Төраға (Ә.Жаймурзин) сұрақтарға жауап беру үшін сөзді Ғабдуллин жолдасқа берді

– Эпосты дәуірлеу туралы Мүсірепов жолдастың сұрағы туралы айтарым, бұл әлі зерттелмеген тақырып. Екіншіден, қолда бар нұсқаларға сүйене отырып мынау – ХІІІ ғасырда емес, ХҮІІІ ғасырда шыққан, немесе ХҮІІІ ғасырда емес, ХІІІ ғасырда шыққан деп кесіп айта алмаймыз. Қазақ эпосының генезисі шешілген жоқ. Дәуірлеу жөнінде кеңес білдірген адамға алғыс айтар едім. Жинақталған нұсқа жөнінде Мәскеу ғалымдарымен – тілшілермен, орыс әдебиетінің тарихшыларымен, фольклорға қатысы барларымен ақылдастым. Олардың біреуі: Қазір Қазақстанда эпикалық мұралардың барлығы реакциялық немесе феодалдық деп жарияланды. Ал халық сол қалпында өмір сүріп келеді. Қалайда бір шара қолдану қажет. Эпостың әр түрлі нұсқаларының ішінен халықтық көріністерді алып, бір нұсқа жасау керек, – деді... Бір нұсқа – діни сарында, екіншісінің көркемдігі төмен, үшіншісінің тағы бір кілтипаны бар. Сондықтан да ғалымдар нақты нұсқалармен жұмыс істеуі керек деп есептеймін.

Әуезов: Ол кітап шыққан жоқ.

Мүсірепов: Тиражы таралып кеткен.

Әуезов: Бұл кітап таралмаған болуы тиіс. Сүйінші данасы шығар.

Ғабдуллин: Ол кітапта сүйінші дана деген таңба жоқ.... Расында да мен мектеп бағдарламасына тоқталғамын жоқ, ол жөнінде басқа бір жолдас сөйлеуге тиіс болатын. Егер қажет болған жағдайда бағдарламаны тереңдеп жатпай-ақ, талдап шығуға болады. Ғылым Академиясында маған тілден кім баяндама жасайды деп сұрады. Мен Сауранбаев, Аманжолов, профессор Балақаевты атадым. Олар көптеген еңбектер жариялады, өзге де тілшілер айта жатар деп мен оған тоқталмадым.

Үшінші мәселе, эпостарды қалай зерттеу керек, қандай бағытты ұстанбау керек деген мәселенің екеуіне де тоқталамыз. Ол баяндамада қысқаша қамтылды. Ал әрбір дастанға баға беруді бір жарым сағаттық баяндаманың уақыты көтермейді. Сондықтан да эпикалық дастандардың көркемдік деңгейі, тілі, стилі сияқты өзге де жайларды назардан тыс қалдырдым. Ол арнайы зерттеудің ауқымына лайық.

Баяндаманың батырлар жырына арналған тарауында оны М.Әуезов жазды деген сөз айтылған жоқ. Мәтінді оқып берейін... Сізге қойылар кінә, томның бас редакторы бола тұрып, халық жауы Жұмалиевті авторлыққа тартқаныңыз. Ал институттың директорының орынбасары ретінде «Қазақ әдебиеті тарихының» бірінші томындағы қателіктерден бас тартқамын жоқ, бас тартпаймын да.

Нұрмағамбетованың: Орловтың, Смирнованың, Сиьченконың қателеріне неге тоқталмағанымның себебіне байланысты мынаны айтамын. Орловтың қателігін айтпағаным – менің кемшілігім. Смирнованың диссертациясына келетін болсақ, мен ол диссертацияны көргемін де, оқығаным да жоқ, докторлық диссертациясымен танысуды қаншама рет өтінсем де, ол маған оқуға берген жоқ. Сильченконың еңбегінде ондай қателер жіберілген болса, онда оны қарап шығып, қосу керек. Енді, Тәжібаевтің терминдер мен Мұқановтың қате тұжырымдары туралы пікіріне орай айтарым,: «өткеннің мұраларын бағалауда маркстік-лениндік ұстанымдардын ауытқудың кесірінен» деген терминді ұнатпай, басқа терминді ұсынғысы келсе, оны өзге жолдастар көрсетіп берсін. Батырлар жырына қойылатын басты талап – оның халықтығы. Халықтық ерекшеліктерді көрсету міндет. Мен өзімнің баяндамамды батырлық ұстаныммен емес, таза әдеби тұрғыдан дайындағанымды ескерулеріңізді өтінемін».

Кеңес Одағының Батыры, «Қобыланды» жырының тарихын зерттеген ғылым кандидаты Мәлік Ғабдуллиннің сөз ырғағынан Әуезовке қарсы қандай да бір салқындықтың табы аңғарылады және орыс ғалымдарының еңбегін білмегенге сайып, немқұрайлы қарауы – талқылаудың тек қазақ зиялыларына қатысты екенін танытады. Жаудан қайтпаған батырдың жүрегі кеңес идеологиясының алдында тіксініп-ақ қалған сияқты.

Төраға: Енді пікір алысайық. Өте маңызды мәселені талқылап отырмыз, сондықтан да нақты шешімге ұмтылуымыз керек. Бұл – көпшілік болып шешетін мәселе.

Тәжібаев: «Менің сөзім маманның сөзі емес, тек баяндамашыға кеңес ретінде пікір білдіргім келеді. Біріншіден, маған Ғабдуллиннің баяндамасындағы: эпикалық жырларды әр түрлі таптардың өкілі әр дәуірде қалай өңдегені туралы пікірі ұнамады. ХІХ ғасырдың басында қазақ халқының тағдыры шешілді, Ресейге қосылу мәселесі көтерілді, феодальдар мен хандар оған қарсы барын сала күресті, сондықтан да олар эпосты бұл жағдайда өз мүддесіне пайдалануы мүмкін емес, тек Марабай нұсқасына ғана жүгініп, пікір қорытуға болмайды, нақты дәлел қажет. Орыстарға қосылғаннан кейін халық ақындары феодальдар мен байларға қарсы тұрды. Міне, маркстік ұстанымды осы арада қолдану орынды. Екі жақты қаналған халық эпосты өзінің қанаушыларына қарсы пайдаланды. Ал, Мәлік жолдас, ғалым ретінде төңкеріс тұсында, кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында буржуазияшыл-ұлтшылдар отырып партияға, демократияға, орысқа, кеңеске, халыққа қарсы эпостық шығармаларды қалай пайдаланды, соны айтуы керек еді. Бұл қазақ эпосын зерттеудегі принципті мәселенің бірі. Эпосты абстракті түрде зерттеуге болмайды. Эпосты заман тарихымен, халық өмірімен байланыстыра зерттеу керек. Мәлік мұны атүсті сыдыртып өткен.

Ғ.Мүсірепов: Ғабдуллин жолдастың екі бөліктен тұратын баяндамасының бір бөлімі жалпы мәселені қамтиды, екінші бөлімінде жекелеген жолдастардың қателігіне тоқталған. Алайда негізгі мәселе – қазақ эпосы туралы пікіріне қанағаттанбадым. Бүкілодақтық мән беріліп отырғандықтан да мұндай талқылау ол деңгейге жауап бермейді. Біз үшін эпостың құндылығы неде, неге ол құнды, зиянды, зиянсыз нұсқаға бөлінуінің себеп-салдары қайсы, ол бізге тиесілі ме, мысалы, Мамай туралы жырлар, мүмкін басқалардан ауысып келген шығар? Егерде осының бәріне тоқталмсақ, бұл баяндама үшін үлкен ақаулық болады.

Төраға: сөзді астарламай, нақты ғылыми тұжырымды айтыңыз:

Мүсірепов: Баяндамада дастандарға қатысты нақты тарихи адамдардың атын көрсетсін, оларды да жұртшылық білсін, сонда ғана сіз қойып отырған сұраққа жауап алуға болады».

Бұдан кейінгі баяндаманы талқылау кезегі М.Әуезовке келді.

3.

Мұнда жазушы, ғалым осы үш жылдың ішіндегі қыжылы мен запыранын сарқа төкті. Соның ішіндеМ.Ғабдуллинге барынша зілденді.

Әуезов: «Баяндаманың екі бөліктен тұруы: нені зерттеу керек, нені зерттемеу керек деген мәселені бөліп көрсетуі орынды. Тәжібаев пен Мүсірепов жолдастар баяндамадағы бөлімдердің ара салмағы сақталмағандығы туралы дұрыс айтты. Қазақ эпосының мәселелерін талқылауға кеңес одағының түкпір-түкпірінен ғалымдарды шақырып отырғанда әр пікірді бетке ашық айтуға тиіспіз. Мұнысы дұрыс. Мен баяндаманың екінші жартысына тоқталамын. Сілтемелерді дұрыс алмаған. Халықтық эпос туралы Маркстен, Лениннен, Сталиннен, Горькийден алынған сілтемелердің неге сүйеніп айтылып отырғаны белгісіз, мұның барлығын фольклортанушылар біледі. Әр бағдарламада, оқулықта бар. Оны неге қолданып отырсыз, соның себебін түсіндіруіңіз керек. Кіріспе бөлімде бұл да жоқ. Басты мәселе – эпостың өзі. Ашығын айтайын, эпосқа осындай баға беру арқылы көпшіліктің алдына шығудың өзі ыңғайсыз, 4-5 курстың студентінің баяндамасына ұқсап кеткен. Осындай өремен үлкен аудиторияның алдына шығуға бола ма? Бұл Академия үшін де, көп халық шақырылған үлкен талқылау үшін де ұят».

Әрине, Әуезов пен Ғабдуллиннің ғылыми парасатын салыстыруға болмас. Алайда бас баяндамашыны «4–5 курстың студентінің деңгейімен» теңестірудің реті жоқ сияқты. М.Әуезовтің бұлай қатты шүйілуінің себебі мынада:

М.Әуезов (жалғасы): «Мәлік бұл арада тек айыптыны іздеген. Бастапқыда бір тақырыпқа – мен, екінші тақырыпқа – Мұқанов баяндама жасайды деген сөз шығып еді, кейін мен баяндама жасамайтын болып келіскемін. Сол үшін де Әуезовті тағы да кінәлі етіп шығарудың негізі жоқ. Сіз ғылым кандидатысыз, жоғары оқу орынында фольклордан дәріс бересіз, Неге сіздің баяндамаңыздың кейіпкерлері тек қана өзара дұшпан көзқарастағы ғалымдар, олардың досы, пікірлесі, көзқарастары ортақ адамдары жоқ па? Сіз Сталиннің «Социализмнің СССР-дегі экономикалық мәселелері» деген еңбегін айналып өтуге дейін барғасыз.

Бұл арада М.Әуезов өзінің «Манас» туралы дискуссиядағы ой-пікіріне сүйеніп, қазақ эпосына қалқан болғысы келгені байқалады.

М.Әуезов (жалғасы): «Өткен жылғы конференцияда дастандардың іріктеле жинақталған нұсқалары туралы мәселе көтерілген болатын. Іріктеліп құрастырылған нұсқалар жөнінде сіз ештеңе демедіңіз. Сіздің бұл жөнінде ештеңе ойламағаныңызды көріп отырмын. Мысалы, скандинавтардың «Эддасының» іріктеліп құрастырылған нұсқасы бар. Қырғыздар мұны үш бірдей ақынға тапсырды. Жандарыңнан ештеңе қоспаңдар деді. Жинақталған нұсқаға жазушылар ғана қатыссын деп отырғамын жоқ. Бұл мектептер үшін қажет. «Қобыландының» – 20, «Қозы Көрпеш – Баян сұлудың» – 10 нұсқасы бар. Осы нұсқалардың ешқайсысына басымдық берместен, феодалдық сарындарды алып тастап, ортақ нұсқа жасау қажет. Марабайдың нұсқасын да мансұқ етуге болмайды. «Қозы Көрпеш – Баян сұлудан» да жақсы нұсқа шығады. Сөйтіп, феодалдық сарынды сылып тастап, халықтың мұрасын халыққа қайырып беруге тиіспіз. Ал осы нұсқаны жасауға ғылым иелерінің жүйелі жұмылысы керек. Біз Қобыланды, Тарғын бейнелерінен нені көргіміз келеді, соны нақты көрсетуге міндеттіміз. Қазақ эпосының біреуінен екіншісінің көркемдік құндылықтары неде, қазақ эпостарындағы әйелдердің орыны туралы айтылуы орынды болмақ».