Тұрсын ғабитов қайрат затов

211 
құдайлардың қарғысына қалады. Осындай жерлерде орналасқан 
ғибадатханаларға 
зиярат 
жасау, 
құдайларға 
құлшылық 
ету, 
құрбандықтар шалу барлық араб тайпаларына ортақ діни дәстүр болды. 
ҮІІ ғасырдың басында көшпелі араб тайпалары ескі дәстүрлі 
наным-сенімдерін берік ұстанғанымен, отырықшы тайпалар әр түрлі 
діндердің ықпалын сезіне бастады. Жоғарыда біз лахм және ғассан 
әулеттерінің христиандықты қабылдағанын атап өткен едік. Христиан 
және иудей қауымдары Йемен мен Хиджазда да жиі кездесетін. Ең ірі 
христиан қауымы Неджранда болса, иудейлер Хейбар мен Ясрибте 
(болашақ Мединада) орнықты. Бұл қалалар Меккемен тығыз қарым-
қатынаста болды. Өйткені Мекке сауда жолдарының түйіскен жерінде 
орналасты, сонымен бірге шөлдегі өмір үшін аса қажетті су бастауы - 
зәмзәм құдығы да осында еді. Б.з. ІІІ ғасырынан бастап Мекке 
Арабстанның саяси-экономикалық және діни орталығына айнала 
бастайды. Мекке аймағы қасиетті саналып, онда қан төгуге, адамды 
жәбірлеуге тиым салынады. Осы қалада орналасқан Кааба 
ғибадатханасының кілті құрайыш тайпасының қолына өтеді. Каабаның 
айналасында көптеген құдайлар бейнесі орналасты, олардың ішіндегі ең 
көнесі және негізгісі Хубал құдайы деп саналды. Әр жыл сайын ай 
күнтізбегіне сай арабтар Меккеге қажылық жасады. Әдетте, қажылық 
үлкен жәрмеңкелермен тұспа - тұс келетін. Меккемен қатар Уқаз, Таиф 
қалалары арқылы да керуен жолдары өтті. Бұл қалалардың базарлары 
тек тауар алмасып, сауда - саттық жасайтын ғана емес, адамдардың пікір 
алмасатын, ақындардың шығармаларын оқып, айтысатын орын еді. 
Саудагерлер әр түрлі діндердің өкілдері болды, сондықтан арабтар 
исламға дейін де иудаизм, христианшылдық, зороастризм, буддизм 
сияқты діндерден хабардар болғаны күмән туғызбайды. Сауда мен соғыс 
жорықтары көне және ортағасырларда ақпарат алмасудың басты құралы 
болды десек артық айтпаймыз. Діни-философиялық идеялардың 
таралуында сауданың орны ерекше. Өйткені соғыс адамдардың 
арасында алаауыздықтың өршуіне, басқалардың діні мен әдет-
ғұрыптарына қырғи - қабақпен қарауды туындатса, сауда адамдарды 
жақындастырып, 
халықтардың 
бір-бірінің 
салт-дәстүріне, 
діни 
нанымдарына деген қызығушылықты арттырып отырды (исламның 
таралуындағы сауданың орнына біз кейінірек тоқталып өтеміз).
Бірқатар зерттеушілер исламды иудаизм мен христианшылдықтың 
қарапайымдандырылған нұсқасы немесе жобасы ретінде қарастырады. 
Сондай-ақ Мұхаммед пайғамбардың уахи түскенге дейін саудамен 
айналысып, керуендерге басшылық жасағаны да белгілі. Осындай бір 
сапарында Мұхаммед пайғамбардың бір христиан діни ойшылымен 
кездесіп, сұхбат құрғаны белгілі. Оның діни ізденісіндегі осы жайтты 
кейбір еуропа ғалымдары әсірелеп көрсетуге талпынады. Бұл туралы 
Мұхитдин Исаұлы: «Кейбір шығыстанушылардың қисынсыз сөзіне 

212 
құлақ салсақ, хазіреті Мұхаммед (с.а.с.) Құранды христиан монах 
Бахирадан алған деген тұжырым жасайды. Алайда сол заманның 
тарихынан аз ғана хабары бар адам да бұның қисынсыз екендігін 
аңғарады. ...Бар - жоғы екі рет қысқа уақытта кездескен монах қалай 
ғана Құранның қайнар көзі бола алмақ? Тіпті, ол оның болашақтағы 
пайғамбарлығы жайлы айтуы – өзінің Құранның қайнар көзі болуын 
жоққа шығаруымен қатар, хазіреті Мұхаммедтің (с.а.с.) ілгеріде 
пайғамбар болуына куәлік етіп, оны растап отыр емес пе?», - деп ой 
өрбіте отырып, орынды сауалды ортаға қояды [157, 29-30 б.]. Мұхаммед 
пайғамбардың сол дәуірдегі діндер жайлы белгілі бір білімі 
болғандығын теріске шығаруға болмас, бірақ ислам осы діндердің 
қоспасы да, синкретті тұтастығы да емес. Мұхаммедке сол уақыттарда 
бір құдайға табынушылықты уағыздаған ханифтерде ықпал етті деп 
болжамдауға болады. Бірақ барлықты жаратушы бір құдай туралы 
Мұхаммедтің уахилары мен ханифтердің монотеизмін қатар қоюға 
болмайды. Өкінішке орай, бұл ханифтердің есімдері де, олардың хатқа 
түскен шығармалары да бізге беймәлім. Мұхаммед өзіне түскен 
уахиларында өзіне дейінгі монотеистік дәстүрден мүлдем қол үзеді. 
Ислам 
дініндегі 
Аллаһтың 
иудаизмдегі 
Яхвемен 
де, 
христианшылдықтағы үштік бірлікпен де еш ұқсастығы мен ортақтығы 
жоқ. Мұхаммедтің өзіне дейінгі пайғамбарларды мойындауы олардың 
атынан түзілген діндер мен жаратушы құдай туралы идеяларды тануы 
болып табылмайды. Ислам монотеизмі жаратушы құдай идеясын барлық 
антропоморфтық қабықтан аршып алады. Ол (Құдай) адамдармен 
(анығында, белгілі бір этникалық топпен) келісімде жасамайды, оның 
Ұлының да болуы мүмкін емес. Ол адамзатқа өз үкімдері мен әмірін 
жеткізу үшін солардың арасынан пайғамбарларды (елшілерді) таңдайды. 
Адам атадан бастап Мұхаммедтің өзіне дейінгі пайғамбарлар жай 
адамдардан қаншалықты ерекшеленсе де, олардың табиғатында 
құдайылық қасиет пен белгі жоқ. Олардың жасаған мұғжизалары 
Құдайдың әмірі және қалауымен орындалады. Мұғжизаның табиғатын 
түсінбеушілік, адамға құдайылық қасиет пен белгіні таңып, 
адасушылыққа алып келеді. 
Исламның пайда болуы қарсаңында Таяу Шығыс діндері жалпы 
адамзаттық мұраттарды теологиялық-философиялық негіздеп, оларға 
әмбебапты сипат бере алмады. Иудаизм этникалық шеңберден шыға 
алмады, оның ілімдік негіздері бұл діни жүйенің әмбебапты сипат 
алуына мүмкіндік бермеді. Христианшылдықтағы теологиялық пікір-
таластар соңы собор шешімдерін мойындамаған бағыттарды қудалау 
мен қантөгістерге алып келді. Зороастризм өзінің бастапқы идеялық 
негіздерінен алыстап, манихейшілдік, зурваншылдық сияқты ілімдермен 
ұласып кетті. Иран билеушілерінің нәпсілік қажеттіліктерін өтеуден аса 
алмаған 
зороастризм 
парсылардың 
империялық 
идеологиясы 

213 
дәрежесінен әрі көтеріле алмады. Өмірден баз кешуді насихаттаған 
буддашылдық өмірге өзгеріс енгізу қажеттілігін мойындамады. Тек осы 
өмірді тәркі еткенде ғана азаттыққа жетуге болады деген буддашылдық 
принципі болмысты өзгертуден гөрі одан бас тартуды көбірек 
насихаттады. Бұл тұлғалық жетілуге жол ашқанымен қоғамнан 
алшақтады.
Исламның іргетасы барлықты жаратушы Аллаһқа деген кәміл сенім 
болып табылады. Оны ислам да таухид деп атайды. Мұсылмандар осы 
сенім мен идеяның Мұхаммед пайғамбар арқылы өздеріне берілгенін 
мақтан тұтатын. Бұл туралы У. Монтгомери Уотт: «Көшпенді арабтар 
басқа адамдардан өздерінің артықшылығы бар екеніне сенетін. Бұл 
мақтаныштың бір ұшы исламмен де байланысты еді. Исламды 
мұсылмандар Құдайға табынудың ең таза, әрі биік формасы ретінде 
қабылдады. Алайда олар бұл артықшылықтарын жарияламайтын, 
өйткені бұл сенімсіздіктің белгісі болар еді. Олар бұл сенімді 
сабырлықпен, өз күштеріне деген сенімділікпен өмірде жүзеге асырды. 
Басқа халықтардың даналығы бас ұрушылықсыз-ақ қабылданды және 
кейіннен нағыз арабтық деп саналды... Жат жерлік даналық пен 
ғылымды арабтар үстірт қабылдамады, оған терең бойлады. Басқа 
дәстүрде тәрбиеленген адамдар исламды қабылдаған кезде олар 
өздерінің бұрынғы танымдарын Құран ілімімен салыстырып отырды» 
[158, 24-25 б.]. Бұл үзіндіден біз мұсылмандардың мақтанышының 
руханилыққа негізделгенін және менмендік пен өзін басқадан жоғары 
қоюға алып келгенін көреміз. Адамдардың ерекшелігі мен 
артықшылығы әлеуметтік беделінде, мүлкінің санында емес, 
имандылығында. Сонымен қатар, Құранда «Аллаһ қалаған адамын 
дұрыс жолға салады» делінген. Яғни, адам діни сенімді қабылдауы 
сыртқы ықпалдың немесе мәжбүрлеудің салдарынан болмауы керек, 
дінге адам рухани жетілудің, ішкі нұрдың ашылуы нәтижесінде келеді. 
Сондықтан, ислам діні және оның негізін салушы Мұхаммед пайғамбар 
адамның сенімде айқындалуында қысым көрсетуге жол бермейді. 
Құранда бұл туралы «дінде зорлық жоқ» делінген. Мұсылмандар 
Аллаһтың аяндарында ашылған ислам ақиқаттарын басқаларға жеткізуді 
парыз деп санайды. Ислам ақиқаттары туралы білім алғаннан кейін әрбір 
адам еркін таңдау жасайды, ол осы ақиқаттарды қабылдайды немесе 
теріске шығарады. «Пайғамбарға уахиды жеткізуден басқа ештеңе 
жүктелмеген. Аллаһ сендерге белгіліні де, сендердің жасырғандарыңды 
да біледі [159, 124 б.].
Сонымен қатар, Құранда Аллаһқа, яғни бір Жаратушыны ғана 
мойындап, оның үкімдеріне бойұсынғандардың ғана тозақ азабынан 
аман қалатыны туралы айтылады. Мұхаммед пайғамбар дінді күш 
көрсету, қысым жасау арқылы таратуға мүлдем қарсы болды. Өйткені, 
бұл дін тұғырнамаларының әлсіздігі мен осалдылығының айғағы болар 

214 
еді. Бұл жайлы да Құранның «Екіжүзділер» атты сүресінде жан - жақты 
баяндалған. Мунафикундер, яғни екіжүзділер көпшілік алдында біз 
Аллаһқа сендік дегенімен, жан дүниесінде оған иланбайды. 
Ондайлардың дінге пайдасынан гөрі зияны көп. Екіжүзділік адам 
бойындағы ең жаман қасиеттердің бірі. Ол адам табиғатының бұзылып, 
жасандылықтың бой алуына алып келеді. Сондықтан таухидтан кейінгі 
ислам дінінің негізгі тұғырнамаларының бірі иман болып табылады.
Иман адамның исламды қабылдап, мұсылман болуы және ислам 
қағидаларын өз сенімінде орнықтыруы. Адам дін мен оның ақиқаттары 
туралы ұзақ ойлануы мүмкін және дінге үстірт, жеңіл қарауға болмайды. 
Алайда шахада айтып, өзін мұсылманмын деп жариялағаннан соң, яғни 
сенім мен өмір салтында еркін таңдау жасағаннан соң ол Аллаһтан және 
оның үкімін орындаудан бас тарта алмайды. Иманның әлсіреуі 
күпірлікке, күпірлік діннен безініп, Аллаһтан алыстауға алып келеді. 
Сондықтан мұсылман осындай әрекеттерден сақтанғаны абзал. Құранда 
күнә жасамаңдар деп емес, күнәға жақындамаңдар деп көп айтылады, ақ 
пен қараның, жақсы мен жаманның, халал мен харамның арасын қара 
қылды қақ жарғандай айқын ашып берген ислам адамға ізгілікті өмір 
мұратын ұсынады. Сондықтан ислам дінінің өзегі иман десек артық 
айтпаймыз. Иман ихсан ұғымымен етене байланысты. Ихсан кәміл 
ғибадат, шынайы құлшылық, мұсылманның Аллаһқа Оны көріп 
тұрғандай құлшылық жасауы, Оған ұқсас ешнәрсені көз алдына елестете 
алмаса да, Аллаһтың өзін көріп тұрғанын сезінуі. Біздің 
пайымдауымызша, арабтарға тайпалық тар сананың бұғауынан босанып, 
этникалық оқшаулықтың шеңберінен әлемдік тарих сахнасына шығуына 
мүмкіндік берген қуаттың, пассионарлық сілкіністің қайнар көзі дәл осы 
ұғымдар болды.
Доктор Сейид Мухаммад Хатами өзінің «Өркениет диалогы: өзара 
түсіністікке жол» атты еңбегінде атап көрсеткендей, идеяның болуы 
өркениеттің қалыптасуының қажетті алғышарты болып табылады. 
Ислам мен ислам өркениетінің осындай құрылым құраушы идеясы – 
таухид идеясы. Барлық болмыстың жалғыз Жаратушысы Аллаһ адам 
табиғатының жасампаздық бастауын шектемейді. Мүмкін, дәл осы 
жасампаздық шығармашылығында адам Жаратушысына жақындайтын 
да шығар. Жасампаздық бастау әлеуметтік немесе табиғи ортаны 
өзгертуде, дамыту мен жетілдіруде ғана көрініс таппайды (әрине, ислам 
мұны да адам әрекетінің қолдауға тұрарлық бір саласы деп 
қарастырады), бұл бастау адам табиғатының өзін жетілдіруде де айқын 
байқалады. Ислам адам әрекетінің осы екі аспектілерін үйлестіріп, 
толықтырып отыруға талпынады. Осылайша ішкі жан дүниемен 
нұрланып, рухани бұлақтардан сусындаған адамның сыртқы ортаға 
бағытталған практикалық әрекеті құндылықты мазмұнмен толығады. 
Алайда кез - келген әрекеттің жүзеге асуы үшін реттеуші және 

215 
бағыттаушы принциптер қажет. Исламдағы мұндай принциптер рұқсат 
етілген және тиым салынған, халал мен харам болып табылады. Бұл 
туралы қазіргі заманғы түрік ойшылы Ф. Гүлен: «Алысты болжайтын 
бұл адам оның идеясына сай келмейтін жоспарлар мен жобалардан, 
жалпы алғанда, ақырында Аллаһқа алып келмейтін сабақсыз пікірлерден 
бойын мейлінше аулақ ұстайды. Оның үнсіздігі - дүниені пайымдауы, 
әңгімесі – түсіну... Еңбек етіп, нәпақасын тапқанда ол барлығының 
дұрыстығына және исламдағы рұқсат етілген мен тиым салынған 
ұғымына сәйкестігіне көп көңіл аударады»,- дейді [160, 5б.]. Сондықтан 
халал мен харам адамды адасудан сақтайтын, ал адасқанның дұрыс жол 
табуына мүмкіндік беретін компас іспетті. Хақ Жаратушыны және оның 
үкімдерін танудың адам ақылы мен парасатына сай қарапайым, әрі биік 
жолдарын ұсынған ислам адамзатты баурап, тез қарқынмен тарала 
бастады.
Адам әрекетінің маңызды салаларының бірі - Жаратушының 
жаратқан дүниесін танып-білу. Көптеген Құран аяттары адамды 
дүниенің қалай үйлестірілгенін ойлануға тартады. «Жерде иланған 
адамдар үшін және сендердің өздеріңде белгілер бар. Сендер соны 
көрмейсіңдер ме?». Бұл сүренің бірінші аяты адам танымын сыртқы 
әлемге, яғни оны қоршаған дүниеге бағыттаса, екіншісі өзінің жан 
дүниесіне назар аударуға шақырады. Құранға сәйкес танымның осы екі 
қыры ажырамас тұтастықта болады. Құран күнделікті тұрмыстық және 
ғылыми-теориялық мәселелердің дайын шешімін ұсынбайды және істің 
мәні мұнда емес. Бастысы Құран адамның әрекеті мен танымына түрткі 
болады, осы әрекет пен танымның шамшырағы қызметін атқарады. 
Болмыстың жаратылғандығы ізденушінің танымына кедергі болмайды. 
Дүниені Жаратушы адамзаттың игілігі үшін жаратқан, сондықтан 
дүниені теориялық тану мен игеру тәсілі ретіндегі ғылым Аллаһтың 
ниеті мен ойынан алшақтамауы керек. Осы қисынға сәйкес ислам 
ғылымының негізгі принципі сенім мен білімнің бірлігі десек артық 
айтпаймыз. Осы принципті басшылыққа алған ислам ғалымдары 
ғылыми танымның жаңа шыңдарына көтерілді.
Ортағасырлық 
араб-мұсылман 
әлемінде 
Жаратушы 
мен 
жаратылғанның мәні мен атрибуттары туралы пікір-таластар орын 
алғанымен, негізінен олар таным мен түсінудің жолдары мен тәсілдері 
туралы 
пікір-таластар 
еді. 
Араб-мұсылман 
ғалымдары 
мен 
фәлсәфашыларының басым көпшілігі Жаратушыны теріске шығармады. 
Көптеген идеялар басқа халықтардан, ең алдымен гректерден 
қабылданды. Бірақ олардың ғылыми-философиялық шығармашылығы 
мен мұрасы Құран мен ислам сенімі тұрғысынан қайта қарастырылды. 
Құран парасат пен сенімді қарсы қоймайды, олар адам бойындағы бір - 
бірін толықтырып отыратын мәнді қасиеттер ретінде қарастырылады. 
Парасатсыз адам соқыр, сенімсіз саңырау тәрізді. Сенімнен ажыраған 

216 
парасат имансыздыққа, парасатқа негізделмеген сенім фанатизмге алып 
келеді. Сондықтан заттар мен құбылыстардың мәнін түсіну үшін олар 
ажырамас бірлікте болуы қажет. «Сенбейтіндер аспан мен жердің тұтас 
болғанын, 
біздің 
оларды 
ажыратып, 
бар 
тіршілікті 
судан 
жаратқанымызды көрмей ме? Сонда да олар сенімге келмей ме? [102, 
324 б.]. «Ақиқатында, біз адамды топырақтың өзегінен жараттық». 
«Сонан соң оны тамшы ғып сенімді жерге орналастырдық». «Содан соң 
біз тамшыдан қан ұйындысын жараттық, ұйыған қаннан шайналған 
бөлік (разжеванный кусочек), одан соң бұл тілімнен сүйектерді жаратып, 
сүйектерге ет бітірдік. Сонан соң біз оны басқа жаратылыста өсіріп, 
жеткіздік. Жаратушылардың ең жақсысы Аллаһтың даңқы арта берсін» 
[159, 342 б.]. «Олар өз - өзінен (немесе жайдан жай) жаратылды ма? 
Немесе олардың өзі жаратушы болып табыла ма»[159, 525 б.]. Осы және 
тағы да басқа аяттар, заттар мен құбылыстардың қалай жаратылғанын 
ғана 
баяндап 
қоймайды, 
сонымен 
қатар 
олардың 
қалай 
жаратылғандығын да ой елегінен өткізуге шақырады. Сондықтан 
рационализм ислам дүниетанымы мен дүниені қабылдауына жат 
құбылыс емес. Бірақ, адам парасаты әл - Фараби тілімен айтқанда, 
мүмкіндіктегі парасат, ол Құдайылық нұр арқылы актуалдандырылады. 
«Аллаһ аспан мен жердің Нұры. Діндардың жан дүниесіндегі Оның 
нұры май шамның ұқпаны тәрізді. Май шам шынының ішінде, ал шыны 
маржан жұлдызы тәрізді. Ол құтты зәйтүн ағашынан тұтанады, оған 
күннің жарығы тек шығыстан немесе батыстан ғана түспейді. Оның 
майы от тимей-ақ тұтанады. Бір жарықтың үстінде бір жарық! Аллаһ өз 
нұрына қалаған адамын бағыттайды. Аллаһ адамдарға аңыз әңгімелер 
келтіреді, Аллаһ кез-келген нәрсені біледі»[160, 354 б.]. Әл-Фараби 
өзінің «ғылымдардың пайда болуы трактатында»: «Субстанция мен 
акциденциядан жоғары тек Құдай» дейді және метафизиканы 
құдайылық ғылым деп атайды. Таным тәсілдерінің әр түрлі болатынына, 
бірақ олардың қарама-қайшы болуы міндетті емес екендігіне араб-
мұсылман ойшылдарының ішінде әл-Фараби алғашқылардың бірі болып 
назар аударады. әл-Фараби танымының осы бір нәзік қырына терең 
үңілген доктор Хатами: «әл-Фараби ақиқатты тану үшін жанды табиғат 
бұғауынан босатуға негізделген рухани тәсілдерді қолдану керек деп 
ашық айтады. Сонымен қатар, әл-Фарабидің жақын келген мистицизмі 
мен суфизмі атақты мистиктер мен сопылардың жұмбақталған әрі 
рәмізделген пікірлерінен ерекшеленеді. Шариаты сияқты әл-Фарабидің 
мистицизмі де парасатпен және философиямен үйлесімділікте болады» 
деп атап көрсетеді [161, 219 б.]. Егер рәміздеп айтатын болсақ, адамның 
танымы шексіздікке ұмтылған нөл, бірақ ол шексіздікке жете алмайды 
(дәлірек айтқанда шексіздікті түсіне алмайды). «Басқа сандардікі сияқты 
«нөлдің» де өз мақсаты бар. Ол - шексіздікті тану, яғни жоғалып кетпеу, 
мәңгілік болу және шексіздікке жету. Сондықтан ол шексіздік туралы 

217 
ойлайды, шексіздік оны қызықтырады (әрі мазалайды–З.Қ.). Бірақ, ол 
қайткенде де шексіздікке қол жеткізе алмайды» [162, 17 б.]. Осы тұста 
хакім Абайдың «Единица кеткенде, не болады өңкей нөл?» деген терең 
мәнді өлең жолдары еріксіз еске түседі. Абайдың «единицасы» мен 
«нөлі» болмыстың мәнін бейнелейді. Адамның шектелген болмысы – 
нөл. Неге нөл? Өйткені, дүниенің мәні мен мағынасын оның өз ішіннен 
табу мүмкін емес. Егер адам дүниені танудың осы жолын таңдаса, ол бір 
шартталғаннан екінші шартталғанға, себептен салдарға, салдардан 
себепке өтіп отырады (өйткені біз салдар санаған нәрсе себеп болуы 
ғажап емес). Сондықтан бұл жолдағы адам танымы лабиринттен, яғни 
таным шырмауынан шыға алмай әуреге түседі. Неміс ойшылы И. 
Канттың айтқанындай, адам салыстырмалы танымды місе тұтпай 
абсолютті танымға қол жеткізуге ұмтылады. Бірақ шектелген таным өз 
шегінен асып шыға алмайды. «Единица», яғни бір – ол ажырамас 
тұтастықтың белгісі. Сонымен қатар, бір – тіршіліктің түпкі мәні. Егер 
біз бірдің қасына басқа сандарды тізіп қоя берсек, танымымыздан тыс 
әлденеге тірелеміз.
Сонымен бір – шексіздіктің де бастауы. Бірдің арқасында әрнәрсе 
өз мәніне тән қасиетке ие болады. Сондықтан Абайдың «Единицасы» бір 
Жаратушыны меңзейді. «Единицаны» таныған «нөл» болмыстың мәнін 
таниды, сөйтіп шексіздікке ұмтылады. Шексіздік парасатты өз 
мүмкіндіктерін абсолютизациялаудан және жалған даңғойлықтан 
сақтандырады. Алайда, шексіздікті түйсіну мен түсіну, Жаратушының 
туындыларын тануға кедергі болмайды. Керісінше, ислам жаратылған 
дүниені, заттар мен құбылыстарды тануды хош көреді. «Мұсылман 
қабылдап, үйренуге талпынған, сол шығыстан батысқа сапар шеккен 
ғылымның белгілі бір бастауы мен соңы жоқ. Танымның көкжиегін 
кеңейтіп, барлықты тануға талпынған зерде алдындағы кедергілерді 
жоятын, Аллаһ пен адам тіршілігінің байланысын нығайтып, танымның 
жаңа перспективаларын ашатын, адамға дүниеде билік етуге, өз күш-
қуатын басқаруға, өзінің жасырын қабілеті мен мүмкіндіктерін 
қолдануға мұрсат беретіннің бәрі ғылым болып табылады, оны тиянақты 
және терең зерттеу қажет. Мұсылман ғылымға өз үлесін қосуы тиіс» 
[163, 129-130 б.].
Ғылымның исламдық тұжырымында ол да құдайға құлшылық 
етумен теңестіріледі, яғни Аллаһтың жаратқан дүниесін зерттеу мен 
тану - Әлемдер Әміршісіне қызмет етудің өзіндік бір формасы. Бұл ой 
көптеген Құран аяттары мен хадистерде қайталанады. Солардың тек 
бірнешеуімен ғана шектелейік. «Білетіндермен білмейтіндер тең бе? 
Ақиқатында, өсиетті тек парасат иелері ғана түсінеді». «Бір жылғы 
дұғадан, бір сағат ойланған пайдалырақ».
Исламның ғылымды қолдауы оның қоғамдағы орны мен беделінің 
көтерілуіне ықпал етті, ғылыммен шұғылдану ізгі амал ретінде 

218 
қабылданды. Кейіннен ғылым ислам өркениетінің маңызды бір 
құбылысына айналды. Парасат пен сенімнің үйлесімділігі, ислам 
әлеміндегі ғылымның беделі осы өркениеттің ортағасырларда 
басқалардан оқ бойы озық болуын қамтамасыз етті. Г.М. Керимов араб-
мұсылман әлеміндегі ғылымның дамуын былай деп сипаттайды: «Басқа 
халықтардың жетістіктерін игере отырып, мұсылман ғалымдары 
көптеген ғылымдарды дамытуда бұрын соңды болмаған жетістіктерге 
жетті. Олар Самарқанд, Бағдад, Дамаск, Каир және Кордовада 
(Андалузия, Испания) өз заманының ең жетік обсерваторияларын салды. 
770 жылы мұсылман ғалымы Физарий Птоломейдің астролябиясын 
қалпына келтірді. Біраз уақыт өткен соң әл-Хорезми жер шарының 
бойлығы мен ендігі туралы ұғымды дүниеге әкелді. 
Мұсылман математиктері сандарды және нөлді ойлап тауып, ондық 
санақ жүйесінің негізін қалады. Бұл осы саладағы ежелгі финикиялықтар 
заманынан бергі ең үлкен жаңалық болды.
Ғалым, әрі ақын – Омар Хайам Декарттан 500 жыл бұрын үш 
белгісізі бар теңдікті шешті. Ол аналитикалық геометрияның негізін 
салды. Мұсылман ғалымы Сәбит ибн Құраның ықпалымен Евклидтік 
геометрия дамытылып, толыға түсті. 
Үшбұрыштардың шешімін Коперниктен бұрын Әбіл Вафа ашты, ал 
музыкалық ырғақтарды зерттей отырып, Шығыста екінші ұстаз (яғни, 
екінші Аристотель) атанған әл-Фараби логарифмдерді ашты. ... 
Ғылымтанудың негізін қалаудағы және діннің ғылымға қатынасының 
теориялық негіздерін жасаудағы басымдылық ислам өкілдерінің 
арасындағы ғылымның даму деңгейінің жоғары болғанын айғақтайды» 
[164, 425-426 б.]. Ислам ғалымдары адам парасатының ақиқат пен 
шындықты танудағы зор қабілеті мен мүмкіндіктерін мойындай отырып, 
оның ақылын өзіне де, өзгеге де пайда әкелмейтін істермен 
шұғылданудан тежеуге талпынады. Осы мақсатта олар әр түрлі 
ғылымдардың сұрыптамасын жасап, олардың зерттеу объектілері мен 
пәндерін, танымдық және тұрмыстық маңызын анықтауға үлкен үлес 
қосты. ХІ ғасырда өмір сүрген ислам ғұламаларының бірі әл-Ғазали 
ғылымдарды екі топқа бөледі: 
а) Адамдарға ешқандай пайдасы жоқ жалған ғылымдар. Олардың 
қатарына әл-Ғазали сиқырлықты, астрологияны және жұлдыздарға қарап 
бал ашуды жатқызады. 
б) Адамға осы дүниеде де, о дүниеде де пайдалы ғылымдар. Бұл 
ғылымдарға Құран мен дін ғылымдары, фықһ, тәфсір, тілтану 
ғылымдары, жаратылыстану ғылымдары, мәдениет пен қоғам туралы 
ғылымдар кіреді.
әл-Фарабидің ғылымдар классификациясы да осыған ұқсас, «екінші 
ұстаз» грамматика мен логиканың таным процесіндегі рөлі мен маңызын 
аша отырып, «жұлдыздар туралы ғылымда» астрология мен 

219 
астрономияның ара жігін айқындайды. әл-Фараби астрономия 
жаратылыстанулық 
заңдылықтарға 
сүйеніп, 
аспан 
денелерінің 
қозғалысын зерттесе, астрология кездейсоқтық пен негізсіз болжамдарға 
иек артатынын көрсетеді. Міне, ғылым мен жалған ғылымның арасын 
осылайша айқын ашқан мұсылман ойшылдары адам парасаты мен 
танымын қажетсіз ауытқулардан арашалап, оны нақты және адам мен 
қоғам үшін игілігі мен пайдасы мол зерттеулерге бағыттайды. Араб-
мұсылман ғалымдары мен ойшылдарының бұл ұстанымы да Құраннан 
бастау алатыны күмәнсіз. «Тұтас алғанда ғылымдардың әр түрлі 
бағыттары олардың қоғамдық пайдалылығы дәрежесіне байланысты 
мұсылмандар үшін «қажетті» және «қажетсіз» болып бөлінді. Мысалы, 
астрономияның астрологиялық болжамдарға қатысты бөлігі «қажетсіз» 
болып шықты. Аспан денелерінің қозғалысын есептеуге қатысты бөлігі 
Қасиетті Құран негізінде қолдауға ие болды. Онда (Құранда.) аспан 
денелерінің қозғалысының белгілі бір есептеулерге бағынатындығына 
сілтеме бар» [165, 25 б.].
Парасат пен рационалдылық тек танымда ғана айқындалмайды 
(дәлірек болсақ тек таным саласымен ғана шектелмейді). Ақиқатқа сай 
таным дұрыс әрекет пен істің, жүріс-тұрыстың қажетті алғышарты. Яғни 
теориялық танымның мақсаты ақиқат білімге қол жеткізу болса, 
практикалық әрекеттің мақсаты танылған ақиқатқа (шынайы білімге)
сай дұрыс немесе игі нәтижеге қол жеткізу. Осы тұрғыдан түсінілген 
таным өмірдің ұйымдастырушылық бастауына айналады. Өмірді дұрыс 
ұйымдастыра білген адам ғана алдына қойған мақсаттарын іске асыра 
алады. Біз белгілі бір идеялардың дұрыстығына көзіміз жеткенде олар 
біздің іс-әрекетіміздің реттеуші принциптеріне айналады. Құран аяттары 
мен сүрелерінің ақиқаттылығына деген күмәнсіз сенім көптеген 
адамдарға өздерінің жүріс-тұрыс мәнері мен мінез-құлқын ислам 
жарғыларына сәйкестендіруге ықпал етті. Ислам тарихында бастапқыда 
оның қарсыласы, тіпті дұшпаны болғандардың, соңында исламның өмір 
салтын, құндылықтары мен мұраттарын қабылдағандары аз болмаған. 
Абайдың «Алланың өзі де рас, сөзі де рас. Рас сөз еш уақытта жалған 
болмас» деген өлең жолдары белгілі. Абай Алланың өзі және сөзі шын 
дейді. Бұл мәнде рас болмыстың синонимі. Әлемдегі рас, ол болмыс. 
Болмыс еш уақытта жалған болмақ емес. Абай дүниетанымында Алла – 
шындық. Демек, шындық рас болса, Алла да рас. Шындық дегеніміз, 
қарапайым тілмен айтсақ,өмір, яғни өмірде бар екеніміз, істеген ісіміз, 
сөйлеген сөзіміз рас болса, онда Алланың сөзі мен өзі де рас. Қысқасы 
шындықты мойындау Алланы мойындау. Дүние де, ондағы заттар мен 
құбылыстар да өз заңдылығына сай дамып, өзгеріп отырады. Алайда, 
бұл заңдылықтар парасаттылықты тудырмайды. Керісінше, заттар мен 
құбылыстардағы заңдылық парасаттылыққа, яғни түпкі парасаттылыққа 
меңзейді. Ал Құран Аллаһ парасатының айнасы болып табылады. Құран 

220 
сүрелері қоршаған әлем мен өз жанына үңілген адамның Жаратушыны 
тани алатындығын және сыртқы және ішкі әлемнің үйлесімділігі Оның 
Хақтығының айғағы екенін білдіреді. Сонымен қатар Құран 
рационалдылығы исламға дейінгі діндердегі адам табиғаты мен ақылына 
сай келмейтін тиымдарды жоюынан да байқалады. Құранның «әл-
Маида» сүресінің 87-аятында бұл жайында «О иман келтіргендер! Аллаһ 
рұқсат еткен игіліктерге тиым салмаңдар және шектен шықпаңдар. 
Ақиқатында, Аллаһ шектен шыққандарды қаламайды» делінген. Шектен 
шыққандықтың бір формасы отбасылық өмірден баз кешіп, некеден бас 
тарту, яғни рухпандық (монашество) болып табылады. әл-Бухари мен 
Мүслімнен жеткен хадистерде Мұхаммед пайғамбардың сахабаларына 
рухпандықтың дұрыс емес екендігін түсіндіргені баяндалады [166, 167 
б.].
Сонымен ислам іліміне сай адам табиғатына қарсы келетін де, 
шектен шыққандық та ақылға қонымсыз құбылыс болып табылады. 
Жеке адам да, қоғам да ақылға сиымды өмірлік ұстанымдар шеңберінде 
әрекет етіп, тұрмыс құруы қажет. Мұхитдин Исаұлы өзінің «Құран 
кімнің сөзі?» еңбегінде: «Енді сіз хазіреті Ахмедтің (с.а.с.) 
айналасындағы сахабалар мен одан кейінгі ғасырлардағы мыңдаған 
ғалымдар мен әулиелерге, тақуа жандарға көз салып көріңізші! Жылдар 
бойы жанында жүрген сахабалар, ғұмырын діннің ақиқаттығына арнаған 
кейінгі ғұламалар, ақиқатты аңсап өзге діннен Исламға кіріп, шөлін 
басқан қаншама көзі ашық жандардың жалғанды жарық шындықтай 
көріп, бәрі бірауыздан алданып қалуы ақылға сия ма? Бәрі де ақылға 
салып, қисынға тартып, ақырында бірауыздан Құранның ақиқаттығын 
қабыл еткен»,-деп жазады. Пайғамбар дәуіріндегі мұсылмандар 
басшылыққа алған жоғарғы адамгершілік мұраттар мен әлеуметтік 
құндылықтар жаңа өркениеттің қалыптасуының қозғаушы күштері 
болып табылды. Нәсіліне, шыққан тегі мен қоғамдағы мәртебесіне 
қарамастан, Құран мұсылман уммасының жарық жұлдызына, тура 
жолды көрсететін бағдар шамына айналды. Өйткені ислам әрбір жеке 
тұлғаның өзіндік құндылығы мен ар-намысын, абыройын қорғай 
отырып, адам қорлаудың кез-келген көрінісін айыптайды. Бұл адамның 
діни наным-сеніміне де қатысты. «Дінде зорлық жоқ». Сонымен қатар, 
Құранда пайғамбарға адамдарға тек уахиді жеткізудің ғана 
тапсырылғандығы айтылады. «Дұрыс сенім – ақыл ойдың оянуы мен 
жан дүниелік нанымның нәтижесі және сол нанымға еркін еру. Ислам өз 
принциптерін түсіндіреді, басқаларға онымен танысуға мүмкіндік 
береді. Егер қаласа, олар саналы түрде ислам өсиеттерін қабылдайды, 
қаламаса бас тартады» [163, 45 б.]. Сондай-ақ Құранда Аллаһтың 
қалаған адамын дұрыс жолға салатындығы да айтылады. Яғни, ақиқатты 
қабылдау адамның рухани өсуін, таным мен ой өрісінің кеңеюін, бір 
сөзбен айтқанда адамнан кемелділікті қажет етеді. Адам үшін ең 

221 
қауіптісі үстірт, таяз діншілдік. Дін негіздері мен оның астарлы, жұмбақ 
мәнін дұрыс түсінбеу діни надандыққа алып келеді. Ал діни фанатизм 
осының салдары. Ислам діни фанатизмге жол бермейді. Фанатизм - 
ақыл-ойдың шектілігі мен надандықтың көрінісі. Жаратушысын таныған 
адам оның рұқсат еткендері мен тиым салғандарында өзі үшін бір 
жақсылықтың барын түсінеді. Ал, әрнәрсенің мәнін түсіну мен ақылға 
салу - парасаттылықтың нышаны. Ойлану мен білімді игеру және 
сондай-ақ ақиқатты іздеу мен құпия сырларды ашу адамды шектен 
шығудан сақтандырады. Сондықтан әрнәрсенің байыбына бару, 
сабырлылық таныту мұсылман харекетінің басты ұстанымы болуы 
керек. «Мүмкін, Аллаһ сендермен дұшпандарыңның арасында достық 
орнатар. Аллаһ – Құдіретті. Аллаһ – Кешірімшіл, Мейірімді». «Аллаһ 
сендерге дін үшін сендермен соғысып, тұрғын жайларыңнан 
қумағандармен ізгі және әділетті болуларыңа тиым салмайды». «Аллаһ 
сендерге сендермен дін үшін соғысып, тұрғын жайларыңнан 
қуғандармен және сіздерді қуғындауға ықпал еткендермен ғана 
достасуға тиым салады». Мұхаммед пайғамбар осы Құран аяттарын 
басшылыққа ала отырып, әр түрлі діни нанымдағы адамдардың бейбіт 
қатар өмір сүруі принципінің негізін қалады және оны іс жүзінде жүзеге 
асырды. Ол өзінің ізбасарларына басқа дін өкілдеріне қысым жасамауды 
өсиет етті. Ислам мемлекеті қалыптасып қанат жайған дәуірде бұл 
мемлекет пен діни қауымдастықтар қатынасын реттеудің негізгі тетігіне 
айналды. Ислам мемлекеті аймағында өмір сүретін басқа діни 
қауымдарды зыммилар деп атады. Олар мемлекетпен арнайы келісімдер 
жасады. Мемлекет зыммилердің діни әдет-ғұрыптары мен салт-
дәстүрлерін еркін ұстануына және олардың өмірі мен мал-мүлкінің 
қауіпсіздігіне кепіл болды. Зыммилер өз тарапынан мемлекетке қарсы 
қастандық әрекеттерге бармауға, мемлекеттің заңдарын орындауға, әдет-
ғұрыптары 
мен 
дініне 
құрметпен 
қарауға, 
бұрыннан 
бар 
ғибадатханаларды ғана пайдаланып, жаңаларын салмауға, жиза салығын 
төлеуге және т.б. орындауға міндеттелді. Зыммилер арасынан 
мемлекеттік қызметкерлерде шықты. Бұл ислам мемлекеттерінде 
олардың 
азаматтық 
құқықтарының 
жоғары 
бағаланғандығын 
айқындайды. Зыммилерге деген осындай көзқарас исламдық 
толеранттылықтың негізі болып табылады. Сондықтан діни төзімділіктің 
теориялық және практикалық ірге тасын ислам өркениеті қалады деп 
толық айта аламыз. «Осылай қатар өмір сүру мен өзара қатынаста болу 
олардың (әртүрлі халықтардың – З.Қ.) кемелденуіне ықпал етті, ал 
ислам рухындағы өзара көмек туралы толеранттылық ілімі мен ғылымға 
деген құрмет әр түрлі мәдениеттердің өзара ықпалдасуы мен тоғысуына 
алып келді» [165, 29-30 б.]. Ислам зерттеушісі А.Х. Зарринкуб «бұл 
қоғамның құлдырауы оның сыртқы әлеммен байланысы үзіліп, өз ішінде 
сепаратистік тенденциялар мен фанатизм бой алған кезде басталды» дей 

222 
отырып, дәл осы төзімділік принципінен ауытқудың ислам қоғамы үшін 
өте зиянды құбылыс болғанын атап көрсетеді. Сондықтан бұл принцип 
бүгінгі күні де өз өзектілігін жойған жоқ. Ислам өркениеті, Құранды 
басшылыққа ала отырып, басқа өркениетттермен тату-тәтті қарым-
қатынас орнатуға талпынуы керек. Қазіргі заманғы өркениеттердің 
әрқайсысы бір - бірінің өзіндік болмысы мен құндылығын 
мойындауынсыз, одан әрі үйлесімді дами алады деп айту қиын. 
Ислам өркениетінің өз ішінде көптеген қарама-қайшылықтар орын 
алып отырған бүгінгі күні осы өркениеттің әрбір өкілі Пайғамбардың 
өсиеттеріне қайта оралып, барлық мәселелерді Құран уахиларының, 
парасат пен әділеттіліктің негізінде шешуге талпынулары қажет. 
Сондықтан ислам дәстүріне негізделген мұсылмандардың бір - біріне 
деген өзара құрметі мен сұхбаты қарым-қатынастың ірге тасына 
айналғаны абзал. Тарих пен өткен заман түсініспеушілік пен дау-
жанжалдың себебі болып табылмайды. Қаншалықты қымбат болса да 
өткен заман тарихтың еншісіне өтті. Егер мұсылмандар мәңгілік асыл 
құндылықтардың негізінде өз өркениетін қалыптастырып, дамыта алды 
дейтін болсақ, бұл міндетті түрде олар өз бойындағы позитивті 
мүмкіндіктерді сарқыды дегенді білдірмейді.
Керісінше, өз уақытында тарих пен қоғамның қозғаушы күшіне 
айналған идеялар объективті және субъективті себептермен ұмыт болған 
шығар. Тирания мен деспотия, жасампаз ой қуатын тұншықтыру, шектеу 
мен қудалау, өзгеше ойлауға деген төзімсіздік пен сұхбат мәдениетінің 
сарқылуы осы өркениеттің творчестволық дамуына кедергі болды. 
Ислам өркениеті қараңғылық пен билік құмарлық иіріміне біртіндеп 
бата бастаған кезде, еуропа өркениеті мұсылман және тағы да басқа 
халықтардың ғылыми - философиялық мұрасын тыңғылықты зерттеп, 
талдай отырып, өзінің күш - қуатын арттырды. Өкінішке орай, әл- 
Фараби, Ибн Сина, Ибн Халдун, әл- Ғазали еңбектері мұсылмандар 
ортасында іздеушілерін таппады. Сейид Мухаммад Хатамидің дөп 
басып айтқанындай, «ислам әлеміндегі саясаттағы рационализм мен 
«қала» туралы ойлар әл-Фарабиден басталды және өкініштісі, сонымен 
аяқталды». Бірақ ислам әлемін жайлаған қасірет (біз бұл жерде 
сындарлы ой мен шығармашылық ізденістің сарқылуы туралы айтып 
отырмыз) мұнымен шектелмеді. «Деспоттар өз қатыгездіктеріне 
көрнекті саяси ойшылдардың еңбектерінен ақтау тапты. Халықтан тек 
бағыныштылық, шенге табыну мен жағымпаздық қана талап етілді». 
Сөйтіп, еркін ойды үрей биледі. Бұл нағыз бақытсыздық еді. Үрей мен 
қорқынышқа бой алдырған ой тиранияның қызметшісіне айналды. Ал 
кемел ой жоқ жерде даму да жоқ. Өмірдің барлық салаларын жайлаған 
енжарлық дамудағы кешеуілдеу мен мешеуліктің басты себебінің бірі 
десек артық айтпаймыз.

223 
Алайда бұл ислам өркениетінің тағдыры да, өткеннен қалған еншісі 
де емес. Жаңа ғасыр мен жаңа мыңжылдық жаңа перспективалар мен 
мүмкіндіктерге жол ашып отыр. Сондықтан өткенді сындарлы ой 
елегінен өткізе отырып, рухани өзекті өз рухымыздан тауып, ойды жаңа 
жасампаздыққа бағыттай алуымыз қажет. 
Исламның осы аспектілерін дұрыс түсіну ислам өркениеті мен 
әлемдік қауымдастық арасында өзара түсіністік пен сұхбатты дамытуға 
оң ықпал етеді деген үміттеміз. Иә, өркениеттер қарым-қатынасы 
тарихында қасіретке толы кезеңдер де болды, бірақ ол уақыт тарих 
қойнауына кетті және ол дәуір адамзаттың ынтымақтастығы мен 
болашағына көлеңке түсірмеуі керек. 
Сонымен, төмендегідей тұжырымдар жасауымызға болады: 
- исламның пайда болуы сол дәуірдегі адамзат қауымдастығындағы 
рухани-адамгершілік ізденістермен тығыз байланысты. Исламның пайда 
болуы қарсаңында әлем болмысты түсіну мен ұйымдастырудың жаңа 
дүниетанымдық парадигмасын талап етті және бұл парадигма ислам 
ілімі ретінде дүниеге келді;
- ислам көшпенді араб тайпаларының қоғамдық өмірінің 
қажеттілігінен ғана туындаған жоқ. Ол тұтас адамзат қауымдастығының 
талап-тілектерімен, арман-мүдделерімен сабақтасып жатты. Ислам жаңа 
жеке тұлғалық және қоғамдық мұраттар мен құндылықтарды 
қалыптастырып дамыта отырып, көптеген халықтарды өркениеттің жаңа 
сатысына көтерді; 
- ислам ілімінің ірге тасы – таухид, яғни Аллаһтың бірлігі идеясы. 
Исламда Жаратушы идеясы барлық антропологиялық сипатынан 
тазарып, трансцендентальдық сипатқа ие болады. Адам парасаты мен 
танымынан тыс жатқанымен Аллаһтың жаратқаны парасат пен қисынға 
сай. 
Сондықтан 
исламда 
басқа 
діндермен 
салыстырғанда 
рационалдылық айқын көрініс табады; 
- ислам рационализмі тек ғылыми танымда ғана емес, әлеуметтік 
өмірді ұйымдастыруда да айқын байқалады. Ақида, ақылақ, фықһ 
салалары жеке адам мен қоғам өмірінің барлық аспектілерін қамтиды 
және оған үйлесімділік сипат береді; 
- гуманизм, толеранттылық, әлеуметтік әділеттілік, ғылым мен 
білімге деген ерекше құрмет ислам өркениетінің негізгі тұғырнамалары 
және өркениеттік ұстанымдары болып табылады. 
Исламның осы тұғырнамалары, құндылықтары мен ұстанымдары 
оның Арабия түбегінен шығып, әлемдік тарихи құбылысқа айналуына 
және жер шарының басқа аймақтарына таралуына ықпал етті.

жүктеу/скачать 2,57 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: