(«Ең сорлы өзімшіл ... күншіл күйік…бақытсыз жазушы»)

1.

Кеңестік Сталин дәуірінің соңғы жихад дауылы 1953 жылы 13-қаңтар күні соқты. «Халықтар көсемінің», «ұлттардың әкесінің» ми қан тамырларының жұмысы бұзылып, дауасыз дерті мизаялыққа ұласып, емделуден күдер үзе бастағанда ғаззауаттың бас сұрқылтайы Берия өзін әрі сақтап, әрі ақтап қалудың амалына көшіп, жаңа лаң бастады.

Иә, әдейі келтіріп отырған бұл мәтіндердің бәрі де бізге таныс сөз тіркестерінен құралған. Отыз жетінші жылы да дәл осындай «шет ет барлауының жалдамалы шпиондарының» тергеуі жаппай ату жазасына бұйырылумен аяқталған болатын. Енді, «ашынған халық» пен еңбешілердің, жұмысшылар мен оқшантайдағы зиялылардың «ашу-ызаға» толы хаттары мен мәлімдеулері газеттерге жаппай жамырай басылатын.

Әбден тақыстанған әдіс көп күттірмеді, бүкіл кеңес зиялыларының ішінен «халық жауларын», халықаралық еврей қауымдастығының астыртын мүшелерін, ал республикаларда буржуазияшыл-ұлтшылдарды іздестіріп, тауып, әшкерелеу сүркіні жүрді. Олардың әр қайсысының басына түскен талқы жеке адамның тағдыры болудан қалып, ұлттық, тіпті, жалпы кеңес халқына ортақ зауалға айналды. Енді Қ.Сәтбаевқа, М.Әуезовке шындап қауіп төне бастады. Өкінішке орай С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов, М.Әуезов, Қ.Жұмалиев, Ә.Тәжібаев арасындағы кикілжің де тиылмады. Керісінше, мына бас көтерген саяси науқан одан әрі ушықтыра түсті. Т.Жароков та оларды сыдырта әшкерелеумен болды. Әр жиналыста, жазушылардың пленумдарында бет жыртысу жалғаса берді. Үш жылдан бері шайқалып барып түзелетін бәйтеректің (М.Әуезов) де түбі босап, енді құлауға бет алды. Бұрын жалғыз бәйтеректің тамырын қопсытатын, енді олардың саны екеу болды.

Қазақ әдебиеті мен тарихына, сол арқылы зиялыларына кеңестік ғазауат жариялаған Мәскеу мен оның жандайшабы «Правда» газеті Қазақстандағы бұл майданды жеңіспен аяқтау мақсатымен, соңғы, шешуші шабуыл ретінде 1953 жылдың 30-қаңтары күні, яғни, «дәрігерлер ісі әшкереленгеннен кейін» 17 күннен кейін шұғыл түрде П.Кузнецовтың «Сынау орынына мадақтағандық» атты мақаласын жариялады. Бұған себеп болған З.Кедринаның «Мұхтар Әуезов», Т.Нұртазиннің «С.М.Мұқановтың творчествосы туралы» зерттеу кітаптарының орыс тілінде жарыса жарық көруі еді. Мақаланың мұндай шұғыл ұйымдастырылуына бір кездері «Звезда» журналы туралы қаулыға орай Алматыға келіп баяндама жасап, қазақ әдебиетін «дұрыс жолға» қойып кеткен, соның ішінде М.Әуезовке де «кеңес берген» сол кездегі Орталық комитеттің бөлім меңгерушісінің орынбасары Н.Н.Поспелов болатын. Ол М.Әуезов пен С.Мұқановтың өзара бақталасын да, мақаланы кім жаза алатынын да жақсы білетін.

«Правдаданың» мақаласында сыналған жекелеген адамдар туралы оларды мадақтаған монографияның жаряланып жатуы «аға басылымның» шамына тисе керек. Жарияланған сын мақалаға іліккен Е.Бекмаханов жиырма бес жылға сотталып, жер аударылып жатса, керісінше, Қазақстан тарихы мен Кенесары көтерілісі туралы мақаладағы басты кінәлінің бірі М.Әуезов марқайып, мардымсып отыр. Бұл олар үшін төзбейтін мәселе еді. Өйткені...

П.Кузнецов: «Әдебиет зерттеушілері мен сыншылар әдебиет пен искусствоның идеялық және көркемдік дәрежесін арттыру үшін сүреңсіздік пен шалағайлыққа қарсы, совет халқына жат идеологияның қандай да болса көріністеріне қарсы белсене күресуге міндетті. Біздің әдебиетіміз – бүкілодақтық әдебиет. Туысқан республикалардың бірінің жазушысы жазған шығарманың табысы бүкіл совет әдебиетінің табысы болып табылады. Және мұның керісінше, жазушының (өз) творчествосында сәтсіздікке ұшырауы немесе идеялық олқылыққа түсуі көп ұлтты совет әдебиетін өркендетудің ортақ ісіне зиян келтіреді. В.Сосюраның «Украинаны сүй» деген идеялық жағынан зиянды өлеңіне берілген сын бүкіл жазушылар жұртшылығы үшін, идеологиялық майданының барлық қызметкерлері үшін сабақ алатын сын болды. Әрбір әдеби-зерттеу немесе әдеби сын еңбегі біздің бүкілодақтық әдебиетті өркендетудегі оның маңыздылығына қарап, («Правданың» пікіріне сәйкестендіріліп – Т.Ж.) бағалануға тиіс»,– болатын.

Сондықтан да П.Кузнецовтың:

«Осыған байланысты қазақ жазушыларына арналған екі кітапқа Т.Нұртазиннің «С.М. Мұқановтың творчествасы туралы» (Қазақ мемлекеттік көркем әдебиет баспасы, Алматы қаласы) және З. Кедринаның «Мұхтар Әуезов» («Советский писатель» баспасы, Москва қаласы) деген кітаптарына назар аударуына тура келді».

Шындығында да «Правданың» тәжірибесінде мұндай оқиға партиялық принцип пен ішкі партиялық тәртіпті өрескел бұзу болып табылатын. Әрине, «Правда» газеті редакциясының қызметкерлері кітаптың шығып жатқанынан бимағлұм екені анық, демек, бұл оқиғаны жеткізіп отырған адам республиканың өзінің ішінде, оның ішінде қазақы пәленшелер мен түгеншелер емес, бақылау мекемелері мен олардың идеология саласындағы сақшылары. Әйтпесе, бас жазудан қолы тимей жүрген П.Кузнецовтың өз еркімен «шабыттануы» неғайбыл. Отызыншы жылдары бүкіл Қазақстанды шулатып, көкте де, жерде де жоқ халық ақыны туралы «Правдаға» мақала жазып, Жамбылдың жырын аударып «жүрегін жалғап жүрген» П.Кузнецовтың сондайлық бір қадірі жоқ болатын. Мұны 1953 жылы 23-ақпанда өткен Жазушылар Одағындағы жиналыста Ғ.Орманов П.Кузнецовтың өзіне жұрттың көзінше ашық айтты. Бірақ қадірсіздің қадірі Ғылым академиясына жүріп тұр еді.

Бұл тұста «дәрігерлер ісі бойынша» жауапқа тартылғандарды Мәскеудің Лубянка түрмесінде күндіз-түні тік тұрғызып қойып, түнгі он бірден таңғы алтыға дейін тергеу жүргізіп, таң атқан соң, қайтадан камерада тағы да тік тұрғызып қойып ұйықтатпай, келесі кешкі тергеуге «есінен тандырып» апарып:

«Не сіз бізге қажетті көрсетіндіні беретін боласыз, онда осында қаласыз, демалыс үйі болмаса да ептеп-септеп күн көруге болады, ал қасарыса берсеңіз, онда сізді арнайы режиммен тергейтін жерге ауыстырамыз... Сіз ақылды адамсыз, бірақ өзіңізді нақұрыстың қатарында ұстайсыз... Мұның барлығы жоғарыдан түсіп жатқан пәрмендер. Сондықтан да өміріңізді сақтап қалуға тырысыңыз. Бәрібір жазасыз құтылмайсыз. Ату жазасына кесілулеріңіз де мүмкін. Халық соны талап етуі де ғажап емес »,– деп қинап жатқан болатын.

Үш тәуліктен кейін адамның жүйкесі ұйқысыздықтан жындануға жеткен тұста түрме бақылаушылары олардың төбесінен суық су құйып жіберіп, әлсін-әлі есін кіргізіп тұрыпты. Бұған көнбесе, онда қолын кісендеп, біресе ыстық, біресе суық камераға салып, «асып қойыпты». Кіресілі-шығасылы есі барлар бұл азаптан құтылу үшін басын қабырғаға соғып, өзін-өзі жаралайды екен. Я.Рапопорттың айтуынша, ең ауыры өзіңнің әріптесіңді ұстап беру көрінеді.

Ал қазақ зиялылары ешқандай тергеушісіз-ақ «сын және өзара сын» деген партиялық принципті ұстана отырып, бірін-бірі ашық көрсетіп берді. Баспасөз беттерінде де қысылып-қымтырылмай бірін-бірі белсенді түрде әшкереледі. Бұл қинаулар мен «халықтың ашу-ызаға толы талабы» М.Әуезовке таныс болатын. Мұндай азаптан сақтану мақсатында ол «Менің қателерім жайында» деген Ашық хат жазып, соны осы талқылауда кеңейте оқып берді.
2.
Сонымен, 1953 жыл. Жиырма үшінші ақпан. «Шұғыл түрде ұйымдастырылған» Жазушылар Одағының төралқа мәжілісі. Ол кезде Жазшылар одағын: «партияның қатал тізгінін ұстап, екі алыпты ауыздықтап, сабасына түсіруге жіберілген, әйтпесе, олардан сөзсіз айырылып қалатынын ескертіп, тәртіп орнатуға тапсырма алған» (өз сөзі) тура мінезді Ә.Жаймурзин басқаратын. Ол талқылаудан бұрын өткен партия жиналысында өзара қатынасы әбден асқынып кеткен М.Әуезов пен С.Мұқановты шақырып алып: олардың бұл ырғасуы бұдан әрі жалғаса берсе, бірін бірі арандатып тынатынын ашық айтып, алдын-ала екеуін де ықтырып алып еді. Онсыз әуелі Әуезовтен, содан кейін Мұқановтан екеуінде көз жазып қалу қаупі төнгенін Орталық комитеттің І.Омаров сияқты ұлтжанды идеологтары ескерткен екен. Оны жазалауға емес, дауды доғартып, сақтандыруға жіберіпті.

Әбдірахым Жаймурзиннің баяндамасы қатқыл және ашық пікірге құрылып, өзі одаққа келгенде тап болған «қазақы тап тартысын» қатты сынға алды. Алайда саяси айып тақпай, партиялық принципті алдыға тартып, жазушылардың бәріне ортақ мәселені нақты қойды. Бас баяндамаға бір адамнан басқа ешкім қарсы пікір білдірмегендіктен де және оның негізгі мазмұны қорытындыда берілетін болғандықтан да, бұл арада тоқталып жатпаймыз. Біз, тақырыпқа қатысты тұсын ғана пайдаландық. Алдыңғы қатарда сөз алған С.Бақбергенов бірден:

Зады, осы сыннан кейін М.Әуезов пен С.Мұқанов және Ғ.Мұстафин аман қалмайды деп ойлады ма, кім білсін, әлде, шынымен қитығына тиген қытымырлық болды ма, деректі шығармалары енді ғана жариялана бастаған Сәуірбек Бақбергеновтің сөзінің мазмұны дәл қазіргі күннің өзінде жағаңды ұстатады.

С.Бақбергенов: «Әуезовтің тобы Жаймурзинға сүйеніп алып ашық қорқыту мен арандатуға көшті. Мысалы, бірде, «Гүлден, дала!» – деген пьесасын сынағаным үшін Тәжібаев маған тап берді. Ол маған: «Байқа, өзі ештеңе жазбайтын адам ғана осылай сынайды»,– деді сес көрсетіп. Біреулер Әуезовті Алексей Толстоймен қатар қояды. Бұл теңестіруді байсалды және ақылды пікір деуге әсте болмайды. Өйткені, кеңес жерінің аса ірі жазушысы Алексей Толстой кеңес әдебиетіне көп нәрсе берді, Ленин мен Сталиннің бейнесін және ұлы орыс адамдарының бейнесін сомдады. Ал Әуезов бізге «Абайдан» басқа не берді және оның өзі идеялық қателіктен сау емес!».

