, М. АРЫСТАН. 2 (66) 2015. Б. 238-243
ISSN 1683-1667 242 Тоқсанына бір рет шығарылады
Шығыстың аймақтық хабаршысы тетіктерінің құрылуы әсер еткен. Ал Қытаймен салыстырғанда Қазақстанның ауыл шаруашылығына салынған инвестициясы мардымсыз, ауыл шаруашылы- ғын дамыту жағдайлары нашар, өнімділігі төмен, ауыл шаруашылығын дамыту- ды қолдау үшін шетелдік инвестицияларды қажет етеді. Мал шаруашылығында, Қазақстанның шабындық жері 5,023 млн hm 2 ,
2 . Жан басына шаққандағы жайылым, шабындық және мал шаруашылығы өнімдерін өндіруде Қазақстанның айқын басымдылықтары бар. Бірақ Қытай өнімділік жағынан үстем орында тұрады. ҚЫТАЙ мен ҚАЗАҚСТАН арасындағы аграрлық инвестициялық ынтымақтастықтың бағыттары Халықаралық лизингтің Қазақстанның ауылшаруашылық секторында үш негізгі түрі бар: біріншіден, ауыл шаруашылық кооперативтері. Ол ұжымдық ауылшаруашылық кәсіпорындары мен мемлекеттік меншіктегі ауыл шаруашы- лық кәсіпорындарын көрсетеді. Олар бұрынғы колхоздар мен совхоздардың дамып, өзгеруінен пайда болған. Ауылшаруашылық өндіріс кооперативтері мен түрлі инвестициялар, кооператив мүшелерінің ұжымдық еңбегі (жердің мемлекеттік ауыл шаруашылығын басқару мекемесі тарабынан жалға берілуі 30- 50 жыл), нені өндіру, қаншалықты өндіру т.б. факторлар негізінде ұлттық тапсы- рыстар арқылы жүзеге асады. Екіншіден, шаруашылық компаниялары. Бұл – акционерлік коопера- тив түрінде бір немесе бірнеше отбасынан құралатын ауылшаруашылық өндірістік компания. Мұнда нені өндіру, қаншалықты өндіру және қалай өндіру жұмыстарын компания өзі белгілейді, өзін-өзі қаржыландырады. Сонымен бірге, компанияның тәуелсіз заңды біліктілігі бар. Қазіргі уақытта Орталық Азиядағы бес ел ауылшаруашылық реформаларын осы бағытта дамытып отыр. Ауылшаруашылық компаниялар ауылшаруашылық өндірісінің негізгі тірегі болмақ.
Үшіншіден, жеке фермерлер. Бұл ауылшаруашылық өндірісінің дәстүрлі отбасылық негізде өндіру формасы болып табылады. Мұнда әрбір фермердің аз мөлшерде тұрақты егістік жері болады, сондай-ақ нені өндіру, қаншалықты өндіру және қалай өндіруді фермерлер өзі белгілейді. Қазақстанда әртүрлі ауылшаруашылық кәсіпорындарының өндірісті кооперативтік басқару уақыты ұзақ емес, оның үстіне, басқару деңгейі төмен, қаражат тапшы, ауылшаруашылық технологиясы төмен деңгейде, ауылшаруашылық өнімдерінің түрлері аз, ауылшаруашылық техникасы ескі, ауылшаруашылық өнімдерін өндіру және сату желісі әлі құрылмаған, нарықтық дамуда көптеген проблемалар сақталып отыр. Бұлар – ауылшаруашылық иелері мен мемлекеттік тұлғаларын ойландыратын күрделі проблемалар. Бұл жөнінде Қазақстан әлі мақсаты біршама күшті мемлекеттік шараларды енгізген жоқ, ҚОҒАМДЫҚ ЖӘНЕ ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР
243 Региональный вестник Востока
Выпускается ежеквартально ауылшаруашылық бизнесін дамытуды, халықаралық ынтымақтастық арқылы жүзеге асыруды ойлайды. Қытай елі неғұрлым озық тәжірибелер топтаған, Қазақстанмен ауылшаруашылық кооперативтерін бірлесіп дамытуға қабілетті. Бірақ қалай ынтымақтасу мәселесі одан әрі зерттеуді және тәжірибеден өткізуді қажет етеді. ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 1. Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Қытай Халық Республикасының Үкіметі арасындағы сауда-экономикалық ынтымақтастықты орта мерзімді және ұзақ мерзімді дамыту бағдарламасына (2020 жылға дейін) қол қою туралы Қазақстан Респу- бликасы Үкіметінің 2013 жылғы 7 қыркүйектегі №940 қаулысы. 2. Қазақстанның ұлттық статистика кеңсесі, Қазақстанның статистикалық жылнамасы (2005-2012). Қазақстанның ұлттық статистика кеңсесі, Қазақстанның статистикалық жылнамасы. REFERENCES 1. Qazaqstan Respublikasynyn Ukіmetі men Qytaj Halyq Respublikasynyn Ukіmetі
УДК 811.512.122'1 Ф.Р. АХМЕТЖАНОВА, Г.Т. САДУАКАСОВА Восточно-Казахстанский государственный университет имени С. Аманжолова, г. Усть-Каменогорск, Казахстан ЦВЕТОНАИМЕНОВАНИЕ В КАЗАХСКОМ И РУССКОМ ЯЗЫКАХ Объектом исследования являются фразеосочетания с цветовым компонентом. Коннотативные значения фразеосочетаний с компонентами «белый», «чёрный», «крас- ный», «синий-голубой» в казахском и русском языках рассмотрены с точки зрения линг- вокультур и систематизированы в четыре основные тематические группы. Ключевые слова: культурно-национальная коннотация,
цветовые компоненты фразеологизма, лингвокультурная картина, ментальность народа. ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ОРЫС ТІЛДЕРІНДЕГІ ТҮР-ТҮС АТАУЛАРЫ Құрамында түр мен түс қолданған фразеотіркестер мақаланың нысаны болып табылады. Қазақ және орыс тілдерінің фразеотіркестер құрамындағы «ақ», «қара», «қызыл», «көк» түстердің коннотативтік мағыналары лингвомәдениет тұрғысынан төрт негізгі тақырыптық топқа жүйеленіп қарастырылды. Ф.Р. АХМЕТЖАНОВА, Г.Т. САДУАКАСОВА. 2 (66) 2015. С. 243-252
ISSN 1683-1667 244 Тоқсанына бір рет шығарылады
Шығыстың аймақтық хабаршысы Түйін сөздер: ұлттық дүниетаным, тілдік бейне, фразеотіркестер құрамындағы түр-түстің мағынасы, коннотация. THE MEANING OF KAZAKH AND RUSSIAN COLOURTERMS IN LINGUISTIC CULTURE Objects of study are a combination of phraseology of the Kazakh and Russian with colour combinations: «white», «black», «red» and «blue-blue». Language material is considered in terms of linguistic culture of Kazakh and Russian people and organized in four major thematic groups.
Keywords: Phraseology, colour combination, linguistic culture, thematic group. Соотнесение с тем или иным культурным кодом составляет содержание культурно-национальной коннотации. Онимы заключают в себе культурный по- тенциал народа и отображают его ментальность. Ментальность – это миросозер- цание в категориях и формах родного языка, которые соединяют в себе интеллек- туальные, духовные и волевые качества национального характера в типичных его проявлениях. Единицей ментальности признаётся концепт данной культуры. Ментальность – это способ видения мира, это незримый минимум духовного единения людей, без которого невозможна организация любого общества. Мен- тальность народа актуализируется в наиболее важных культурных концептах языка. В научной литературе под менталитетом понимают некоторую глубинную структуру сознания, зависящую от социокультурных, языковых, географических и других факторов. Мы преследуем цель выявить влияние цветовых компонен- тов фразеологизма на формирование семантики и определить особенности их функционирования.
Известно, что в разных культурах символика одних и тех же цветов раз- лична. В книге Г.А. Антипова, О.А. Донских, И.Ю. Марковиной, Ю.А. Сорокина «Текст как явление культуры» это подробно описано на примере цветов «белый» и «чёрный». Белый цвет в различных культурах традиционно воспринимается как символ надежды, добра, чистоты, любви и других близких к ним понятий. В странах Востока белый цвет – символ смерти, цвет траура. Связывание белого цвета со смертью можно наблюдать и в русской культуре. В цветовой гамме лингвокультурной картины мира, созданной тюркскими языками, белый цвет играет очень важную роль. Белый цвет – это абсолютный цвет света, универсальный символ чистоты, совершенства, истины, невинности души и жертвенности или божественности, хотя он имеет и некоторые негативные значения – страх, трусость, капитуляция, холодность, пустота и бледность смерти. В казахском языке «ақ» – «белый» встречается в следующих значениях: ақшыл – белизна, көздің ағы – бельмо, жұмыртқаның ағы – белок, жарық түс – ОБЩЕСТВЕННЫЕ И ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ
245 Региональный вестник Востока
Выпускается ежеквартально светлый, шаштың, сақалдың ағы – седой, седина, ақ боз – сивый, өңсіздік – блед- ный, сүт тағамдары – молочные продукты [1]. Коннотативные значения: «ақ» – кіршіксіз таза (чистый, назапятнанный), айыпсыз (невинный, безгрешный), ақ жүрек, адал (честный, чистосердечный); керемет, тамаша, ғажайып (прекрасный, чудесный, великолепный). Рассмотрим лексико-семантические группы фразеосочетаний с цветообоз- начением «ақ».
дождь; ақ тақыр – пустое, ровное, голое место; земля, степь; ақ боран – непре- кращаюшийся, беспросветный буран; ақ бұрқақ – сильная вьюга; ақ құйын – сильный смерч; ақ қырау – густой иней. Ср. в русском языке белый день (ясный, светлый (о времени суток, о све- те)); белые ночи (северные летние ночи, когда вечерние сумерки непосредствен- но переходят в утренние без наступления темноты); белые мухи (порхающие сне- жинки ранней зимы); белый уголь (вода как источник энергии). 1.2 Фразеосочетания с цветообозначением «ақ», связанные с человеком Ақ жүрек – чистосердечный; добрый (о человеке); ақ көз – невежа, само- дур; ақ иық – талантливый, единственный в своём роде (о мужчине); ақ тер, көк тер болу – пыхтеть; трудиться до седьмого пота; ақ сөйлеу – говорить правду, по справедливости; ақ қарасын ашу (айыру) – выявить истину чего-либо; аққа жарыды – быть в достатке (в отношении молочных продуктов); ақ сүтін ақтау – оправдать заботы матери (материнское молоко); ақ неке – законный брак; ақ сақалды, сары тісті бол! – доброе пожелание жить до глубокой старости! (букв. живи до тех пор, пока борода не побелеет, зубы не пожелтеют); ақ жаулық – жен- щина, супруга чья-либо; ақ өлім – естественная смерть (не вследствие насилия или несчастного случая). Ср. в русском языке белый билет (свидетельство об освобождении от во- енной службы); белая ворона (о человеке, резко выделяющемся среди других, непохожем на окружающих); белая горячка (тяжёлое психическое заболевание, возникающее вследствие алкоголизма и сопровождающееся бредом и галлюци- нациями); белая кость (о человеке знатного происхождения).
ствие, постигшее казахов в 1723 г. вследствие джунгарской агрессии; ақ түйенің қарны жарылды – наступило изобилие (букв. у белой верблюдицы разорвался живот); Ақ орда – а) Белая орда (ставка и самоназвание союза племён, получив- Ф.Р. АХМЕТЖАНОВА, Г.Т. САДУАКАСОВА. 2 (66) 2015. С. 243-252
ISSN 1683-1667 246 Тоқсанына бір рет шығарылады
Шығыстың аймақтық хабаршысы ших государственность в XIV-XV вв. на территории современного Южного и Юго-Восточного Казахстана) б) экс. фамильный дом; очаг семьи; ақ отау – ма- лая юрта, которая ставится для молодых рядом с большой (с отчим домом); ақ бата – искреннее благословение; ақ бұйрық – божье начертание; ақ сүйек – из- бранные (букв. белая кость). Ср. в русском языке белая армия, белый террор, белый десант (В первые годы Советской власти: контрреволюционный, действующий против Советской власти или направленный против неё); белое духовенство (часть православного духовенства, которая не даёт обетов строгого воздержания, безбрачия и т.п. в от- личие от чёрного (монашествующего) духовенства); белая изба; белая баня (изба (баня), имеющая печь с дымоходом, выведенным через крышу наружу (в отли- чие от чёрной – избы, бани)); белые места; белые пятна (1) неисследованные или малоисследованные районы; 2) о неисследованном, нуждающемся в ответе, разрешении вопроса); белая олимпиада (зимние Олимпийские игры); белые сти-
ковым суеверным представлениям: колдовство с помощью небесных сил); белы- ми нитками шито (о чём-либо неумело скрываемом). Қазақ тілінде «ақ» сөзі топонимдерде де кездеседі. Мысалы, Ақсай, Ақбел, Ақтөбе, Ақкезең, Ақтау, Ақбауыр, Ақбұлақ, Ақиін, Ақжайлау, Ақкөл, Аққұдық, Аққия, Ақсеңгір, Ақшоқы, Ақсуат, Ақтүбек. 2. Фразеосочетания с семантическим компонентом «қара» Чёрный цвет предстаёт как цвет негативных сил и печальных событий. Символизирует тьму смерти, невежество, отчаяние, горе, скорбь, зло, загробный мир, мрак, смерть. Чёрный цвет – синоним несчастья, в исламе считается цветом мщения. Однако чёрный цвет имеет и позитивный смысл. Чёрный – цвет ночи. Главное значение чёрного цвета – тьма и зарождение во тьме. Кроме буквального, прямого значения «қара» имеет немало переносных, условных, символических смыслов. Академик А.Н. Кононов отмечает около 20 коннотативных значений цветописи «қара» в тюркских языках: 1) «тёмный», «мрачный»; 2) «суровый»; 3) «печальный», «несчастный»; 4) «скот» (о крупном скоте); 5) «толпа», «народ», «простой люд», «простолюдины» (т.е. «незнатный», «не аристократ»); 6) «войско»; 7) «суша», «земля»; 8) «холм», «сопка», «высо- кий бугор»; 9) «силуэт», «очертание», «контуры»; 10) «постный», «нежирный» (о мясном продукте); 11) «нецветной» (о чёрном металле); 12) «сильный», «мо- гучий» (о человеке и животном); 13) «густой», «дремучий» (о лесе, джунглях); 14) «прозрачный» (о слове); 15) «загорелый» (о ноге); 16) «пеший, «босый» (о состязании в беге, о байге); 17) «грунтовый» (о воде); 18) «обильный» (о поте) ОБЩЕСТВЕННЫЕ И ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ 247 Региональный вестник Востока
Выпускается ежеквартально [2].
(бесснежный холод глубокой осенью и ранней весной); қара топырақ – черно- зём; қара албасты – злой дух; қара су – глубокий стоячий водоём естественного происхождения; қара дауыл – сильная буря; қара боран – сильная пурга; қара нөсер – ливень; қара жел – пронизывающий холодный ветер; қара бұлт – свин- цовые тучи; қара түнек – кромешная тьма; қара құйын – сильный вихрь; қара күз – глубокая осень; қара жол – просёлочная дорога; қара алтын – чёрное зо- лото (нефть) [3]. Ср. в русском языке чёрная буря (сильный, сухой ветер, поднимающий поверхностный слой иссушенной почвы (гл. образом чернозёмной) и несущий много пыли); чёрные грибы (группа съедобных грибов, в которую входят берё- зовики, маслята, моховики, подосиновики, темнеющие при сушке, в отличие от белых грибов); чёрные земли (ист. земельные владения черносошных крестьян и тяглового городского населения в Русском государстве 14-17 в.в.); чёрное золото (о нефти); чёрный лес (лиственный лес, чернолесье); чёрная металлургия (от- расль тяжёлой промышленности, занимающаяся получением чёрных металлов из руд и первичной обработкой этих металлов); чёрные металлы (название же- леза и его сплавов (стали, чугуна и т.д.)); чёрная ножка (бот. болезнь растений, вызываемая паразитическими, почвенными грибами и характеризующаяся по- чернением и загниванием корня и нижней части стебля); чёрный хлеб (ржаной хлеб).
физическая сила; қара нөпір – большое скопление людей; қара тер – обильный пот; қара қол – многочисленное войско; қара жаяу – простой (о человеке); қара
б) злой умысел; қара көңіл – нечестный; қара бет – опозоренный; қара бұқара – народная масса; қара халық – простой народ; қарадан туған – рождённый от черни [4]. Ср. в русском языке чёрная раса (тёмнокожий (как признак расы)); чёрная
(мрачный, безрадостный, тяжёлый); чёрная зависть; чёрная измена; чёрные за- мыслы; чёрная душа; чёрные деянья (злостный, низкий, коварный); чёрный (дур- ной) глаз (в суеверных представлениях: таинственная магическая сила взгляда, приносящая несчастье); чёрная кость (о человеке незнатном); чёрная меланхо- лия (очень мрачное, подавленное настроение, гнетущая тоска); чёрная немочь Ф.Р. АХМЕТЖАНОВА, Г.Т. САДУАКАСОВА. 2 (66) 2015. С. 243-252
248 Тоқсанына бір рет шығарылады
Шығыстың аймақтық хабаршысы (прост. устар. падучая болезнь, эпилепсия); чёрная смерть (устар. чума); чёрные списки (в капиталистических странах, царской России при реакционных режи- мах: тайно составляемые списки на лиц чем-либо опороченных, неугодных вла- сти, администрации и т.п. с тем, чтобы в удобный момент с ними расправиться (уволить, оставить без работы, арестовать и т.д.)). 2.3 Фразеосочетания с цветообозначением «қара», связанные с жизнедея- тельностью общества Қара дақ – чёрное, тёмное (позорящее) пятно; қара өлең – разновидность стихотворных произведений, относящихся преимущественно к казахскому на- родному творчеству; қара сөз – прозаическая речь, проза; қара шаңырақ – дом предков и их прямых потомков, уважаемый и почетаемый дом; қара қоныс – родной край; родная земля, сторона; қара бәле – лихая беда; қара бастың қамы – забота лично о себе; қара қылды қақ жару – быть справедливым, судить спра- ведливо (букв. делить пополам чёрную волосинку по длине); қарасын үзіп кету;
применять лишь физическую силу (без всяких приёмов); қара жамылу – а) быть в трауре б) накинуть траурную шаль; қара тізім – чёрный список; қара сирақ – бедный, нищий; қара қауым – трудовой народ; қара басты – чёрт попутал. Ср. в русском языке чёрный народ; чёрные люди; люди чёрной породы (в дореволюционной России: принадлежащий к низшим, не привилегированным сословиям, к простонародью); чёрный ход; чёрная лестница (предназначенный для каких-либо служебных или бытовых нужд); чёрная работа (неквалифици- рованный, не требующий высокого мастерства, подсобный (о работе, о труде));
отделки); чёрная грамота (по суеверным представлениям: чародейский, колдов- ской, связанный с нечестью); чёрная сторона жизни (отрицательный, плохой);
либо); чёрное духовенство (часть православного духовенства, связанная мона- шеским обетом (строгого воздержания, безбрачия), в отличие от белого духовен- ства); чёрная изба (баня) (изба (баня), отапливаемая печью, не имеющей трубы); чёрная магия (по средневековым суеверным представлениям: колдовство с по- мощью адских сил); чёрный порох (взрывчатая смесь из селитры, серы и древес- ного угля); чёрное пятно (что-либо очень сильно позорящее, порочащее); чёрное
не так, как есть на самом деле, а наоборот); принимать белое за чёрное (пред- ставлять себе что-либо противоположно действительности); чёрным по белому (написано) (совершенно чётко, ясно); держать кого в чёрном теле (плохо кор- мить и одевать, сурово обращаться с кем-либо); чёрная кошка пробежала (или ОБЩЕСТВЕННЫЕ И ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ 249 Региональный вестник Востока
Выпускается ежеквартально проскочила) между кем (произошла размолвка, поссорились). Жер-су атауларында да «қара» лексемасы қатысқан топонимдер жиі кездеседі. Мысалы, Қарасу, Қараөткел, Қарасай, Қарабалапан, Қаракөл, Қарашоқы, Қаратау, Қараадыр, Қарабелгі, Қаражыра, Қарақалпақ, Қаратерең, Қарашығанақ, Қарашілік, Қарасеңгір, Қарақалпақ, Қарақоға, Қарақоныс.
Красный цвет – самый активный из всех цветов, он символизирует такие чувства, как возбуждение и эротика. Ведь красный цвет ускоряет пульс и повы- шает давление в крови, побуждает к реакциям. Он символизирует силу и актив- ность. Выделяясь среди других, он обозначает отстаивание своих прав, самоуве- ренность. Этот цвет связывается с активным мужским началом, жизнью, огнем войны, энергии, агрессии, опасности, импульса, эмоций, страсти, любви, радо- сти, праздничности, жизненной силы, здоровья, физической силы и молодости. В связи с законом синкретизма корень «қыз» в далеком прошлом употре- блялся то как глагол («краснеть», «пламенеть», «багроветь»), то прилагательное («красный», «багровый», «цвет пламени»). Нет сомнений в том, что «қызыл» в казахском языке имеет и коннотативные значения. 3.1 Фразеосочетания с цветообозначением «қызыл», связанные с природ- ными явлениями Қызыл май қылу – 1) загнать лошадь 2) сильная утомлённость; разбитость; переутомление; қызыл су – талая вода; қызыл шұнақ аяз – лютый мороз; қызыл іңір – ранние сумерки; қызыл балық – осётр (рыба, у которой ценится черная икра и мясо); қызыл бидай – пшеница спельта. Ср. в русском языке красное вино (вино из тёмных сортов винограда);
преимущественно тропических, употребляемая для изготовления высших со- ртов столярных изделий); красная дичь (лучшая болотная дичь); красный зверь (зверь, наиболее ценный для охотника (медведь, лось, куница и др.)); красная икра (икра лососевых рыб (кеты, нельмы и др.)); красная медь (чистая медь (без примеси других металлов)); красный петух (пожар); красная рыба (рыба сем. осетровых (белуга, осётр, севрюга и др.)).
ший; қызыл иек – 1) младенец, у которого еще не прорезались зубы 2) старец, у которого выпали все зубы; қызыл кеңірдек – спорщик, правдоискатель; қызыл көз
шие, малолетние дети; қызыл сирақ – бедняк; қызыл шақа – голый, без шерсти (о птенцах, только что вылупленных; о плоде; о новорождённых детях). Ф.Р. АХМЕТЖАНОВА, Г.Т. САДУАКАСОВА. 2 (66) 2015. С. 243-252
250 Тоқсанына бір рет шығарылады
Шығыстың аймақтық хабаршысы Ср. в русском языке Красная Армия (название Советской Армии 1918 по 1946 гг.); красная гвардия (вооружённые рабочие отряды, которые были орга- низованы в 1917-1918 гг. для борьбы с контрреволюцией и белогвардейщиной и явились первоначальным ядром Красной Армии); красная девица (о робком, скромном, застенчивом молодом человеке); красная доска (доска с именами и фотографиями лучших производственников).
Ср. в русском языке красная горка (устар. первая неделя после пасхи, вре- мя свадеб в старину); красное каление (такая степень нагрева, при которой ме- таллы начинают светиться красным светом); красный ряд (устар. торговый ряд, в котором продавались ткани, мануфактура); красное словцо (остроумное меткое выражение, яркие выразительные слова); красная строка (первая строка абзаца, начинающаяся с отступа); красный товар (устар. ткани, мануфактура); красный
просветительной работы); красная цена (самая высокая цена, которую можно дать за что-либо); красной нитью проходить (или тянуться) (выделяться, под- чёркиваться в качестве основной идеи). «Қызыл» түс компонент ретінде жер-су атаулар құрамында ертерек- тен қолданылатыны мәлім. Мысалы, Қызылжар, Қызылсу, Қызылбастау, Қызылбүрген, Қызылтас,Қызылтау, Қызылқия, Қызылмойнақ, Қызылөзек, Қызылсеңгір, Қызылқұм, Қызылорда, Қызылқорған, Қызылтал, Қызылбидай. 4. Фразеосочетания с семантическим компонентом «көк» Процесс возникновения и развитие цветонаименований в разных языках является своего рода языковой универсалией. Синий цвет символизирует беско- нечность, вечность и истину, преданность, веру, чистоту, целомудрие, духовную и интеллектуальную жизнь. «Көк» в казахском языке, кроме прямого цветонаименования «синий», «го- лубой», имеет целый ряд коннотативных значений. Рассмотрим это на примере тематических групп. 4.1 Фразеосочетания с цветообозначением «көк», связанные с природными явлениями Көк тұман – густой туман 2) сивый; серый (о шерсти; оперении; масти ло- шади); көк егін – всходы хлебов; көк зеңгір – голубоватый; лазурный; көк мұздақ – корка льда (на снегу); көк өзек (шақ, уақыт) – весенний период, когда конча- ются запасы продовольствия и корма; көк өрім – а) молодая зелень б) подросток; ОБЩЕСТВЕННЫЕ И ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ
251 Региональный вестник Востока
Выпускается ежеквартально көк соқта – распутица, слякоть в конце зимы; көк тайғақ – гололёд; көк түйнек – а) недозрелый (о плодах) б) заворот кишок; көк шулан – а) матёрый (о волке) б) опытный, бывалый (о человеке) в) с проседью (о бороде, волосах). Ср. в русском языке голубой уголь (ветер как источник энергии); голубой песец (порода песцов серовато-дымчатого цвета). 4.2 Фразеосочетания с цветообозначением «көк», связанные с человеком Көк айыл (или долы) – скандальный; злой (о женщине); көк ауыз – пусто- меля, болтун; көк бақа – очень худой (о человеке); көк берен – сильный, вы- носливый (человек); көк жалқау – настоящий лентяй; көк малта – краснобай; пустомеля; көк ми – тупица; көк тұқыл – а) гладковыбритый человек б) безусый, безбородый человек. Ср. в русском языке синий чулок (о сухой, лишённой женственности, все- цело поглощённой научными интересами женщине); голубая кровь (устар. о дво- рянском, аристократическом происхождении кого-либо). 4.3 Фразеосочетания с цветообозначением «көк», связанные с жизнедея- тельностью общества Көк ала қойдай (ғып) сабау – сильно избить кого-либо; көк бақа ет – очень постное мясо; көк жұлын болу – сильно ослабеть, изводиться (от побоев, напа- дений и.т.п); көк иық болу – изводиться, изнуряться. Ср. в русском языке голубой экран (экран телевизора) [5]. «Көк» сөзі алдыңғы түстерге қарағанда жер-су атауларының құрамында сирек қолданылады. Мысалы, Көктал, Көкжайдақ, Көктау, Көкбел, Көкжар, Көкжиде, Көкбұлақ, Көкжыра, Көкмойын, Көксарай, Көктоғай, Көкқайың. Таким образом, систематизированный нами материал убедительно показы- вает национально-культурную специфику цветообозначений не только в казах- ском, но и в русском языке. СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 1. Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. – Алматы, 2011. – 752 б. [1 том-211], [8 том-221], [10 том-499], [9 том-271]. 2. Қайдаров Ә.Т. Түр-түстердің тілдегі көрінісі / Ә.Т. Қайдаров [және т.б.]. – Ал- маты: Ана тілі, 1992. – 63 б. 3. Ахметжанова Ф.Р. Фразеотіркестердің лингвомәдениеттанымдық құдіреті: мо- нография / Ф.Р. Ахметжанова. – Өскемен: «Шығыс Ақпарат» ЖШС, 2014. – 308 б. 4. Ахметжанова Ф.Р. Түр-түске байланысты фразеотіркестер / Ф.Р. Ахметжанова. – Өскемен: ШҚМУ баспасы, 2000. – 136 б. 5. Словарь русского языка: В 4-х томах / АН СССР, Институт русского языка; под ред. А.П.Евгеньевой. – 2-е изд., испр. и доп. – М.: Русский язык, 1981. [1 том-78], [1 том- 329], [2 том-122], [4 том-667]. REFERENCES 1. Qazaq adebi tіlіnіn sozdіgі. On bes tomdyq. Almaty, 2011, 52 (in Kaz). 2. Qajdarov A.T. zh.b., Tur tusterdіn tіldegі korіnіsі. Almaty, Ana tіlі, 1992, 63 (in Ф.Р. АХМЕТЖАНОВА, Г.Т. САДУАКАСОВА. 2 (66) 2015. С. 243-252
252 Тоқсанына бір рет шығарылады
Шығыстың аймақтық хабаршысы Kaz). 3. Ahmetzhanova F.R., Frazeotіrkesterdіn lingvomadeniettanymdyq qudіretі, monografi- ja. Oskemen, Shyqys Aqparat, ZhShS, 2014, 308 (in Kaz). 4. Ahmetzhanova F.R., Turtuske bajlanysty frazeotіrkester. Oskemen, ShQMU baspasy, 2000, 136 (in Kaz). 5. Slovar’ russkogo jazyka. V 4 tomah. AN SSSR, Institut russkogo jazyka. Pod red. A.P. Evgen’evoj. 2e izd., ispr. i dop. Russkij jazyk, 1981 (in Russ). ӘОЖ 339.187.44 жүктеу/скачать 13,26 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|