Түркістан 2023

Сана
, 
рух
және
т л
Түркістан 2023
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
ОРЫНДАҒАН
: 
ДУЛАТ
Ә
.
ОРЫНБАСАР
Н
.
ЖАКИПОВА
Қ
.

Дүниеде ең ғажап, керемет қ
ұ
былыс – адамның рухани дүниесі, сана, ақыл, ой. Адамзат
игілігіндегі барлық материалдық және рухани жетістіктер зәулім қ
ұ
рылыстар, түрлі техникалық
табыстар, өнер, дін, әдебиет, философия, ғылым – осылардың бәрі сол сананың қ
ұ
діреті.
Объективтік дүниеде сананың баламасы жоқ. Ол тек адамға ғана тән. Сондықтан қашан да
сананы болмыстан жоғары қоятын 
ұ
ғым туып, оны бастапқы деп санаған. Енді біреулер б
ұ
л
пікірді мойындамаған.
Дін иелері сананы материалдан тыс, дербес және мәңгі өмір сүретін, ешқашан өлмейтін
қ
ұ
былыс деп қарастырады. Ертеде сананы жанға, ал жанды 
ұ
шып жүретін шыбынға балаған.
Халқымыздың “шыбын – жан” деген сөзі осындай 
ұ
ғымнан туындаған. 
Идеалистік философияның қайсысы болсын сана, идея, рух материядан тыс, дербес
өмір сүріп қана қоймайтынын, қайта сол материяны билейтін, оның қозғалысын, дамуын
қарастыратын күш деп түсінеді. Бірақ сананың пайда болуын материалистік т
ұ
рғыдан түсіну
де оңайға түскен жоқ. Кейбір материалистер сана барлық материяда бар деп түсінген.
Мәселен, орта ғасырда өмір сүрген. Д.Скоттың түсінігінше, тіпті тас та ойлай алады мыс.
М
ұ
ндай бүкіл табиғатты жанды деп қараған 
ұ
ғымды философияда 
гилозоизм
деп атайды.
САНА
, 
АҚЫЛ
, 
ОЙ

деген с
ұ
раққа жауап беру: ол түйсік мүшелері арқылы
объективті ақиқатты бейнелендіріп, оларды қорыту арқылы
пайда болады, ал б
ұ
л үшін көп нәрседен хабардар болу
қажет.
Идеалистер сананың екінші, материяның бейнесі екенін
мойындағысы келмейді. Олардың ойынша,адам
санасында объективті дүниеде кездеспейтін, қате, жалған
ойлар, мәселен, түрлі жын-сайтан, диюу, су перісі, т.с.с.
ұ
ғымдар болады. Сонда объективті дүниеде кездеспейтін ол
жын-шайтандардың бейнесі қайдан пайда болады, ол ненің
бейнесі деп күдік айтады.
Ғылыми мәліметтерге сүйене отырып, ғалымдар сана барлық материяның жемісі емес, тек
ерекше 
ұ
йымдасқан материя – адам миының функциясы екенін дәлелдеді. Адам миы – аса
күрделі әрі өте нәзік миллиардтаған жүйке клеткалардан (нейрондардан) т
ұ
ратын аппарат. Ол
нейрондардың (клеткалардың) жалпы саны 14 – 15 миллиардтай.
Адам миы түрлі түйсіктер арқылы келетін мәліметтерді орталық жүйке жүйесі арқылы қабылдап,
оны қорытады, белгілі ой т
ұ
жырымдарын жасайды. Сана қалай пайда болды

 Бейнелеу – жалпы материяның қасиеті. Бейнелеудің негізінде бір
қ
ұ
былыстын екінші қ
ұ
былысқа, бір дененің екінші бір денеге жасайтын
ықпалы жатыр. Мәселен, жүріп бара жатқан адамнан із қалады, із
бейнелеуге жатады. Сана да – дәл осындай әсердің нәтижесі. 
Сана белгілі бір дәрежеге – 
сана – сезімге
айналады. Сана – сезім өзін
— өзі сезініп, 
ұ
ғыну арқылы жететін сананың ең жоғарғы сатысы.
Сана – сезім дегеніміз – адамның өзін — өзі ойлай алатын, сезе білетін,
әрекеттенетін субъект ретінде түсіне бастауы. Адамның сана сезімі
қанша таптық, топтық, қоғамдық сана – сезімдерге тығыз байланысты.
Адам өзін табиғаттан бөліп қарай алмайды. Саналы адам бөлініп
алады. Сана өзінің шығу жағынан екінші. Бірақ сана енжар емес,
белсенді перменді рөлі бар қ
ұ
былыс. Оның белсенділігі – бейнелеуді
таңдай алады, келешекті болжай біледі. Сана д
ұ
ниені бейнелеп қана
қоймайды, сонымен қатар оны өзгертеді, қолдан жасайды. Қ
ұ
рылыстар
мен машиналарды табиғат дайын күінде бізге сыйламайды, адам
жасайды. Сол арқылы сана затқа айналады.

Адамның жануарлардан айырмашылығы, оның ойлау қабілетінің
бары, абстрактілі ойлауы, өзінің өткенін бағалай отырып, болашағы
жайында бағдарламалар мен жоспарлар қ
ұ
рып, оны жүзеге асыру.
Б
ұ
ның барлығы т
ұ
тас алғанда адам санасымен тікелей байланысты.
Адам болмысының психикалық бастауы психико-идеалистік позициядан
қарастырғанда адамның ақиқатты танудағы ең жоғарғы көрсеткіші.
Сананы зерттеушілер қайсыбір философиялық позицияны
ұ
станғанмен “рефлексті мүмкіншіліктерге” тап болып отырады.
Адамда м
ұ
ндай мүмкіншіліктердің болуы психология ғылымдарының
даму негізі. Онсыз адамда санаға барар жол жоқ. Рефлексиясыз адам
өзінің психикасының бар екендігін білмес еді.
Адам саналылығының бірінші психологиялық мінездемесі –
субъектіні танумен, іс-әрекетті ойлай білумен, өзінің психикалық іс-
әрекетін қадағалап отырумен, өзінің ортасын көрумен бірге образдар
формасында қабылдау мүмкіндігімен белгіленеді. Адам өз білімі
арқасында б
ұ
л білімдердің барлығын басқа адамға немесе өзінен
кейінгі 
ұ
рпаққа сөзбен түсіндіріп, әртүрлі басқа да символдар арқылы
бере де, сақтай да алады. Ал сананың жоғалуымен (түс көру, гипноз,
ауру және т.б.) б
ұ
л мүмкіншіліктер жоғалады.

Мифологиялық көзқарас бойынша, сана дегеніміз - бізге белгісіз
қ
ұ
пия күштің іс-әрекеті. Адамның тәні осы бір қ
ұ
пия күшке бағынады.
Осы көзқарас 
ұ
зақ уақыт бойында үстемдік жүргізіп келді. Кейіннен
сана ғайыптан пайда болған қ
ұ
былыс емес, ол адам миының қызметі
екендігі белгілі болды. Адам миы ерекше 
ұ
йымдасқан материя. Ой,
сана, идея - мидың рухани жемісі. Сана ойлау процесі арқылы
пайдаболады. Мисыз сана да, психикалық қ
ұ
былыстар да жоқ.
Дегенмен, ми ойды өздігінен тудырады деген түсінік қате. 
Адам миы сыртқы дүниеден өтетін мәліметтерді түйсіктер арқылы
қабылдап, оны қорытады, ой т
ұ
жырымын жасайды. Сана объективті
ақиқатты бейнелендіріп, оларды қорыту арқылы пайда болады.
Сананың негізінде білім, білу жатыр. Адамның белсенді практикалық
қызметі сананың шығуына, оның қалыптасуы мен дамуына негіз болды.
Ежелгі материалистерді сана және оның табиғаты жөніндегі
көзқарастары әр түрлі болған. Олар сананы жанға теңеген. Мәселен,
Гераклит жанды оттың ерекше күйі деп есептеген. Демокриттің
пікірінше, жан кішкентай қозғалған атомдардан т
ұ
рады, заттардың
сыртқы атом кабықтары бөлініп шығады да, олар балауызға басылған
мөр сияқты сезім мүшелеріне заттық таңба қалдырады. Содан кейін
б
ұ
л іздер орталық, сезім орнына келеді де, жанның белсенді күшіне
айналады.

ХVП-ХVІІІ ғасырлар философиясында Б.Спиноза және француз материалистері (Дидро және т.б.)
бүкіл материя белгілі бір дәрежеде сана, ойлау, түйсік арқылы үлес алған деп пайымдайды. Vатерия
атаулыға жан бітіруге мәжбүр болған. Б
ұ
л көзқарас гилозоизм деп аталады.
Біздің ойымыз нақты бар шындықты бейнелейді дедік, бірақ адамның ойында өмірде жоқ
қ
ұ
былыстар, мәселен, к
ұ
дай, періштелер, кентавр және т.б. да бейнеленеді. Ағылшын материалисі
Ф.Бэкон ойда пайда болатын аталған қ
ұ
былыстарды адамның және қоғамның ерекшеліктеріне
байланысты болады дсп түсіндіреді. Кентавр деген өмірде болмаған дейді ол. Бірақ ол шындықтың
көрінісі. Себебі, адамдар мен жылқылардың өмірде бар екені рас. Аталған тіршілік иелері адам
ойында бірт
ұ
тас болып келуі әбден мүмкін.
Сананың пайда болуы негізінен екі факторға тікелей
байланысты. Оның бірі - еңбек, екіншісі - тіл. Қатынас және пікір
алысу к
ұ
ралы ретінде тілдің ролі өте маңызды. Еңбек
процесінде адамдар заттың маңызын, оның касиеттерін ашып,
оны бір-біріне тілдің көмегі арқылы жеткізеді. Тіл -
коммуникативтік қ
ұ
рал ретінде бірте-бірте қалыптасты.
Алғашқы адамдар бірімен бірі түрлі дыбыстар, қимылдар
арқылы 
ұ
гысқан. Оз ойын ымдап түсіндіру әлі күнге дейін
кездеседі. Осындай түрлі әрекеттер мен дыбыстардан тіл
қалыптаса бастады. Тілдің арқасында сана қоғамдық
қ
ұ
былысқа айналады.

Қоғамдық сана
- адамдардың іс-әрекетінің нәтижесі. Көпшіліктің
қолдауына ие болып, рухани қ
ұ
ралына айналған сана - коғамдық сана деп
аталады. Адамзат өмірде, еңбек ету ироцесінде сыртқы дүниені белгілі бір
дәрежеде танып біледі. Соған сәйкес ой т
ұ
жырымын жасайды. 
Ұ
рпақтан
ұ
рпаққа м
ұ
ра болып қалған мақал-мәтелдер, шешендік сөздер, басқа
адамдардың ойын, мақсаты мен парызын бейнелейді. Сондықтан, әлгі
аталған дүниелер көптің көңілінен шығып, қолдау табады. Қоғамдық сана
қоғамдық болмыстан пайда болады.
Қоғамдық сананың қ
ұ
рылымын гносеологиялық, социологиялық және нақты-
тарихи т
ұ
рғыдан алып қарастыруга болады.