Ал керек болса! Абайдан артық ұлы тұлға қазақта бар ма? Әуезовті былай қойғанда, Абайды менсінбейтіндей көркемдік пайым Сәукеңе – Сәуірбек Бақбергеновке кемел жасқа жеткенде де біткен жоқ болатын. Бұдан кейін оның сөзіне де, мына болмысына да теріс қарап, қолжазбасының бетін жаба салуға болатын еді. Тек кейін хаттамаға байланысты қажет болғандықтан да сәл үзінді келтіреміз.

С.Бақбергенов (жалғасы): «Сондай-ақ, Жаймурзин өзінің мақаласында біздің әдебиетіміздің «алтын қорына» Мұстафиннің «Қарағанды» романын қосады. Ал осы «алтын қордың» өзі қандай екенін көрейік. Міне, қызық деп осыны айт. Осыдан он төрт жыл бұрын «Әдебиет және искусство» журналында сол кезде әлі аты белгісіз жазушы Ғ.Мұстафиннің «Өмір мен өлім» атты романы жарияланды. Бір жылдан кейін роман жеке басылып шықты. Мұндай айқайлаған ат өзін ақтап шыға алмады. Бұл туындыдан оқырман ешқандай жаңалық, ешқандай жақсылық, ешқандай пайдалы нәрсе таппады. Ол тез арада ұмытылып кетті, көркемдігі нашар, мазмұны сұйық бұл романның бірнеше кейіпкерлерінің аты ғана есте қалды. Біраз уақыт өткеннен кейін, яғни, былтыр, баяғы сол «Әдебиет және искусство» журналында сол автордың «Қарағанды» деген романы жарияланды».

Мұндай жеккөрініш неден туындап отыр, түпкі тамыры қайда жатыр, оны білудің реті енді түсе қоймайды. Дегенмен де мұндағы «қырыпсал» пиғылды жоққа шығара алмайсын.

С.Бақбергенов (жалғасы): «...Анығында бұл жаңа атпен жарияланған бұрынғы роман. Әрине, кейбір сәтті, сәтсіз жаңа тараулар қосылған, жаңа кейіпкерлер бар, қысқасын айтқанда, роман қампиып шыққан. Мұның барлығы романның ескі сюжеті мен композициясын өзгертпеген. Оқығанда аты өзгерген ескі кейіпкер есіңе түседі. Журнал таралып болмай жатып бұл роман баспадан жеке кітап болып 25 мың данамен шықты да аяқ астынан жоғалып кетті. Сөйтсе, романда түзетуге келмейтін авторлық бұрмалаушылықтар кетіпті де кітап алынып тасталыпты. Сонда қаншама адамның еңбегі еш кетті, осы басылымды шығаруға кеткен қағаз үшін мемлекеттің қаншама қағазы мен қаржысы рәсуа болды десеңші... Үш айдан кейін роман сапалы қоңыр, мазмұнына сай емес салтанатпен қайта басылды. Бесінші басылымының өзінде көптеген шындықты бұрмалаулар, идеялық-саяси қателер, теріс баяндаулар, буржуазиялық-ұлтшыл көріністер орын алған... Феодалдық-байшыл ескі қазақ өмірін мұқият, ойдан шығарып, көркемдеп баяндайды... Қазақ байларын ешқандай қанаушы емес, момын көшпенді етіп көрсетеді... Автор халықтар достығын мазақ етеді, ұлт араздығын тудырады...Бондаренко мен Жұмабайды ылғи төбелестіріп қояды. Бондаренко: «Калбит», «қырғыз», «мал» – десе, Жұмабай оны: «Кедей хахол, сенің жерің бұл емес» – дейді. Беті-аузы қан болған Жұмабайға басқа бір қазақ: «Міне, көріп тұрсың-ғой, орыс ағаңның қалай үйрететінін»,– дейді... Романда жағымсыз кейіпкерлер көп... Олар кеңестік Қарағандының көркін бұзады... Орыс кейіпкері Щербаков мәдениетсіз, әдебиет оқымайтын сауатсыз адам болып суреттелген... Отызыншы жылдарға дейін Қарағандыда кеңес өкіметі болмаған... Бұл – Қарағандыдағы кеңес өкіметі мен саяси мекемелердің орынын жоққа шығарған өрескел саяси қателік...».

Бұдан асқан өрескел қателіктің болуы мүмкін емес еді. Бірақ С.Бекбергеновтің айтуынша:

Шындығында да, Әуезовті мұндай басынып сөйлеген адам бұрын-соңды болған емес. Тіпті Сәбит Мұқанов пен Ғабит Мүсіреповтің өзі оны дәл осылай бөзек етпеген. Ал С.Бақбергеновтің Мұстафинге шабуыл жасауы да бірінші рет емес. Кейін М.Тиесовтің: жеке басымды қорлады – деген арызына орай С.Бақбергенов одақтың мүшелігінен шығарылды. Әрине, ол ұсынысты Әуезов те, Мұқанов та, Мұстафин де қолдағаны кәміл. Ал талқыланып отырған П.Кузнецовтың мақаласы оның мүлдем назарынан шығып кеткен.

Ғали Орманов өз кезегінде П.Кузнецовтың өзіне жекіре сөйлеп алады да, «Правдаға» ауысқанда сыпайылыққа көшеді.

Ғ.Орманов: «Правда» газетінің «Сын орынына мадақтау» атты мақаласында Нұртазиннің кітабы мен Кедринаның монографиясының идеялық, зиянды кемшіліктерін дұрыс көрсеткен және мына екі көңілжықпастар соншама жасырып баққан Әуезов пен Мұқановтың қателіктерін де ашып көрсеткен. Бұл екі жазушы біздің әдеби өміріміздегі шешуші буын болып табылады. Олар Жазушылар Одағының төралқа мүшелері, қалған жазушылар оларға сеніммен, құрметпен қарады, ал қазір бәрі де басқаша болып шықты.

Жиналыстың қарсаңында Ғ.Ормановтың осыншама алашапқынға шырға салған, бүкіл қазақ әдебиетіне кекесінмен қарайтындай қадірі жоқ П.Кузнецовтың бетінен жасқағаны да ақындық мінезге жататын. Ал әшкерелеуші партиялық жиналыста партия ұйымының хатшысының мынадай: «Бұл екі жазушы біздің әдеби өміріміздегі шешуші буын болып табылады», «қазақ кеңес әдебиетін жан-жақты дамыту үшін нағыз шығармашылық қайраткерлік өмірлерін одан әрі жалғастырады»,– деген ақ тілек білдіруі замандастарының:

Оның мұндай мінезі осындай әшкерелеуші хаттамалардан анық аңғарылады.

Бірақ мына талқылаудың жөні басқа, беті суық еді. Өйткені мұның барлығы қазақ тарихына қатысты талқылаудың «биік саяси дәрежеде» өткеніне масаттанып, БК(б)П Орталық комитетіне мәлімет беріп тұрған «Правданың» бас редакторы Л.Ф.Ильичев «Правданың» меншікті тілшісі А.Черниченконың, Қазақстан К(б)П Орталық комитетінің екінші хатшысы С.И.Кругловтың, үгіт-насихат бөлімінің меңгерушісі Храмковтың тікелей ұйымдастыруымен және бақылауымен жүргізіліп отырған болатын. Тура осы кезде аталған «оқшантайлар» «Правда» газетімен біріге отырып Қ.Сәтбаевтің үстінен Мәскеуден арнайы комиссия шақыртып, оған қауіпсіздік мекемелерін араластырып, оған жаңадан қызметке тұрған Н.Жанділдинді «айдап салып», өздері соның қызығына қарап отырған.

Шындығын да бұл қазақ ұлтының мәйегін ірітуге бағытталған науқан еді.

Қайталап айтамыз, оның басты ұйымдастырушысы «Правда» газеті, оның Қазақстандағы «жандайшаптары» А.Черниченко, С.И.Круглов, Храмков, Жанділдин, Т.Шойынбаев, Х.Ғ.Айдарова, ал «жандайшаптардың жандайшаптары» Ғылым академиясының академиктері С.Бәйішев, С.В.Юшков, өздері де жиырма бес жылға сотталып кеткен корреспондент-мүшелері Қ.Жұмалиев, Б.Сүлейменов және С.Нұрышев, У.Ғұмарова, Якунин, Тәкежанов сияқты ақмылтықтар еді. Оларды бұл бетінен Қазақстан К(б)П Орталық комитетінің хатшылары Ж.Шаяхметов те, І.Омаров та, бөлім меңгерушілері мен қалалық хатшылар Жұмағазин де, Жүнісбеков те, Т.Ысқақов та, Қ.Сәтбаев та қайыра алмапты. Міне, осыны біліп отырған М.Әуезов пен С.Мұқановтың жанұшыра қорғанудан басқа амалы да жоқ еді.

Сондықтан да осы жиналыстағы М.Әуезов пен С.Мұқановтың сөзін түгелдей келтіреміз. Иә, үзінді ұзақ. Бірақ амал жоқ. Өйткені мұнда бізге аяулы екі тұлғаның кісінеген жан дауысының жаңғырығы бар. Жалыққан оқырман бұл беттерді жауып кетуіне еркі бар. Сондықтан да бұл емеуірінді сесті үнсіз түсінген М.Әуезов өзіне көрсетілген мұндай «ілтипатты» қуана қарсы алып:

М.Әуезов жолдас (стенограмма бойынша аударылды): «Правда» газетінің осы жылғы 30-ақпандағы «Сынау орнына мадақтағандық» атты мақаласы Қазақстанның жазушылар қауымының талқылауына ұсынылып отыр, ал бұған оның бар жағынан алғанда да өмірлік, заңдық, саяси-идеялық негізі бар. Осы мақаладағы пайымдаулардың басты обьектісі ретінде, әрине, бұл талқылаудан мен де тыс қала алмаймын. Сонымен қатар, жалпы мақала туралы өзімнің көзқарасымды анықтай отырып, ең алдымен мынаны мәлімдеймін: менің түсінігімше «Правданың» мақаласы – партияның, кеңес халқының бізге бағытталған үні. Және ескерту берген, обьективті сынаған, әділетті дауыс. Аталған мақаланы көп рет қайтара оқығандағы менің алған әсерім осындай.

«Правданың» бұл сөзін онда көтерілген мәселелердің, менің шығармашылығыма қаратыла айтылған сыни ескертпелердің шеңберінде ғана түсінуге тырысқамын жоқ, керісінше, кең ауқымда терең түсінуге ұмтылдым, өйткені осы мақала арқылы біздің қоғамдық пікірімізді қалыптастыратын мұндай беделді мінбенің бүкілодақтық көлемді деңгейде менің қайраткерлігіме назар аударғанына құрмет көрсетіп, лайықты бағалауға мен міндеттімін.

Мен шын асылды қадірлей білуге тиіспін және онда жанашыр-жақындықпен, батыл, негізді айтылған сөздердің ішінен өзімнің алдағы іс-әрекетіме пайдалы пікірлерді барынша іріктеп алуға міндеттімін, бұл сөздер – жетістіктерді сызып тастап, жазушының жеке басына үкім шығару үшін айтылмаған, қайта сол жазушының еңбегін барынша құнды, барынша пайдалы ету жолында кедергі келтіретін қателіктерден арылту үшін айтылған.

Мұның барлығы тұтастай алғанда қазақ кеңес әдебиетіне, оның идеялық тазалығына деген асқан қамқорлықты көрсетеді, соның ішінде маған – кеңес суреткеріне деген, кеңес жұртшылығының маған деген үлкен сенімін ақтасын деген қамқорлықты сезініп отырмын. Мұның барлығы: Ленин-Сталин партиясының маған, кеңес қазақ жазушысы ретіндегі тағы бір нақты қамқорлығы екенін түсінбесем, онда мен кеңес жазушысы деген атқа лайық болмаған болар едім»,– деп сөзін бастады.

Сөйтіп, «кеңес қазақ жазушысы ретінде» «Правданың» сынау арқылы назарына алғанын оның өзіне көрсеткен «тағы да бір нақты қамқорлығы» екенін түсінді.

П.Кузнецов: «М.Әуезовтің творчествосы туралы москвалық сыншы З.Кедринаның кітабынан да оқушы жеке бастың немесе жеке топтардың жақтайтын көзқарасына байланыссыз принципті, объективті пікірлер мен бағаларды таба алмайды. Бұл кітап та көкке көтеріп мадақтаған сөздерге толы. Бет-жүзіне қарамайтын сын керек болған жерлерде жазушы Әуезов не мадақталады, немесе оның қателіктерін жеңілдетуге әрекет жасалады...»

