«Тұран» Университі
Франсуа Мари Аруэ Вольтер (1694-1778) -
жүктеу/скачать 2,56 Mb.
|
С. Мырзалы Философия
| Франсуа Мари Аруэ Вольтер (1694-1778) - француз ағартушыларының ұлы өкiлi. Негiзгi еңбектерi: “Философиялық хаттар², “Метафизикалық трактат², “Тарих философиясы² т.с.с.
Вольтердiң дүниетанымдық көзқарастарының негiзiнде сол кездегi кеңiнен тараған деистiк материализм болды. Дүниедегi сан-алуан материалдық заттар мен құбылыстар жөнiндегi деректердi бiз сезiмдiк тану арқылы аламыз. “Мен тасты сипаған кезде, оның орнын ала алмайтынымды өте жақсы сезiнемiн, олай болса, бұл арада кеңiстiктi орын алып жатқан бiр нәрсе барын түсiнемiн²,- дейдi ойшыл. Демокрит пен Эпикурдың атомистiк көзқарасын қолдап, Вольтер “дүниенiң элементтерi материалдық және олар өткiзбейтiн созылған субстанция²,- деген пiкiрге келедi. Сонымен қатар, И.Ньютонның ашқан тарту қасиетiн қолдап, оны ол материяның негiзгi қасиеттерiнiң бiрi және табиғаттың әлi ашылмаған сан-алуан қасиеттерi бар деген тұжырымға келедi. Ал ендi Дүниенiң бәрi материалдық болатын болса, онда адамның жан-дүниесiн қалай түсiнуге болады? - “Жан-дүние дегенiмiз- адамның ойлауға және сезiнуге деген қабiлетi. Олай болса, денеден басқа өмiр сүрiп жатқан жан-дүние жөнiнде менiң ешқандай түсiнiгiм жоқ²,- деп қорытады ұлы ойшыл. Мұндай көзқарас, әрине, дiнге қарсы. Мәселенiң қызықтығы - сол дiнге қарсы пiкiрдi Вольтердiң дiни жолмен дәлелдеуге тырысуы. “Егер осы ғажап дүниенi Құдай жаратқан болса, онда ол материяға сезiну және ойлау қасиеттерiн бере алмайды деп кiм айтар екен ,- деген сұрақ қояды. Екiншiден, Вольтер сол кездегi жаратылыстану деректерiне сүйене отырып адамның жан-дүние құбылыстарын оның түйсiктерi мен жүйесi, миымен байланысты екенiн көрсетедi. Үшiншiден, жануарлардың да адамның дене құрылысына ұқсас мүшелерi бар екенiн көрсетiп, олай болса, олар да дүниенi сезiнiп, бұлдыр да болса дүниенi тани алады,- деген пiкiрге келедi. Өзiнiң шығармаларында Вольтер адам мәселесiне де көп көңiл бөлген. Адам- әлеуметтiк пәнде. Ол өзiнiң ұлылығын дүниетану және оны қайта өзгерту жолында айқын көрсетедi. Адамның табиғатындағы “өзiн сақтау², “өзiн сүйу² т.с.с. -олар адамдарды бiр-бiрiнен алыстатпай, керiсiнше, бiр-бiрiне жақындатып, iштесiп, сүйуге әкелетiн инстинктер. Адам жалғыздан-жалғыз өмiр сүре алмайды. Табиғи түрде пайда болатын еркек пен әйелдiң арасындағы байланыстар жас ұрпақтарды дүниеге әкелiп, қоғамды бiрiктiредi,- дейдi Вольтер. Қоғам өзiнiң iшiнде миллиондаған адамдарды бiрiктiргеннен кейiн олардың моральдық және құқтық қарым-қатынастары саяси заңдар мен ережелер арқылы ретке келтiрiледi. Оларды адамдардың өзi тудырады. Оған Құдайдың еш қатынасы жоқ. Моральдық табиғи заң - ол “өзiңе не қаласаң, басқаларға да соны жаса²,- бүкiл адамзатқа тән нәрсе. “Сиамнан бастап Мексикаға дейiн шындық, қайырымдылық, достықты сыйламайтын халық жоқ². Құдай болмаса адамдар ойларына не келсе соны iстейдi, тiзгiнсiз кетедi,- деген осы уақытқа дейiн кең тараған пiкiрге қарсы шығып, Вольтер ондай адамдарды қоғамның өзi-ақ неше-түрлi заңдар арқылы ауыздықтай алады деген пiкiрге келедi. Екiншiден, халықтың өзi-ақ ондай адамдарға терiс қарайды - бұның өзi ондай адамдарға ең күштi тiзгiн. Олай болса, әр адам жетiле келе қоғам өмiрiнде өзiн таза ұстау керектiгiн, өзiнiң басқа адамдар алдындағы борышын бұлжытпай орындау қажеттiгiн түсiнiп орындайды,- деп қорытады Вольтер. Тарих философиясы Вольтер адамзат тарихын философиялық жолмен сараптауда алғашқы iз салғандардың қатарына жатады. Бiрiншiден, тарихшылар көсемдердiң жасаған iстерiнен гөрi халықтардың өмiрiне көбiрек көңiл бөлу керек. Екiншiден, тарихшылар белгiлi халықтың рухани мәдениетiнiң мазмұнын мұқият зерттеуi қажет ( оған ол мораль, өнер, философия, құқтық және саяси көзқарастар, ғылыми деректер, әдебиет пен мифологияны жатқызады) жаңғыз ғана халықтың дiни сенiмiн қарастыру жеткiлiксiз. Үшiншiден, адамзаттың дүниенi игеру жолындағы жасаған материалдық мәдениет те мұқият зерттелуi керек. Төртiншiден, христиан елдерiнiң тарихы - ол бүкiл адамзат тарихымен тең емес. Сондықтан, басқа халықтардың да тарихын зерттеп, оларды бүкiл адамзаттық тарихқа еңгiзу қажет. Вольтер қоғам дамуының, өзгеруiнiң қайнар көзiн адамдардың ой-өрiсiнен, пiкiрлерiнен көредi. “Адамдардың пiкiрлерi дүниенi басқарады²,- дейдi ол. Бiрақ ол пiкiрдi халықтың көпшiлiгi қолдауы керек. Олай болса, мемлекеттi басқарып отырған саясаткерлердiң ойы мен iс-әрекеттерi халықты бақытты, иә болмаса бақытсыз өмiрге әкеледi. Бүкiл адамзат тарихындағы мыңдаған жылдағы болған бақытсыздық, зардап шегу, қылмыстық, әпербақандықтың бәрi - өкiмет басындағылардың арсыз билiгiнде болды деген қорытындыға келедi. Бiрақ, сонымен қатар, Вольтер өз заманына - ХУIII ғ көп үмiт артады,өйткенi ғылымның дамуы, өнердiң өрлеуi, зердеге негiзделген философиялық ойлар кеңiнен тарап халық бұқарасының рухани деңгейiн өсiрiп жатыр. Ал мұндай өрлеу Вольтердiң ойынша өкiмет билiгiне “ағарған дана патшаның² келуiне себеп болады. Ол қоғамдағы залымдықты құртып, адамдардың бақытты өмiр сүруiне керектi жағдайларды жасайды,- деген оптимистiк өмiршеңдiк оймен өзiнiң тарих философиясын аяқтайды. Тарих- үлкен оқытушы. Өткендегi болған кемшiлiктер мен қаталықтарды бiлген халық қана оларды өзiнiң болашақ өмiрiнде қайталамайды,- деп бiз Вольтердiң ойын әрi қарай жалғастыралық. Ол ,әсiресе, қазақ халқына ауадай қажет нәрсе. Жан-Жак Руссо жүктеу/скачать 2,56 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|