«Тұран» Университі
Қажеттілік пен кездейсоқтық
жүктеу/скачать 2,56 Mb.
|
С. Мырзалы Философия
| Қажеттілік пен кездейсоқтық
Мүмкіндіктің шындыққа айналуы қажеттілік пен кездейсоқтың өзара диалектикалық байланысының нәтижесінде іске асады. Өйткені, Дүниеде бір жағынан қажеттілік , екінші жағынан кездейсоқтық бар. Қажеттілік деп зат, я болмаса құбылыстың дамуындағы болмай қалмайтын, әрдайым іске асатын жақтарын айтамыз. Кездейсоқтыққа келер болсақ, ол болуы, я болмауы да, өмірге енуі, я енбеуі де мүмкін. Сонау көне заманда-ақ ойшылдар Дүниедегі қажеттілікті мойындаған. Мысалы, Демокрит Дүниедегі қажеттікті атомдардың қозғалысы, бір-бірімен соқтығысуы, байланысынан көреді. Оның ойынша, Дүниеде себепсіз ешнәрсе жоқ, олай болса, кездейсоқтық та жоқ. Тек біз себебін білмеген затты кездейсоқтық деп есептейміз,- дейді ұлы ойшыл. Сондықтан, әр нәрсенің себебін білуге ұмтылу қажет. Мен өзім танылмаған бір нәрсенің себебін білуге бола парсылардың тағынан да бас тартар едім,- деген Демокрит жөніндегі аңыз осы уақытқа шейін сақталған. Мұндай көзқарасты Жаңа дәуірдегі ұлы ойшылдар да қолдаған болатын (Б.Спиноза, П.Гольбах т.б.). Қажеттілікті себептілікпен теңеген ойшылдар заңды түрде кездейсоқтан бас тартып, Дүниедегінің бәрі де қажетті деп түсінді. Олай болса, Дүниеде кездейсоқтық болмаса, тек алдын-ала берілген қажеттік, тәртіп болса, онда ешнәрсені өзгерте алмайсың, тағдырдың (фатализм) тәлтегінің бәріне көнуден басқа шара қалмайды,- деген ой келеді. Мұндай пікірге қанағат етпеген ойшылдар, керісінше, Дүниеде еш қажеттік жоқ, бәрі де кездейсоқтық, олай болса, ешқандай заңдылық, тәртіп жоқ,- деген пікірге келген болатын. Мысалы, А.Шопенгауер Дүниенің негізі материяда, я болмаса санада емес, өзін бұлдыр сезінетін, мақсат-мұраты жоқ, тек өмірге деген талпынысы бар соқыр Дүниежүзілік Ерікте,- дейді. Ал, мұндай жағдайда да адам ешнәрсе жасай алмайды, бейсаналық Ерік оның ісін бір сәтте-ақ жоққа шығарады. Идеалистік философия желісіне келер болсақ, олар қажеттілікті Дүниежүзілік рухтың, я болмаса Құдайдың құдіретті күші ретінде түсінеді. Ал, Кант өз философиясында қажеттілікті адамның Дүниеге еңгізетін ойлау формасы ретінде қарады. Философия тарихында қажеттілік пен кездейсоқтың өзара байланысын терең зерттеген Гегель болды. Қажеттілік - заттың өзіндік ішкі себептерінен, оның мән-мағнасынан туындайтын болса, кездейсоқтық сыртқы құбылысынан, басқа заттармен байланысынан пайда болады. Алайда, мұндай көзқарас та бүгінгі әдебиетте сынға алынады. Заттың сыртқы байланысынан шығатын кездейсоқтық, сол затты одан да кең жүйенің шеңберіндегі элементі етіп қарағанда қажеттілікке айналады. Оны шексіз кеңіте берсек, Дүниеде тағы да кездейсоқтыққа орын қалмайды (қараңыз: Материалистическая диалектика.,т.1, М., Мысль,1981, стр.205). Сондықтан, бұл тұжырымды жақтайтындар қажеттілікті мүмкіндік категориясымен байланыстырып қарайды. Онда қажеттілік белгілі бір жағдайдағы қалыптасатын жалғыз мүмкіндіктің ертелі-кеш шындыққа айналуымен тең болып шығады. Жоғарыда көрсетілген пікірдің әлсіз жағы – ешқашанда қайсыбір затты алсақ та – ол жалғыз мүмкіндіктен тұрмайды. Сонымен қатар, белгілі бір жағдайда бірнеше мүмкіндіктің шындыққа айналуының сәті болуы да ғажап емес. Егер біз асықты лақтырсақ, төрт жағының біреуіне тұрады (бір жолы “бүк” болса, екінші жолы “ішік”, я болмаса, тағы да “бүк”, я “тәйке” болуы мүмкін. Мұны кездейсоқтыққа жатқызуға болады. Бірақ, олардың бәріне бірдей жалпылық - бір жағына қалайда тұру – қажеттілік болып шығады. Қажеттілік пен кездейсоқтың өзара байланысының терең мәні – Дүниедегі таза қажеттіліктің жоқтығы. Сондықтан, қажеттілік әрқашанда кездейсоқтық арқылы көрінеді. Кездейсоқтың өзі болмыста терең тамырланған – ол заттың дербестікке, тәуелсіздікке деген “ұмтылысынан” шығады. Кейбір студенттер, таза қажеттіліктің мысалы ретінде мегаүрдістерді, соның ішінде күн жүйесін келтіреді. Мысалы, жер мен айдың айналу координаталарын есептеп, 1000 жылдан кейін жердің неше градус ендігі мен бойлығының түйісінде қай күні, сағаты, минутында күн тұтылу басталатынын айқындауға болады. Ал, мұның өзі таза табиғаттың қажеттілігін көрсетеді,- деп қорытады. Әрине, мұндай мысалды теріске шығару – онша қиын шаруа емес. Ғарыштағы неше-түрлі кездейсоқтықтарға байланысты күнбе-күн жерді мыңдаған метеориттер бомбалайды. Көбі жердің бетіне жетпей жаным кеткенмен - біршамасы жерге жетеді. Мүмкін, алдағы мың жылдың шеңберінде жердің бетіне “Тунгус метеориты” сияқты үлкен болит те (көлемі бірнеше шақырымды алатын ғарыштағы үлкен тастар) құлауы мүмкін. Сондықтан, мың жылдың шеңберінде жер ауырлап, оның орбитасына аз-да болса өзгерістер енетіні – хақ. Ал, астрофизиктердің айтуына қарағанда, айдың өзі жыл сайын бірнеше метрге жерден алыстайды екен. Олай болса, осы фактордың өзі ғана болашақ “таза” қажеттілікті теріске шығарады. Жоғарыдағы айтылған координатаның өзі де өзгеріп, сағаты мен уақыты да басқаша болады. Бірақ, сол өзгерістерге қарамастан, күн тұтынады, өйткені, ол табиғаттың қажеттілігі. Яғни, күн жүйесінің өзінде де таза қажеттілік жоқ, оған да кездейсоқтық факторлар өзгеріс еңгізіп отырады. Келесі мысал ретінде жастардың уақыты кегенде үйленуі, жанұя құруы. Ол – табиғи қажеттілік. Бірақ, әр жас азамат өзінің өмір шеңберінде кімді кездестіріп, сүйеді, таңдайды – ол көп кездейсоқтықтарға байланысты. ХХ ғ. 70-ші жылдарында Дүниеге келіп тез қарқынмен дамып келе жатқан жаңа ғылым саласы – синергетика – тіпті кездейсоқтықтың қажеттіке қарағанда іргетастығын мойындайды. 13 млрд. жыл бұрын “Ұлы жарылыс” басталғанда сансыз кездейсоқтықтың ішіндегі белгілі бір кездейсоқтық Ғарыштың осы түрін туғызып, Дүниеге тіршілік, ақыл-ой келді. Басқа кездейсоқтық іске асқанда, Ғарыштың басқа түрінің келуі мүмкін болатын. Бірақ, қалай дегенде де, Ғарыштың Дүниеге келуі - қажеттік. Кездейсоқтықтың мән-мағнасы статистикалық (көп санды) үрдістерде, әсіресе, айқын көрінеді. Мысалы, Қостанай қаласында 250 мың халық тұрады екен. Сонымен қатар, 50 мыңдай мәшинә бар. Осы екі үрдістің тоғысқан жерінде жыл сайын 25-30 адам өледі. Ол, өкінішке орай, көп санды үрдістердің тоғысуынан шығатын қажеттілік. Нақтылы адамның мәшинә астында қалып қойып өлуі – таза кездейсоқтық. “Ол асықты, біз оған тағы да бір аяқ шай іш,- деп едік, отырмады. Егер де ол 5 минут кейін кеткенде, тірі болатын еді”,- дейді өкініш пен қайғыдағы оның туысқандары мен жолдастары. Ол – рас. Бірақ, жыл сайын белгілі бір тұрақты сандағы адамдардың мәшинә астында қалып қоюы – техникалық прогресстен шығатын қажеттілік, олар – соның құрбаны. Қазіргі кездегі статистика ғылымы - қарқынды дамыған, компьютерлік бағдарламалардың негізінде жұмыс істейтін ғылым саласына айналды. Соның арқасында қоғам өміріндегі кейбір үрдістер зерттеліп, оған ықтималдық (вероятность) тұрғыдан баға беріліп, жүргізілетін саясатқа өзгерістер еніп отырады. Мысалы, әрбір жанұяға шаққанда 1,8 баладан келеді, я болмаса, халықтың саны бүгінгідей құлдырамау үшін әр жанұяда 2,6 бала болуы керек, ал оның аз-мұз өсуі үшін кемінде 3 баладан болуы керек. т.с.с. Бірақ, шынайы өмірде бір жанұяда бір де бала болмауы мүмкін, ал келесіде – 6 бала болуы да ғажап емес. Нарықтық экономикада миллиондаған адамдардың ынталы жасампаздық іс-әрекетінің нәтижесінде, олардың арасында шым-шытырық сан-алуан байланыстар пайда болып, кездейсоқтықтың (фортуна) рөлі күрт өседі. Біреу кедейліктен байлыққа, келесі, керісінше, байлықтан тақырға кездейсоқтың нәтижесінде отырып қалуы мүмкін. Алайда, ол үшін іскерлік, ізденіс керек. Үйде енжар отыра берсеңіз, ешқандай кездейсоқтыққа ұшырамайсыз. Сонымен қатар, мемлекет статистикалық ақпараттар арқылы экономиканың қажетті сатыларын анықтап, оларға неше-түрлі бағдарламалар мен заңдар арқылы өз ықпалын тигізе алады. Сарапталған категориялардың таным үрдісіндегі методологиялық мәні өте зор. Тарихи, ғылымдағы ашылған көп жаңалықтар кездейсоқтықтың әсерінде ашылған. Сондықтан, ғылым тек қана қажеттіктерді ашады, “ғылым – кездейсоқтың жауы”,- деген нақыл сөздер, шынына келгенде, - дұрыс емес. Мысалы, Луи Пастер бактериялар өсіп жатқан ыдысқа байқамай зеңді (плесень) түсіріп алады. Келесі күні микроскоппен зерттегенде, бактериялар жоқ болып шығады. Сол кездейсоқтықтың арқасында ол зеңнің антибактериялық қасиетін ашып, соңынан пенициллин дәрісін ойлап шығарады. Бұл ғылыми жаңалықтың адамзат денсаулығына тигізген оң нәтижесін асыра бағалау өте қиын. Екінші француз ғалымы А.Беккерель лабораториядан кетерінде уран тұзын фотоқағазға орап кетеді, келесі күні оны химикаттардан өткізіп шығарған кезде оның бетінен неше-түрлі сәулелердің ізін көреді. Соның арқасында уранның радиоактивтік қасиеттері ашылып, микроәлемді зерттеуге кең жол ашылады. Сондықтан, әрбір зерттеуші объектің қажетті жақтарын ашу жолында барлық кездейсоқтықтарды тізіп, олардың көрінісін терең зерттеу арқылы ғана қажеттікке жетуі мүмкін. Әрине, ол ғылымдағы көп жолдардың біреуі ғана. жүктеу/скачать 2,56 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|