Кеңес жазушысы деген атқа лайық болмай қалмау үшін»:

М.Әуезов (жалғасы): «Осындай алғышарттарды алғай отырып З.Кедринаның мен туралы кітабына мақалада көрсетілген мен туралы көзқарас тұрғысынан қараймын. Бұл кітап – менің де, қазақ кеңес әдебиетіне де пайдасын тигізу үшін жазылмаған, бұл – жазушыға және оның шығармашылығына кеңестік принципті бұқаралық сынның қазіргі талабы тұрғысынан жауап беретін кітап емес. Кітап жалаң мадақтауға құрылған, ол «Правданың» мақаласындағы: «М.Әуезов, өзге де кеңес жазушылары сияқты, оның жетістіктері мен кемшіліктерін көрсететін принципті әділ сынға зәру»,– деп әділ айтқан негізгі талабына жауап бермейді»,– деп «ризашылығын» білдірді.

Мұқым жазушылық өмірі сыннан көз ашпаған М.Әуезов осындай сынға шынымен «зәру» ме еді? Жоқ. Бірақ оның бұлай айтпасқа амалы да жоқ болатын. Өйткені:

М.Әуезов (жалғасы): «Көзі тірі жазушы туралы газет, журналдағы кез-келген мақала, кез-келген оқулықтағы, жинақтағы, арнайы монографиялардағы, қыл аяғы диссертациялардағы пікірлерді оның жеке басы мен жеке шығармашылығының жылнамасына айналдыруға қақы жоқ, тірі авторға ескерткіш қоюға тырысуға да құқы жоқ. Зерттеп отырған авторын өмір сүріп жатқан замандастарының, жазушылардың ортасынан бөліп алып, жеке тұғырға шығаруға ұмтылған Кедринаның ұмтылысы әбестік. Оның үстіне отбасылық, тамыр-таныстық, топтық пиғылдың мүддесін көздеп бір авторды екінші автордан жоғары қою – орынсыз дәріптеу, ұятты және зиянды талпыныс болып табылады».

П.Кузнецов: «Т.Нұртазин С.Мұқановтың творчествасын ғана емес, сонымен қатар қазақ совет әдебиетінің өркендеу процесін де сын көзімен зерттеуді өзіне мақсат етіп қойған. С.Мұқанов көптеген жақсы өлеңдер, әңгімелер мен повестер жазды. Бірақ оның творчествасында, әсіресе, роман жанрында және әдебиет зерттеу саласында елеулі идеологиялық кемшіліктер мен сәтсіздіктер де болды. Әрине, арнаулы зерттеуден принциптік сын, осындай идеялық кемшіліктер мен қателіктерді тудырған себептерді талдаған зерттеу тапқың келетіндігі заңды нәрсе. Оқушы Нұртазинның кітабының бүкіл үш жүз бетінен осы міндеттің қалай шешілгенін табамын деп текке әуре болады. Кітаптың алғашқы тарауларынан бастап-ақ жүрек айнырлық жағымпаздық сарынның лебі келеді. «Негізін қалаушылардың бірі», «бастаушы», «қазақ халқы Мұқановты өзінің ой-пікірін білдіруші деп айтады», «Мұқановтың «30-жылдардың өзінде айтылған ой-пікірлері бүгінгі күнге дейін зор маңызы бар», «Мұқанов өзінің творчествосымен қазақ оқушыларының рухани дүниесіне тереңнен енді», «Қазақстандағы ең көп жазатын жазушы, ол сонымен қатар, ең әйгілі, қазақ оқушыларының ең сүйікті авторы», «С.Мұқановтың ондаған жылдар бойы талдап шешкен программалық ой-пікірлері», міне, бүкіл кітап осындай шектен асқан мадақтауларға лық толған».

Сөйтіп, «кәдімгі С.Мұқановқа» бұрын-соңды естіп көрмеген, естимін деп ойламаған одақтық деңгейдегі саяси сын айтылды.

Өзге-өзге, дәл Сәбит Мұқанов, «өз өкіметінен» өзі мұндай үкімді күтпеді. Жазғырушы өзге емес, өзі апта сайын сілкілеп алатын Кузнецов боп шыққанына өзі де қорланған шығар. Өкімет «өзінікі емес, оныкі» екенін қаперіне алды ма екен, жоқ па, кім білсін. Әйтеуір жасып қалғаны анық.

П.Кузнецов: «Жағымпаздық әуеніне түсіп алған сыншы С.Мұқановты қазақ әдебиетшілерінің патриархы, тіпті айта берсең бірден-бір тәрбиешісі деп көрсетумен ғана тынбайды, оның үстіне мүлде таңданарлық жағдайға дейін барады: көрдіңіздер ме, С.Мұқановтың «өзінің творчествосында баса көңіл бөлген мәселелерінің маңыздылығы сондай, бүкіл Қазақстанның тағдыры (!) осы мәселелердің дұрыс шешілуіне байланысты болды». Кейде кітаптың авторы түкке тұрмайтын мүлде мағнасыз қайдағы бірдеңелерді айтуға дейін барады. Мысалы, ол мынадай жаңалық ашады: «қазақ совет әдебиеті советтік өмір шындығын көркемдік жағынан бейнелеу болып табылады деген қағиданы Мұқанов теория жүзінде дәлелдеп берді». Және, сонымен қатар, жазушы «отыра қалып еңбек жаза салады» деп мәз-мәйрам болады»,– деп «большевиктіктерше турап» тастады.

Біз де «большевиктерше турасына» көшсек, екі алыптың ортасында ызыңдап жүрген бөгелек оларды осылай уын жая шағып алды. Әрине, арандатушы идеология қызметкерлері мәжбүр етпесе П.Кузнецовтан мұндай деңгейдегі көсемдік шықпайтыны анық болатын.

Ұзақ жылдар бойы бірін-бірімен ырғасып келген екі тұлғаның да жеке басына шынымен қауіп төнгені енді белгі еді.

П.Кузнецов: «Т. Нұртазинның Мұқанов жайындағы пікірлері, әдетте, әлсіз, дәрменсіз және көп реттерде қате. Жазушының «Балуан Шолақ» деген повестіне баға бере келіп, Т. Нұртазин бұл повестің елеулі идеялық қателіктері (повестің казақ тілінде жарияланған вариантында қазақ халқын тұншықтырған Кенесары Қасымов дәріптелген болатын, сыншы бұл туралы жұмған аузын ашпайды) «жазушының социалистік реализм әдісінен шеттеуінің тікелей салдарынан болды» дейді. Әдіс туралы мәселе, сөз жоқ, маңызды мәселе, бірақ шығарманың мазмұнына айқын саяси баға бермей, тек осыны айтумен ғана тыну өрескел қате болған болар еді».

Ал бұрын мұндай «партиялық айыптауды» естіп те, оқып та көрмеген С.Мұқанов есеңгіреп қалса керек, өзінің қысқа сөзінің соңында ғана:

«Президиумның осы мәжілісінің алдында бұл мәселе жабық партия жиналысында талқыланды. Онда бұдан да қатаң және әділетті пікірлер айтылды, менің шығармаларымдағы жекелеген кемшіліктер қатты сыналды. Жекелеген адамдар мұны пайдаланып Мұқановтан есе қайырғысы келіп жүр »,– деп жауап қайырды.

Әрине, бұрынғы кез болса, тізгінін тартпайтыны анық.

П.Кузнецов: «С.Мұқановтың Жұмалиевпен бірігіп жазған революция алдындағы қазақ әдебиетінің тарихы туралы орта мектепке арналған оқулығын Т.Нұртазин мақтайды. Бірақ ғылымға жат «бірыңғай тасқын» теориясын насихаттап, оқулықта нағыз реакцияшыл қараниеттілердің ұлтшылдық шығармаларын мадақтап келген ұлтшыл Жұмалиевті Қазақстанның совет жұртшылығы әшкереледі. С.Мұқановтың саяси жағынан шалағайлығын пайдаланып бұл жалған ғалым қазақ мектептеріне арналған оқулықтарға ұлтшылдық бықсықты тықпалап келген болатын. Сыншы Т.Нұртазин осындай «достық ынтымақты» С. Мұқановтың сіңірген еңбектерінің бірі деп есептейді».

Мұндай сүйкете соққан, «С.Мұқановтың саяси жағынан шалағайлығын» атап көрсеткен сынға С.Мұқанов: