Әуезов: Оны міндетті түрде ескеруі тиіс еді

Ғабдуллин: Сіз эпостың даму жолын: бірінші, феодалдық қала тұсында, екінші, қазақтардың орыс бодандығын қабылдау қарсаңында және орыс бодандығына өткеннен кейінгі дәуірде туған эпостар деп жіктеуді ұсынасыз. Үшінші мәселе бізде мүлдем зерттелмеген. Онда: қандай оқиғаны суреттеген қате, қай оқиғаны дұрыс бағалау керек деген мәселе туады. Ол мәселе анықталмаса, анау неге былай, мынау неге алай деген сұрақтар туады. Әрине, бұл мәселе батыл айтылуы тиіс. Сондықтан да баяндаманың екінші бөлігін кеңейтіп, тыңдаушылардың ұсыныстарын қосып, тілектерін қанағаттандыру керек.

Моргун: Баяндаманың мақсаты не? Қазақ эпостары туралы көзқарастарды анықтау. Ал баяндама: анау анадай, мынау мынадай қателіктер жіберді – дегенге құрылған. Мұнымен қазақ эпосы туралы түжырымды пікір айтылмайды, зерттеушілердің қателігін көрсетумен ғана шектеліп қаламыз. Сондықтан да баяндаманы кеңейтіп, қай эпос қандай деңгейде зерттелді, олардың нұсқалары қандай мазмұнда, неге баса көңіл бөлу керек, соған баса назар аударылғаны дұрыс.

Нарымбетов (Тіл және әдебиет институты): Ғабдуллин жолдастың баяндамасы негізінен дұрыс, бірақ та ішінара түзетулер енгізуі керек. Баяндамашы жалпы қазақ әдебиеттануындағы қателіктерге баға беруі тиіс еді, оның есесіне жеке адамдардың қателіктеріне әділетсіз баға берілді. Мысалы, баяндамашы: Мұқановтың эпос туралы арнайы зерттеуі жоқ деп үстірт өте шықты, менің ойымша олай емес. Сонымен қатар тек қана қазақ әдебиетшілеріне ғана тоқталды. Мәскеу мен Қазан ғалымдарының қазақ эпосы туралы диссертациялық жұмыстары аталмады. Мысалы, Орловтың, Смирнованың қателіктері неге айтылмады. Егер қателіктері жоқ болса, олардың сіңірген еңбектерін, Смирнованың қазақ эпостарын марксизм тұрғысынан зерттегенін неге анық атамайды? Смирнованың мақаласы орталық басылымдарда жарияланды емес пе. Жалпы, баяндамашы, қазақ эпосынан жағымды бір де бір көріністі таба алмаған, бар болса, неге көрсетпейді? «Ғылым Академиясының хабаршысының» 47, 48, 49 жылдардағы санында Смирнованың 3 мақаласы жарыса шықты, онда Абылай туралы дастандарға тоқталады (Дауыс: Пікірі дұрыс па, қате ме?) Мен теріс пікір деп есептеймін. Қабанбай мен Бөгембай туралы Мұқановтың пікірі қате дейді баяндамашы. Ендеше Смирнованың қателігі неге көрсетілмейді? Бұл әділетсіздік. Кенжебаевтың Қобыланды жөніндегі мақаласы теріске шығарылды, ендеше Сильченконың қателігі неге ескерусіз қалады? Сильченко мен Смирнова бірігіп жазған орыс тілінде жазылған оқулықтарда қазақ эпосы туралы айтылған тарауларда осы реакциялық деп отырған эпосты мақтайды. Баяндамашы бұған Сәтбаев бастырған «Едіге» дастанын қосуы керек. Сол арқылы Сәтбаев өрескел қате жіберген. Сәтбаевті неге атамаймыз? Баяндаманың толық және әділ болуы үшін осыларды қосу керек.

Шындығында да, өткір де әділетті пікірдің бірі осы. Келесі шешеннің пікірі де батым шықты:

Сөз ыңғайына қарағанда «қызыл тілді безеген» шешендердің кезекті әшкерелеуінен сескеніп, бойын тарта бастағаны аңғарылады. Әңгімені, «эпостың көркемдік, сюжеттік, стильдік, тілдік ерекшеліктеріне» қарай бұрғысы келгендігіне қарағанда Я.Рапопорттың:

Осы қас-қабақты аңғарған М.Әуезов оңтайлы сәтте қыстырма сөзге араласады.

«М.Әуезов: Баяндамада менің қызметім толық қамтылған, соның ішінде менің жазушылығыма қатысты берілген мінездемені сызып тастауға болмай ма?

Жаймурзин: Бұл арада жазушылардың қызметтеріне баға беріліп отырған жоқ, әңгіме қазақ эпосы жөнінде болып отыр.

М.Әуезов: Егер ол шығармадағы қателік түзелсе ше?

Жауап: Онда бұл аталып өтуі тиіс.

М.Әуезов: Мен де соны қалаймын. Жаймурзин мен Ғабдуллин жолдастар әділдікті қолдауы тиіс. Осы арада айтылған Сильченко мен Смирнованың, Орловтың қателіктері де кеңінен талдануы тиіс. Өйткені олардың кітаптары да көпшілікке кең тарады. Бізге бұл тақырыптың таза болғаны керек. Біздің жазушылар да сол тұрғыдан келіп, ешкімге аяушылық білдірмеуі тиіс.

Мұқанов: Енді баяндаманың өзіне тоқталатын болсақ, оның екінші нұсқасы да пәлендей жақсарып кетпеген. Оның 16 беті жалпылама сөз, 3 беті «Қыз Жібекті» мазмұндап беруге кеткен. Дастандарды мазұндау басым. Ақынжановтың баяндамасына аз орын қалған. Бұл біз күткен баяндама емес, автордың өзінің ойларын білдірген жалпақ шешей, жаттанды сөздер. Ақынжановқа ұлтшыл дегенді жиі қолданудан бойыңды аулақ сал демекпін. Ұлтшылдық дегеніміз – бір халықтың мүддесін екінші халыққа қарсы қою. Мысалы, Әуезовтің эпос туралы пікірінен сондай ұлтшылдықты табады. Бұл арадан мен ешқандай ұлтшылдықты көріп тұрғамын жоқ. Ол қате пікір.

Тәжібаев: Мен Мұқановтың: әр кімді кінәсына қарай жазғыру керек дегенін қостаймын. Буржуазиялық-ұлтшыл дегенді әр адамға таңа беруге болмайды. Ондай кемшілктер болса нақты атау керек. Мұқанов айтқандай, эпостың 16 нұсқасына 4 бет, ал 17-нұсқасына 16 бет арнағансыз. Орыс фольклорының өмір сүруіне толық құқығы бар екен, ендеше күдікті нұсқаларға соншама назар аударудың қандай қажеттігі бар? 17-нұсқа туралы сіздің сөзіңіз жалықтырып жіберді. Содан кейін сілтемелерді қазақша алғаныңыз дұрыс болар. Мен орыс тіліне қарсы емеспін, оны бәріміз де түсіндік. Бірақ ғылыми талап үшін қазақ филологиясы туралы баяндаманың сілтемесі де қазақша алынғаны дұрыс».

Талқылаудың барысында Әуезов тағы да мінбеге көтерілді. Бұл жолы тек М.Ақынжановтың баяндамасында талданған лиро-эпостарға ғана тоқталды.

«Әуезов: Баяндаманың тақырыбының негізінен дербес үш дастанда талдауға арналғандығында тұрған еш әбестік жоқ. «Қозы Көрпеш» негізгі дастандарымыздың бірі болғандықтан да ол туралы сөз қозғамаса да болады деген жолдастар қателеседі. Оның әр нұсқасының өзіндік идеологиясы, өзіндік құбылысы мен айтары бар. Сондықтан да оның әр нұсқасын зерттеп, сіздер қайсы нұсқасын жарамды, қайсы нұсқасын зиянды деп табасыздар, соны анықтаған дұрыс. Соның ішінде жарамдысын қорытып, әдебиет саласына қойылып отырған маркстік-лениндік ұғымға сай игеруіміз қажет, «Қозы Көрпеш» оған толық татитын дастан. Ал оның іріктеліп құрастырылған нұсқасын жасау өте күрделі мәселе. Егерде «Қозы Көрпештің» барлық нұсқасын жинақтап бір ғана нұсқа жасаса, бұл қиқымды желімдеу болып шығады. Онда қиқымдап желімдеуге келмейтін көптеген жайлар бар. Мысалы, онда жастардың арасына жеңгетай, дәнекер, тілеулес болып жүретін кейіпкерлер әр нұсқада әр түрлі. Кейбір кейіпкерлер ғана емес, тілулестер де өзгеріп отырғандықтан да, олардың тағдыры да әр түрлі баяндалады. Бүгінгі баяндамашының «Қозы Көрпештің» 17 нұсқасының мазмұнын бір нұсқа ретінде араластырып талдағаны сияқты жасандылыққа алып келеді. 17 нұсқаны ұстанудан бас тартуымыз керек. Бұрын Қозы мен Баянның дұшпаны – Қодар еді, ал Ақынжанов жолдас 17-нұсқада Қодарды өзбектің саудагері етіп көрсеткенін айтты. Енді туысқан халықтың өкілін саудагер кейпінде көрсеткілеріңіз келе ме! Бұған өте сақ қарау керек (Мүсірепов: Және жырдың желісімен үйлеспейді). Дұрыс айтасың. Сонда жағымсыз кейіпкер, қанішер Қодарды туысқан халықтың өкілі етіп көрсеткілерің келе ме? «Қозы Көрпеш» дастаны әр тілде бар. Мәліктің баяндамасында туысқан халықтардың ішіндегі нұсқалардың ұмыт қалғанын айта кетуім керек. Ондай нұсқалар өзбекте, және басқа да халықтарда бар. Егерде біз оларды талқылауға қатыстырсақ, мысалы қазақ нұсқасын өзбектердің, қарақалпақтардың эпосымен салыстыра талдасақ, көптеген тың пікірлерді тыңдар едік. «Қозы Көрпеш» туралы бәрі де түсінікті деп сіз мүлдем қате тұжырым жасайсыз. Ол өте күрделі әрі қызықты шығарма. Біз халықтық және халыққа жат шығармаларды ажыратып алуға тиіспіз.

Иә, «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» нағыз халықтық туынды. Ол үшін Қодарды көпес ретінде көрсетудің де қажеті жоқ. Бірақ Қозы мен Баянның баянсыз аяқталған баянды махаббатына қарсы оқымысты Қарабайлар мен Қодарлар тағы да табылды.

М.Әуезов: «Осы арада Ғабит «халықтық» деген ұғымның төңірегінде шатасып қалды. Оны анықтау оңай. «Қыз Жібек» дастанын біреу – Шайхысіләмұлы жазды, екіншісі – Шайхысіләмұлы жазған жоқ дейді. Ол Абайдың екі бет өлеңін иемденіп, күйеу баласы Хұсайын арқылы баспаға жібергенін өз көзіммен көрдім. «Айман – Шолпанды» да ол өзінің атынан шығарды. Ол «Қыз Жібектегі» қазақтардың көшін көрген де емес. Ал «Қыз Жібек» оқиғасы Қазақстанның оңтүстік-батысында өткен. Ол ешқашанда ол жақта болып көрген емес, тек 10-15 жолды жанынан қосқан. Ол халық мұрасын иемдеген нағыз әдеби ұры. Сол арқылы баспадан ақша алып отырған, ал Қазан татарлары мұны білмеген. «Қозы Көрпеш» – 6 рет, «Қыз Жібек» – 4 рет бұрын басылып шыққан, ол соған қол салып, иемденіп отыр. Орынборды да көрмеген, Алматы уезінде өмір сүрген адам «Айман – Шолпанды» қалай жазады? Ендеше неге оған авторлық құқық береміз? Олардың стильдері де әр түрлі. Оның өзі шығарған Мұхаммед пайғамбардың Алланың аянын тыңдау үшін таудағы үңгірге барғанын суреттейтін қиссаның стилі мен «Қыз Жібектің» стилін салыстырыңыздаршы. Ондай көркем дүниені жазуға оның ақындық қуаты жетпейді. Сондықтан да ол жай ғана әдеби ұры! «Айман – Шолпан» мен «Қыз Жібек» дастандарының стилі де ұқсамайды. Ендеше «Қыз Жібек» туралы айтқанда Шайхысіләмұлының айналасында шайқалып жүріп алмайық. «Қозы Көрпеш» дастанына келетін болсақ, оның бірінші нұсқасы халыққа жат. Сен ғой, Ғабиден, әкесіз жігіттің (Қозы Көрпеш – Т.Ж.) немесе әкесіне қарсы шығып, өз бетінше қалыңдық іздейтін жігіттікті (Төлеген – Т.Ж.) суреттейтін жырдың бірінші бөлімін халықшыл деп танисың. Ал осындағы Лавриттік салтты қалыптастырған феодалдық-патриархалдық идеологияны қайда қоясың. Халықтық пен, халыққа жат дүниені айыра білу қажет. Дін мен кекшілдік халыққа күштеп таңылған. Мұнда ешқандай жат идея жоқҮш адам адамның махаббат машақаты бұл»,– деген екіұшты емеуірінмен ойын жинақтай келіп, лиро-эпостардың шығу тарихына көшеді.

Мұхтар Әуезовтің Жүсіпбек туралы ащы да ашулы айтқан пікірі екі ойлы әсерге жетелейді. Егерде ол қағазға түсіріп, басылымға ұсынбаса, «Қыз Жібек» дастаны бүгінге жетер ме еді, жоқ па? Екіншіден көшірмешілігін автор ретінде ұсынуы назиралық дәстүрге жатпай ма, жата ма? Бұл бүгін де шешілмеген ғылыми мәселе.

М.Әуезов (жалғасы): «... Түркі қағанатының тарихи жазбалары ҮІ-ҮІІІ ғасырдан басталатынын өткен жолы айтқан болатынмын. Олардың бәрі де қағандар. Алайда ондай тұжырым жасасақ, тыңдап отырғандар бізді түркологиядан еш хабары жоқ екен деп ойлайды. Ал «хан» деген сөзді пайдаланбағанына қарап оларды халықтық сыпатқа жатқызуға бола ма? (Барлық қағандардың бәрі де хандар» деудің өзі ғылымға қарсы тәсіл, өз кеудеңді өзің оққа төсегенмен бірдей, сіз жалған ғалым, жалған ғылым иесі деген атаққа қаласыз. Қазақстанда қыпшақтардың тұсында хан болған және олардың эпостары да болған. Бұған қарап хандар ол кезде қадірсіз болған деуге келмейді. Қыпшақ хандығын Шыңғыс хан жаулап алды, ал «Алтын орданың» құрамындағы шетсіз аймақта көптеген тайпалар бас қосқан дербес қыпшақ бірлестігі болған. Қазан ханның өзі Шыңғыс ханның тұқымы. Қыпшақ тайпасы жеке өмір сүрген, Шыңғыс хан оларға шабуыл жасады, олар қорғанды.

Ал шығарманы талдауға келетін болсақ, онда баяндамашы кейіпкерлер бейнесіне, адамдардың ара қатынасына, тіл мен махаббат мәселелеріне, еңбек үрдісіне тоқталған. Баяндамашы мәселенің нақты байыбына барған, мұнда ғылыми талдау бар, бұл баяндамада әлі де өңдей түсетін құнды пікірлер бар».

Міне, алдағы кезеңде бүкілодақтық деңгейде өтуге тиісті эпостар мен лиро-эпостар туралы аса маңызды ғылыми талқылаудың алдында өткен пікір алысулар осындай еді.

Бұдан бір байқалатыны, ұлы көсемнің қазасынан кейін «буржуазиялық-ұлтшыл», «кеңес өкіметінің жауы», «идеологиялық-саяси өрескел қателік», «халық жауы» деген тіркестерді – «халықтық» деген жаймашуақ, сан мағыналы сөздің ауыстырғаны аңғарылады.

Тіпті, Сәбит Мұқановтың өзі «ұлтшылдық» дегенді сақтықпен қолдану туралы ұсыныс айтты.

СЕГІЗІНШІ ТАРАУ: ТЫЛСЫМ ТАЛҚЫСЫ.

(«Тірідей теріңді сыпырудың жолы…»)

1.

Ауада әлде бір тылсым тыныштық орнаған. Өзгеріс болатыны, бұрынғы «Мемлекеттік қауіпсіздік министрлігінің» атының өзгертілуінен-ақ аңғарылатын. Егерде Берия үкімет тізгінін алса, онда бұл сүркілтайдың күшейетіні анық. Ал Маленковтың беті жұмсақ көрінетін. Тура сол талқылауға қатысқандар қызылкеңірдек болып жатқанда, яғни, 3-көкек күні «Дәрігерлер ісіне» байланысты:

Ал келесі күні таңертең Левитанның таңғажайып дауысымен СССР Ішкі Істер министрлігінің:

Талқылау осындай дүрбелеңді алаңмен өтсе де «КПСС-тің айбынды жауынгері – Қазақстан Компартиясы» өзінің атойлаған екпінін баса алмады. Алдағы үлкен әшкерелеулерге дайындалып, қаулының жобасын жасап, тұтқындалуға тиісті «қылмыскерлердің» тізімін жасап жатты. Осы эпостар жөніндегі талқылаудың тұсында университеттен шеттетілген Төлеген Тәжібаевтің орынындағы ректордың міндетін атқарушы Асқар Закарин сақтық шарасын қолданып, Мұхтар Әуезовті ұлтшыл ретінде жұмыстан шығарды.

Жазалау шарасына шұғыл кіріскен Академия «Правдадағы» мақала жарияланғаннан кейін бір аптаның ішінде М.Әуезовтің жылдық есебін сұратқан болатын. Манастанудан дүниежүзілік бедел жиып берген баяндамасы да, «Қазақ әдебиеті тарихының» І томын редакциялағаны да, классикалық үлгіге айналған «Ертегілер» атты монографиялық зерттеуі, «Абай жолының» бірінші кітабын қазақ, орыс тілдерінде Алматы мен Мәскеуден шығарғанына, И.С.Тургеневтің «Дворяндар ұясын» қазақ тіліне аударғанына, тағы да толып жатқан ғылыми басылымдарына қарамастан дикуссия өткеннен төрт күннен кейін, яғни, 6-көкек күні оны :