Түркістан 2023

Гносеологиялық
т
ұ
рғыдағы сана қарапайым (білім, әсерленушілік, ерік, ес)
және теориялық болып бөлінеді.
Социологиялық
т
ұ
рғыдағы сана ықпал ету өрісі, мазм
ұ
ны, түрі деп бөлінеді.
Ықпал ету өрісіне - психология, идеология, ғылым жатады. Мазм
ұ
ны жағынан -
халыктық, 
ұ
лттық, таптық, кәсіптік болып бөлінеді. 
Нақтылы - тарихи
т
ұ
рғыдан типтік және жай-күйі болып екіге бөлінеді.
Типтік
жағынан алғашқы қауымдық, таптық - антогонистік т.б. салаларга
бөлінеді.
Жай-күйі
жағынан: оптимистік, пессимистік және шектен тыс өзімшілдік
болып бөлінеді. 

САЯСИ
САНА
Саяси сана - қоғамдық сананың бір формасы. Саяси сана 
ұ
лттардың,
мемлекеттің түбегейлі мақсаттарын қолдап, уағыздап отыратын қоғамдық ой
формасы. Ол саяси партиялар мен мемлекеттердің мүддесін қорғау үшін
пайда болған және соны іске асырады. Оның нақты белгілеріне саяси
идеологиядан, саяси партиялар бағдарламаларынан, мемлекеттерінің Ата
заңынан, үкімет пен мемлекет басшыларынан сөйлеген сөзінен айқын
байқауға болады. Саяси сана қоғамдық сананың барлық түрлеріне ықпал
етеді.
К
ұ
қықтық сананың, оның басты мақсаты демократияны, заңдылық
нормаларын, адамдардың бостандығы мен қ
ұ
қығын қорғау. Қ
ұ
қықтықық
мемлекеттер "Заң алдында ешкімге де артықшылық берілмейді" деген
принципті басшылықка алады. Қабылданған заңды ешкім де б
ұ
за алмайды.

Моральдық сана
. Мораль қ
ұ
қықтан б
ұ
рын пайда болған және
қоғамдық сананың ең көне түрінің бірі болып табылады. Мораль
адамның адамға, басқа халықтарға, мемлекетке, Отанға деген
қатынасын бейнелсйді. Адам қоғамда өмір сүргендіктен, сол қоғамның
ерекшеліктеріне сай белгілі бір моральдық қатынас нормаларын
сактауға тиіс. Мораль қоғамдық өмірдің барлық салаларында
адамдардың мінез-қ
ұ
лқын реттеу функциясын атқарады.
Эстетикалық сана
. Өнер қоғамдық өмірдің қай саласына болсын
ықпал етеді. Ең алдымен ол адамды мәдениеттілікке баулиды. Көркем
бейне өмір к
ұ
былыстарын ойлану арқылы, кейіпкердің ішкі дүниесіне
үңілу арқылы жасалады.
Діни жөне атеистік сана.
Діннің мақсаты адамды қ
ұ
діреттің күшіне
иландыру. Діни уағыздардың баршасын жоққа шығаруға болмайды.
Қазіргі кезеңде біздің коғамда дінге жаппай бет б
ұ
ру үрдісі байқалады.
Дінді мойындамайтын, оны бекерге шығаратын көзқарасты атеизм деп
атайды.

Еуропа топырағына христиан діні тарауымен-ақ, б
ұ
л мәселе жаңа шешімдерге ие
болады. “Христиан дінінің атасы” аталған 
Филон Александрийский
Платонның “дене –жан”
ұ
ғымдарына үшінші – Қ
ұ
дайдан шығатын “рухты” қосады. Енді адамның үш өлшемі болып
шықты. Дене ретінде адам өмірге уақытша келіп кетсе, рух ретінде Қ
ұ
дайға қосылуға
қ
ұ
мартады, ал екі ортада абыржыған жан бар. Егер ол рухпен бірге болса, өлместік
дәрежесіне көтеріледі, ал денеге жабысса, сонымен бірге қ
ұ
риды. Олай болса, адам өз-өзіне
терең үңіліп, рухтың талаптарына сәйкес өмір сүруі керек.
Ұ
лы 
А. Августин
адамның рух екенін мойындап, онда өмірде з
ұ
лымдық неге бар, оның
себебі неде?,- деген с
ұ
рақ қояды. Егер Қ
ұ
дай еш мінсіз, қ
ұ
діретті болған болса, оның жаратқан
Дүниесі де еш мінсіз, керемет, ғажап. Олай болса, кінә- адамның өзінде. Ол аспан
қ
ұ
ндылықтарының орнына жердегі өтпеліні таңдады. Сондықтан, өмірге з
ұ
лымдық келді.
Егер көне заманның ойшылы Сократ з
ұ
лымдық - адамның надандығында, білетін адам
з
ұ
лымдық жасамайды,- деген пікірде болса, Августин “ақыл – біледі, ырық - таңдайды”, соңғы
шешім адам ырқында, “мен оның жаман екенін білемін, бірақ, мен соған қарай
ынталанамын, ақырында оны жасаймын, күнәға батамын”, - деген пікір 
ұ
стайды. Олай болса,
з
ұ
лымдықтың түп-тамыры – адамның өзімшілдігі, тәкәппарлығы мен өр-көкіректігінде. Тек қана
Қ
ұ
дайды, оның жаратқан Дүниесін барлық жан-тәніңмен сүйген кезде ғана жан-дүниеңді
қ
ұ
тқарып, мәңгілікке ие боласың,- дейді 
ұ
лы ойшыл.

Орта ғасырларда өмір сүрген біздің бабамыз 
Ж.Баласағ
ұ
н
да рухты биік 
ұ
стау керектігін,
б
ұ
л фәнидің өтпелігін басып айтады. Қ
ұ
дайға жан-тәніңмен сену, ізгілік, ар-
ұ
жданның
талабынан шықпау, әділеттілік – адам рухын мәңгілікке әкеледі,- дейді 
ұ
лы ойшыл.
Қайта Өрлеу заманынан бастап рух жөніндегі діни көзқарастан ауытқу басталады.
Оған ерекше үлес қосқан Л.Валла болды. Ол кісі адамның рухы ғана емес, денесі де
әсем. Қ
ұ
дайдың жаратқан бәрі де бір-біріне үндесіп жатқан ғажап Дүниесінде бірде-бір
нәрсе өзінің қ
ұ
ндылығын жоймайды, соның ішінде адамның денесі де, - деген ой тастайды.
Қ
ұ
дайды сүю - рухтың ең биік таңдауы болғанымен, сезімдік дене ләззатынан да адам
қашпауы керек. Міне, б
ұ
л бүгінгі таңдағы Еуропа елдеріндегі материалдық тәндік-сезімдік
өмір бағытының жасалған бастамасы еді.
Жаңа Дәуірде б
ұ
л көзқарас әрі қарай дамып, рухты ең алдымен ақыл-парасат ретінде
қарастыруға жол ашылады. Оған өз үлестерін қосқан Р.Декарт, Б.Спиноза, неміс
классикалық философиясы, француз ағартушыларының өкілдерін жатқызуға болады.
Л.Фейербах
тың рух жөніндегі материалистік көзқарастарын жалғастыра келе, К.Маркс
пен 
Ф.Энгельс 
рухтың қайнар көзін материяның өзіндік ішкі дамуға деген қабілетімен
байланыстырады. Бірақ, олар дүниеге келген рухтың сол өзін туғызған материяға керісінше
ықпал тигізу мүмкіндігін теріске шығармайды. Өйткені, болашақта дүниеге келетін
коммунизмнің өзі – ақыл-ой, парасаттық, рухтың ең биік шыңы болмақ.