Төлеген Рахымжанұлы Өлеңімнің өзегі

130
   
131
   
Екі қазды сатып алар қаржы жоқ
Тауға соғып, тасқа ұрыпты маңдайын.
Іс шықпады. Айтып-айтпай не дейін?!
Уәдем бар, енді аяқтап берейін.
Егіз қызды бағамдаған Қожакең,
Екі қазды таба алмаған кедейің.
Таусылмай дәм-тұзымыз
Мен де айтпаймын,
Ел білмесін,
Беу, Майра, алпыс жасқа келдің бе шын?!
Келгенің рас болса, Төлегенің
Осы өлең құттықтаған белгім десін.
Алпыс жас, қартайдың деп сендірмеспін,
Жалауы жастық шақтың желбіресін.
Оқыстан ертерек кеп қалмадың ба,
Орындап уақыттың желдірмесін?!
Жаныңды жараламай жалпы тілмен,
Ақ сөйлеп құттықтайын бар құтыңмен.
Тағдырға дауа бар ма,
Керек еді
Қарсы алу алпысыңды Сарқытыңмен!
Асуға көтерілдің айта қалсын,
Бөлек боп тау басында байқаларсың.
Тілеймін үш қайтара,
Мүмкін болса,
Жиырма бес тағы да бір қайталансын!
Көңіл жас – бәйшешектей жайқаларсың,
Жорғадай жолға түскен тайпаларсың.
Тәңірден үш қайтара тілеймін мен
Отыз бес тағы да кеп қайталансын.
Алда да той-думанға бөленерсің,
Жүз жасқа толып қана бөгелерсің.
Шыжығын бұл өмірдің өзің татып,
Қызығын бала-шағаң көре берсін!
Беймезгіл денсаулықты сұрыптасын,
Тірлікті тек Тәңірім ұмытпасын!
Тілеген ұзақ өмір, мол береке – 
Төлеген дейтін момын сыныптасың.
Бар сырың басқа жаққа ұласпасын,
Бар жырың “Мың бір түндей” түн аспасын!
Тілеген балаларыңа бақытты шақ –
Төлеген дейтін жуас кластасың.
Адамға ауыр да сын, дауыл да сын,
Әрқалай әркім кезек қабылдасын.
Есіне анда-санда сен түсетін
Төлеген дейтін қоңыр ауылдасың.
Десек те бәрін нарық күн бұзады,
Қашанда бұлжымайды құрбы заңы.
Аусақ та “серпантиннен”,
Аман қалып,
Таусылмай дәм-тұзымыз жүрміз әлі.
Қайран жастық 
1
Қайран жастық, жанымды тамылжытып,
Жүруші едім от шайнап, жалын жұтып.
Аяз қарып өтсе де сезбеуші едім,
Ажыратпай аралық безбен шегін,
Қатал уақыт қойғандай абыржытып.
Қайран жастық, жүректі тебірентіп,
Жан-жүйені босатып емірентіп.
Қайсарлығын көрсетпей жасқап беттің,
Қай қырқаға қаңғыртып тастап кеттің,
Шаршатты ма қосылып небір ентік?!

132
   
133
   
Қайран жастық, көңілді құйқылжытып,
Дуагердей ойнайсың сиқыр жұтып.
Енді еңсемді тік тұрған бүгілтесің,
Той-думанға жолатпай түңілтесің,
Күлкім көмір болды ма, ұйқым – жітік?!
Қайран жастық, сезімді аяп көріп,
Қосылды ма жігітке саяқ болып?!
Екеуара бақытқа жеттіңдер ме,
Адастырып орта жол кеттіңдер ме,
Тоят алып жатыр ма саят қонып?!
Қайран жастық, жанымды тамылжытып,
Жүрдік пе, рас, от шайнап, жалын жұтып?!
Аяз қарып өтсе де сезбеуші едім,
Ажыратпай аралық безбен шегін,
Енді уақыт барады абыржытып.
2
Қайран жастық, махаббат – ұлы кезең,
Бұрқ-сарқ етіп таситын күліп өзен.
Соның бәрін ойлайсың, зерделейсің,
Сағыныштың болғандай гүліне жем.
Қайран жастық, махаббат – үлкен асу;
Жайраңдасып танысу, гүл қадасу.
Баққа кіріп масайрап серуендеу,
Сыңғыр-сыңғыр көміліп күлкі адасу.
Қайран жастық, бір сөзге өкпелесу,
Көлденең сөз тілге еріп, көпке ілесу.
Сағыныш пен жаңылыс қатар түсіп,
Есеп ашып ойыңда жоқ кеңесу.
Қайран жастық, қалжыңдап, әзілдесу,
Тыныс алмай тылсымның сазын кешу.
Көрмей жатып ғашық боп, неке қиып,
Маңдайдағы мәңгілік жазу десу.
Мәселенің төркіні – құлап, беку,
Махаббатты мәңгілік тұрақты ету
...Арманыңа жетпесең, бұл өмірден
Қозы Көрпеш – Баяндай бір-ақ кету.
Дүние, қудым сені...
Қара өлең үлгісімен
Дүние, тумай жатып қудым сені,
Қызарып көкжиектің күлгін шегі.
Бекінген берекемді бұзар болды-ау
Базардың бақылаусыз дүңгіршегі.
Дүние, қудым сені бір жасымнан,
Дәметіп сыбағамды тұл ғасырдан.
Құдайдай сенген еркек алдап соқты,
Жақсылық көрдім талай ұрғашыңнан.
Дүние, қудым сені екі жастан,
Дананың қолын ұстап еті қашқан.
Жасына пайғамбардың жеткенімде
Мен жиырма бірінші ғасыр бетін ашқам.
Дүние, қудым сені үш жасымнан,
Дәмдіні талғап ішіп тұщы-ащыңнан.
Әлі де тау қопарар шамам бардай,
Бойымда қалған білем күш  жасырған.
Дүние, қудым сені төрт  жасымнан,
Жатқандай өтіп кетіп серт басымнан.
Жасырын жетіп жатыр ыңқыл-сыңқыл,
Жастықтың буы екен ғой дерт қашырған.
Дүние, қудым сені бес жасымнан,
Аңдып кеп ауыз тидім кешкі асыңнан.
Өлеңнің саятшысы мендей болсын
Баладай таяқ-мылтық босқа асынған.

134
   
135
   
Дүние, қудым сені алты жастан,
Қазақтың жалаулатып салты бастан.
Соғысқа тұспа-тұс кеп балалық шақ,
Төбеде төңкеріліп жарқын аспан.
Дүние, қудым сені жетіден-ақ,
Мектепте білім қудым отыра қап.
Көтерген семіздікті қойдай-ақпын,
Көргем жоқ сиыр болып оқыралап.
Дүние, қудым сені тоғызымнан,
Көңілді көншітпейді өгіз ырғаң.
Түсінем ақын болып кеткенімді,
Бесікте пері соғып, қобыз ұрған.
Дүние, қудым сені он бірімнен,
Қандырып сусынымды мөлдір умен.
Уақыт өтіп жатыр, кетіп жатыр
Басыма ақырзаман төндірумен.
Дүние, қудым сені жиырмамнан,
Үзгем жоқ үмітімді сыйынғаннан.
Әкеле жатыр сүйреп көрер жарық,
Жетелеп алға қарай бұйырған дәм.
Дүние, қуды сені елуімнен,
Егіліп ерік мүлде берілумен.
Жібердім аспандатып ән-әуенді,
Қалсын деп бір естелік сері күннен.
Дүние, қудым сені алпысымнан,
Арбадай қиралақтап арты сынған,
Армандай жастық шақпен шарпысудан,
Қалғандай кәрілікпен тартысудан.
Дүние, қуам сені жетпісімнен
Жігіттей жасарыңқы бет-пішінмен.
Кәнеки, азап-тозақ маған келсін,
Тосамын жон арқамды соққы сіңген.
Дүние, қудым сені сексенімнен,
Жігіттей денсаулығы тексерілген.
Шығайын қоршау бұзып аман-есен
Табиғи сұрыпталу, екшелуден.
Дүние, қудым сені тоқсанымнан,
Кезеңге бағыт алдым көп сағынған.
Майырылып қалмайын деп тасқа тиіп,
Айырылып қалмайын деп жоқ сабырдан.
Дүние, қудым сені, қуам сені,
Жүз асып тоқырайтын сынау шегі.
Бұрынғы жастар жағы жолыққанда:
“Қаншаға келдің, шал?” – деп, сұраушы еді.
Кездесу
Болмайды той күнде,
Жұрт өте көп келді.
“Бұрылмай қойдың”,  – деп,
Білдірдің өкпеңді.
Жібермей жіп тағып
Көңілдің қырғиын,
Жан-жаққа сұқтанып
Қарау да тым қиын.
Болмайды, түсінем,
Сыбағам төр менің.
Көп жұрттың ішінен
Өзіңді көрмедім.
Кім  тойып ішпесін,
Қызған ду маңайым.
Көз қырым түссе шын,
Қызарып қалайын.
Біреу жүр сөзіне
Қосарлап дөкейін.

136
   
137
   
Көрінсең көзіме,
Көгеріп кетейін.
Досым да тұр ақсап,
Қыз тесіп көкейін.
Көрінсең бір-ақ сәт,
Ағарып кетейін.
Көңілде өр сенім,
Құлақта талай үн.
Көргем жоқ мен сені,
Қарайып қалайын.
Көзайым соң келген,
Өкіндік бекер біз...
...Тар жерде көргенмен,
Тамсанып кетерміз.
“Сіз” десіп, “біз” десіп
жүруге хақылы...
...Тұрмыз ғой жүздесіп,
кездесіп ақыры...
Жесір монологы 
Сау болсаң,
әңгіме айтып шешілер ең,
Жау болсаң,
үйге ойран сап, есірер ең.
Үйіме ішіп келіп, үнсіз кеттің,
немене дәметесің осы менен?!
Мас болсаң,
Қылығыңды кешірер ем,
Жас болсаң,
өзім сөйлеп шешілер ем.
Үйіме сап-сау келіп, үнсіз кеттің,
Немене дәметесің осы менен?!
Су  болсаң,
иірімдей тереңдер ең,
қу болсаң,
өп-өтірік елеңдер ең.
Жаныма әсер етпей қойды сезім,
Немене дәметесің керең менен?!
Сән болсаң,
сырт бейнеңді әсемдер ең,
ән болсаң
шырқап барып бәсеңдер ең.
Ештеңе түсінбеймін, түйсінбеймін,
Қалғандай түгесіліп әсер менен.
Махаббат өлеңге сыймайды
Махаббат өлеңге сыймайды,
Ақындар жанын жеп қинайды.
Жарының көңілін қалдырмай,
Ақ пейіл ниетін сыйлайды.
Өрекпіп жүректер тулайды,
Сонда да нағыз жыр тумайды.
Көрікті ой қағазға түспейді,
Ойнақшып ойыңда тұрмайды.
Махаббат өлеңге сыймайды,
Ақындар жанын жеп қинайды.
Жарының көңілін қимайды,
Толқыған шумақтар сыйлайды.
Заман сыры – уақыт жыры
1
Әміршілдік иіріп жіп ұршықтай,
Қаншама жыл тұншықтым, 
                                        үнім шықпай?!
Тәуелсіздік лебі есіп, қояр емес,
Тілді қаузап, намысым жыбыршытпай.

138
   
139
   
Ұмытылмас, ойсырай күйзелгенім,
Шөп басындай,
                            жел соқса, изеңдедім.
Бодандықтан арылып,
                                          өнер бастап,
ән алтындап, 
                      жыр өңдеп, 
                                          күй зерледім.
Желтоқсанмен тыныстар бауыр лебі,
Оралманның көрінді қалың легі...
...Заман сырын айта алсам тамыршыдай,
Аспандатып тұрғанда дәуір  мені.
2
Мен кеше жүргендей ем бәрін біліп,
Айтушы ем білмегенге жалындырып.
Бағыттан адастырып мына заман,
Барады білгенімнен жаңылдырып.
Қоғамның заңға көнбей бос кісені,
Санайтын оңаша қап есті сері.
Жаңалық кірікпесе, көксейсің кеп
Ат құйрығын кесіскен ескішені.
Кім білген тарылар деп халық мұнша,
Көтермей еңсені езіп салық тұрса?!
Көрінбей бейберекет қайтуші еді,
Күн сайын шыққан көп заң жалықтырса?!
Жабығып зардап шексе кәрі, жарлы,
Байлардан табылар ма нағыз арлы?!
Істелген әрекеттер заңсыздықпен
Соңынан болып жатса бәрі заңды.
Тырашты төлеңгіттей қоршап бәрі,
Тырмысқан тастай кезең сол шақтағы.
Бетпақтар қылығынан ұялғандай,
Бетінен үзіліп тұр моншақтары.
Қаңбақтай домалатып өрге тасын,
Жалдаптай пайдаланып арғы атасын,
Торындай өрмекшінің заңсыздықты
Қалайша көріп тұрып жалғатасың?!
Десек те заң өзгерген, заман басқа,
Жайсаңдар өтті, кетті жау алмасқа.
Шындықты шырқыратып тіліп түсер
Жол берсек жарқылдаған ақ алмасқа.
3
Тез өзгергіш заманда сыралғы не,
Жүрсе көптің аузында бір әңгіме.
Сан саладан қиысқан шырқайтын шақ
Экологияға арналған жыр-әнді де.
Кептелгендей кеңістік улы газға,
Ойдың жеңіп алмайтын қулығы аз ба?!
Тегі берік болса да, жаны нәзік,
Шыдай алмай солады гүл біразға.
Гүлден тарап жатса да әсем есім,
Бұзылғандай ауадан бәсең есің.
Ұйықтап жатып, түс көріп талқылаймыз
Экология – тазалық мәселесін.
Хиросима жолдаған есіл хатты-ай,
Невадада уланған жасыл бақты-ай!
...Семейімнің оңалар кезі қашан, 
Экология кетер ме шешім таппай?!
4
Не жетпейді?
                         Жауласқан дұшпандаймыз,
Ақыл емес,
                  алдымен күш таңдаймыз.
Кеңістікті толтырып улы газға
Тәжірибе жасалған тышқандаймыз.

140
   
141
   
Қасіретті шексек те, 
                                   ұғынбаймыз,
Жүйкені де құр басқа шығындаймыз.
Сүйрелеген боқтыққа ызың қуып,
Үймелеген қоқсыққа шыбындаймыз.
Оян, қазақ! 
                   Жар салса, 
                                       оянбаймыз,
Әншейінде керемет жояндаймыз.
Сыбдыр шықса селкілдеп қоя берер
Тәжірибе жасаған қояндаймыз.
Шын жылайтын сәт туса, 
                                            күлкі дейміз,
Сірі жанды қасаңбыз – түрпідейміз.
Біле тұра қамқорлық өзімізден,
Бірін-бірі аулаған түлкідейміз.
Екеу ғана жолықсақ, 
                                    тасқындаймыз,
Күпінген соң, 
                        қалайша асқынбаймыз?!
Ұяласын жеп қояр ашыққанда 
Жақынына тасбауыр қасқырдаймыз.
Іштей аңдып бір-бірін 
                                      қалыс қалмай,
Сыңайы бар бәрінің алысқандай...
...Осындайда ақсақал қажет, сірә,
Отыратын ақырып арыстандай.
5
Өте берсін бұл жалған – бір күн елес,
Жақсылықты халқына кім тілемес?!
Қордаланған көп ойлар айтқан сайын
Түгесіліп бітуі мүмкін емес.
Тегіңді айту – ұл үшін ғажап міндет,
Тұрғызғандай алаңға азат діңгек,
Айды аспанға шығарып Желтоқсанда,
Ал одан соң айта алмай қазақпын деп.
Ұлтыңды айтсаң, көрініп бұзық істей,
Өзіңді-өзің кеміріп, мүжіп іштей,
Нашақор да атандың, маскүнем де,
Ызалансаң, қайтесің қызып ішпей?!
Ұлтымызбен жалғасып жүрді мазақ,
Содан кейін атанып жынды қазақ.
Өткенімді тәптіштеу – ұзақ тарих,
Мүлдем ұмыт болар ма қырғын азап?!
Қызғаныштың асылды құрты үңгімей,
Түбі айтылар қазақтың ұлты үлгідей...
...Талай ғасыр азабын халық кешкен
Ұмыт болып кетер ме бір күнгідей?!
6
Қол арбадан отырып от кемеге,
Жылымықтан жеткенше көктемеге,
Ұлттық сана қай кезде естен шыққан
Күлтөбеден шыққанша Көктөбеге?!
Ауысқанша тулатқан жайлы орынға,
Кедейліктен өткенше бай болуға,
Ана тілі қай жерде қашан қалған
Төретамнан  барғанша Байқоңырға?!
Ұшырамай ешкімнің қаһарына,
Ұмтылғанда зиялы ел қатарына,
Ұмыт бола жаздапты ата салтым
Тайқазанды көргенше ата мұра!
Тіл білмесе не  демес азат өрен,
Кем санайтын өз ұлтын таза төмен.

142
   
143
   
Ұлтымызды қорғаған қорланғаннан,
Қасиетіңнен айналдым қазақы өлең!
Мәйегіне зер салып тізбек жырдың,
Тарихына үңіліп жүздеп жылдың,
Табанымның астына көп үңіліп,
Қасиетін қазақтың іздеп жүрмін!
Жастарға
Үй болып тұрмыс құрмағандар,
Үйреніп қылмыс қылмағандар,
Ант беріп сөзін жұтпағандар,
Жалт беріп көзін жұптағандар,
Дау іздеп даярланбағандар,
Арызбен аярланбағандар,
Ұрланып пайда таппағандар,
Шыңдалып байға жақпағандар,
Нашарды жаныштамағандар,
Қашанғы қарыштамағандар,
Қиыннан тұра қашпағандар,
Жиыннан сынақ ашпағандар,
Дос-жарды өсектемегендер,
Жоспарды есептемегендер,
Туыспен төбелеспегендер,
Ел-жұртпен ерегеспегендер,
Араққа ауызданбағандар,
Ақшаға қарызданбағандар,
Сыраға сусындамағандар,
Сұранып сусылдамағандар,
Нағашы құнықпағандар,
Ұрлықты құрықтағандар,
Сыбаға, үлес алмағандар,
Сірә да, күресе алмағандар,
Сөзімді сендерге арнадым,
Төзімді емдеуде арманым.
Ақылды салмақтай көріңдер,
Жақынды ардақтай беріңдер.
Жатты да туыстай сыйлаңдар,
Бақты да суыспай жинаңдар.
Жүретін жолыңды жаппаңдар,
Күлетін жөніңді баптаңдар.
Осыны түгел құп алатындарың,
Қосыны жігер жұрағатым – бәрің!
Заманға
Қайран кембағалдың заманы,
Жайраң жанбағардың заманы
Құрып келе жатыр.
Асыл ақ арманның заманы,
Жасыл бақ орманның заманы
Тынып келе жатыр.
Көлгір қаскүнемнің заманы,
Делбір маскүнемнің заманы
Жуып келе жатыр.
Баға жымқырғанның заманы,
Жаға қырқылғанның заманы
Үріп келе жатыр.

144
   
145
   
Өркен жайғандардың заманы,
Көркем жайлаулардың заманы
Буып келе жатыр.
Шырпы ұстағанның заманы,
Түрпі ұстараның заманы
Тіліп келе жатыр.
Жалқы талапкердің заманы,
Жарты санаткердің заманы
Біліп келе жатыр.
Шақар жайлы ақшаның заманы,
Қатал бай-патшаның заманы
Суыт келе жатыр.
Қасап қағар малдың заманы,
Асап аларманның заманы
Кіріп келе жатыр.
Қамқор қақ сортаңның заманы,
Жемқор сақ шортанның заманы
Күліп келе жатыр.
Түбі қоржын бардың заманы,
Тілі шолжыңдардың заманы
Туып келе жатыр.
Мәңгүрт-маргиналдың заманы,
Қанқұрт жан қинардың заманы
Туып келе жатыр.
Жоғарыдағы айтқан әлгі ізбен,
Қашып келе жатқан – жалғыз мен.
Қымбатшылықта мынау жанды үзген,
Тыныстатар ма екен жалбыз дем?!
Базар
Қоғамың осы: заңға зар,
Базарың осы: қан базар.
Ұсынатындары белгілі:
Самопал, “Талас”, “Алмазар”.
Дәуренің болмас масқа зар,
Дәрменің қалмас бас жазар.
Қатыгездікпен шыңдалып,
Жетіліп шықты жас базар.
Қылмыс пен жаза сотқа зар,
Қырғыш пен азап боқ қазар.
Кемпірмен сауда жасай ма,
Жас қызды сатқан көк базар?!
Азамат қайда салты бар?
Ұялған бетте ар тұрар.
Үлесім болса, қағып кет,
Сыбағам болса, тартып ал!
Келісім бар ма тоқтасар,
Терісің, кәне, боқтасар?!
Бейбақпын неге көнбеген
Сайғақпын сере отқа сал!
Қоғамың осы: заңға зар,
Заманың осы: ән жазар,
Сыпайы сауда жүрмейді,
Базарың осы: қан базар.
Кедей... Бай
1
Кедей... кедей болған соң бай ұрсады,
Жылап тұрған кедейдің қайыршы әні.
Кедейліктің белгісі – жоқтық болса,
Байлық – орман: қарағай, қайың сәні!..

146
   
147
   
Қайыстай боп қарысып езілгенде,
Кедейлігін түсініп сезінгенде...
Ұзамай-ақ бай болып шыға келер,
Жалқаулықтан біржола безінгенде.
Жанартаудай атқанда бұққан қайнар,
Қуанышы кедейдің ұтқандай мал...
Сараңдықпен атағы шыққандардың
Бәрі дерлік кедейден шыққан байлар.
Көл болмады жетпіс жыл көп тілеуі,
Енді ие боп байлыққа ептілері...
...Қуанатын жөні бар қазағымның,
Үлес ала бастапты тектілері.
2
Бай байға асып-тасып құяр еді,
Сай-сайдың аунап түсіп қия белі.
Жайылып арнасына сыймай жату,
Мұнысы шұқанаққа зиян енді.
Адамнан қанағатсыз иман кетер,
Арманға терісіне сыйған жетер.
Бағдары кедейліктің есептеулі,
Байлықты шұқанаққа жинау бекер.
Жоқшылық жыртық-тесік желді келер,
Жітікті жігіттікпен жеңдіре бер!
Шұқанақ сыйымдылық өлшемі емес,
Кедейлік айтқызбай-ақ белгі берер.
3
Кедей байға жетем дейді, рас қой,
Бай құдайға жетем дейді, тыраш қой.
Көңілдің сәл құйқылжуы себеп боп,
Көбеюде жылаңқылау бір аш той.
Бір көрмеге дастарқаны ас та төк,
Табақтағы жая семіз, бас та тоқ.
Отағасы ниетіне қарны ашып,
Тойдан емес, жолдан қайтты басқа топ.
Кедей мәлім, бай неліктен жылаңқы,
Пейілінің алды – бейнет, мұң – арты.
Ешкім сөзге қоймаған соң тосқауыл,
Төрден орын алды өсек-бұралқы.
Кедей дәстүр жүйелемес саралай,
Жиын-терін басталған той тарамай.
Өз тойында масаяды таусылып,
Дүниеге аш көзденген жаңа бай.
Той төгіліп тұрғанымен сәндірек,
Бай көңілді, үзбей айтса әнді кеп.
Ит өлгендей іште қалып құпия,
Салтанатта сөзің болсын мәндірек.
Ортақ болып бай мен кедей тең үнге,
Оранады түбі бірдей кебінге.
Бай болса да, құдай болу мүмкін бе,
Азамат боп қалсаң жақсы, тегінде.

жүктеу/скачать 0,96 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: