мҮШӘЙрА Шетелдік және оралман қазақ жастарының арасында

ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ ҚАЙРАТКЕРІ

63

Қазақстан  Республикасы  Ұлттық  ғылым 

академиясының  академигі,  мәшһүр  тіл  маманы, 

Түрік  Тіл  қоғамының  Корреспондент  мүшесі, 

Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген ғылым 

қайраткері,  Қазақстан  Республикасы  Мемлекеттік 

сыйлығының,  Шоқан  Уәлиханов  атындағы 

сыйлықтың  иегері  А.Байтұрсынұлы  атындағы 

Тіл білімі институтының бас ғылыми қызметкері, 

филология  ғылымының  докторы,  профессор 

Рәбиға Сәтіғалиқызы Сыздықова (Құтқожина) 1924 

жылы 17 тамызда Ақтөбе облысы Ойыл қаласында 

қызметкер отбасында дүниеге келген.

Рәбиғаның 

әкесі 

Сәтіғали 

Құтқожин 

Қаратөбедегі 2 кластық (6 жылдық) орыс мектебін 

бітіріп, сол кездегі едәуір білімді жас ретінде кеңес 

өкіметі  мекемелерінде  қызметке  тартылады.  1937 

жыл  зобалаңында  «Халық  жауы»  деген  жалған 

жаламен ұсталып, содан қайтып оралмайды.

Рәкең  оқуды  Байғанин  ауданының  орталығы 

Жарқамыс поселкесінде бастайды. Әкесі ұсталып 

кеткен соң оқушылар арасында кездескен «Халық 

жауының  қызы»  деген  көзтүрткіге  шыдамай, 

8-сынып  бітірісімен  Темір  педучилищесіне  оқуға 

түседі.  1940  жылы  педучилищенің  ІІ  курсында 

оқып  жүргенде  бас  көтерген  ағасы  Хамит  әскер 

қатарына алынды да бүкіл отбасы тауқыметі буыны 

бекіп,  бұғанасы  қатпаған  16-ға  толар-толмас  жас 

қыз Рәбиғаға түседі. Ол педучилищені аяқтауға да 

шамасы келместен, ІІ курста мұғалімдік қызметке 

орналасады.  1942-1945  жылдары  әуелі  Темір 

қаласындағы  орта  мектепте,  кейін  педучилищеде 

мұғалім болады. Мектепте мұғалім болып жұмыс 

істей  жүріп,  Рәкең  өзінің  білімін  әрі  қарай 

толықтыруды да бір сәт есінен шығармайды. Әуелі 

АнА тілінің Абыз АнАсы

Академик 

Рәбиға Сыздықованың 

туғанына 90 жыл 

Ақтөбе оқытушылар институтын экстренно бітіріп, 

1945 жылы Абай атындағы Алматы педагогикалық 

институтының  ІІІ  курсына  бірден  қабылданады. 

Оған себеп болған жағдай мынадай еді:

1945  жылы  Ұлы  Абайдың  100  жылдық 

тойына  қатысу  үшін  Ақтөбе  облысынан  келген 

делегаттардың  құрамында  Рәбиға  да  болады.  Сол 

жолы қазақ тілі пәнінің оқытылуы жайына арналған 

республикалық  кеңес  те  өтеді.  Сол  кеңесте  Рәкең 

мектеп  оқулықтарының  кемшіліктерін  сынап  сөз 

сөйлейді.  20-ға  толар-толмас  жас  қыздың  сонша 

батыл  да  дәлелді  пікіріне  ден  қойған  оқулық 

авторлары  –  Ісмет  Кеңесбаев,  Мәулен  Балақаев, 

Ахмеди  Ысқақов  онымен  жете  танысып,  әрі 

қарай  оқуына  кеңес  береді,  сол  кездегі  ҚазПИ-

дің  ректоры  Ахмеди  Ысқақов  оны  бірден  ІІІ 

курсқа  қабылдайтынын  да  айтып  салады.  Міне, 

сөйтіп  Рәбиға  Сәтіғалиқызы  сол  жылы  ҚазПИ-ге 

түсіп,  оны  1947  жылы  үздік  дипломмен  бітіріп, 

аспирантураға  қабылданды,  әрі  оқытушылық 

қызметті де қоса атқарады. Осы тұста 1951 жылғы 

«Ұлтшылдыққа қарсы күрес» дүрбелеңі басталады 

да,  «Халық  жауының»  қызы  Рәбекеңнің  дайын 

тұрған  кандидаттық  диссертациясын  қорғауына, 

ҚазПИ-дегі оқытушылық қызметті жалғастыруына 

жол кесіледі.

Рәкең  1951-57  жылдар  арасында  «Мектеп» 

баспасында  әуелі  редактор,  кейін  редакция 

меңгерушісі  қызметтерін  атқарады.  Бұл  жылдары 

ол 

ғылыми-әдістемелік 

еңбектер 

жазумен 

айналысады. 

Орыс 

мектептерінің 

жоғары 

сыныптарына  арналған  қазақ  тілі  оқулығы  (1952, 

1953), үлкендерге арналған әліппе мен бағдарлама 

(1953) сияқты кітаптар шығарады.

ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ ҚАЙРАТКЕРІ

64

1957  жылы  Рәбиға  Сәтіғалиқызы  Республика 

Ғылым  академиясының  Тіл  білімі  институтына 

жұмысқа шақырылады да, содан былай қарай өзінің 

ғылым жолындағы ізденістерін жалғастыруына кең 

мүмкіндік алады.

Тіл  білімі  институтында  әуелі  ғылыми 

қызметкер, 1961 жылдан бастап бөлім меңгерушісі 

қызметтерін  атқарады.  1959  жылы  «Абай  тілінің 

негізгі  морфологиялық  ерекшеліктері»  деген 

тақырыпта  кандидаттық,  1971  жылы  «Абай 

шығармаларының тілі» деген тақырыпта докторлық 

диссертацияларын  қорғайды.  1979  жылы  ол 

Қазақстан  Республикасы  Ғылым  академиясының 

корреспондент  мүшесі  болып  сайланады.  1984 

жылы  оған  профессор  ғылыми  атағы  беріледі. 

зерттеу  болып  табылады.  Міне,  сондықтан  да 

академик Р.Сыздықованың «Абай шығармаларының 

тілі» атты (1968) көлемді монографиясы ұлы ақынның 

тілін  лингвистикалық  тұрғыдан  қарастырған  еңбек 

қана  емес,  сондай-ақ  Абай  өмір  сүрген  кезеңдегі 

әдеби тілдің ерекшеліктерін де сипаттаған іргелі де 

алғашқы зерттеу болды.

Қазақ  жазба  әдеби  тілін  қалыптастыру  мен 

дамытудағы ұлы ақынның қосқан үлесі мен орнын 

айқындай  отырып,  шығармаларының  лексика-

морфологиялық  ерекшелігін  жан-жақты  терең 

зерлей  келе  зерттеуші  ХІХ  ғасырдың  екінші 

жартысындағы  қазақ  әдеби  тілінің  жай-күйін 

ашады.  «Абай  –  қазақтың  қазіргі  жазба  әдеби 

тілінің  негізін  қалаушы»  деген  тұжырымды  оның 

Қазір ҰҒА-ның академигі.

Рәбиға Сәтіғалиқызы – 400-ден астам ғылыми 

еңбектің және 27  кітаптың авторы.

Академик  Р.Сыздықованың  жан-жақты  да 

ауқымы  мол  ғылыми  зерттеу  еңбектерінің  негізгі 

арқауы  қазақ  тілінің,  қала  берді,  түркітану 

ғылымының  өзекті  мәселелері  болып  табылады. 

Солардың  ішінен  ғалымның  айрықша  еңбек  етіп, 

тер төккен саласы – қазақ әдеби тілінің тарихы.

Әрине,  әдеби  тіл  тарихын  зерттеуде  бұл 

нысананы  әртүрлі  қырынан  қарастыруға  болады. 

Қазақ  тіл  білімінде  әдеби  тілдің  тарихы  жекелеген 

әдеби  үлгілерді  зерттеуден,  олардың  лексика-

грамматикалық  ерекшеліктерін  ашудан  басталған. 

Бұл,  бір  жағынан,  сол  үлгіні  жасаушы  қаламгердің 

тілін  зерттеу  болып  табылса,  екінші  жағынан, 

қаламгер  өмір  сүрген  кезеңдегі  әдеби  тілдің  өзін 

шығармаларының  тілін  тұтас,  жан-жақты  зерттеу 

арқылы дәлелдеп береді.

Сонау  1950  жылдарда  қазақ  әдеби  тілі  қашан, 

қалай  қалыптасты,  оның  қалыптасуына  не  негіз 

болды деген мәселелерде тілші ғалымдар арасында 

пікірталас  болғаны  белгілі.  Олардың  бірі  әдеби 

тіліміз  ХІХ  ғасырдың  ІІ  жартысында  жарық 

көрген  «Дала  уалаяты  газетінен»  басталады,  оған 

солтүстік-шығыс  диалектісі  негіз  болды  десе, 

екіншілері  ІІ  ғасырда  мемлекет  болған  үйсін 

диалектісі  негіз  болды  деді.  Үшіншілері  әдеби  тіл 

тарихын  Бұхар  жыраудан  бастауды  ұсынса,  тағы 

бірі  Қазан  төңкерісінен  кейін  қалыптасты  дегенді 

айтты,  бірақ  көпшілік  ғалымдар  әдеби  тіліміздің 

негізін  Абай  қалады  деген  пікірге  тоқайласты. 

Бұлайша  пікір  алалығының  болуына,  біріншіден, 

ол  кезге  дейін  әдеби  тіл  тарихының  зерттелмеуі 

ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ ҚАЙРАТКЕРІ

65

себеп  болса,  екіншіден,  әдеби  тіл  анықтамасының 

орыс әдеби тіліне берілген анықтамасынан алынуы 

түрткі  болатын.  1960  жылдан  бастап  әдеби  тіл 

тарихы  зерттеліп,  оқулықтар  шыға  бастағаннан 

кейін  бұл  алуан  пікір  бір  арнаға  түсе  бастады. 

Міне,  Р.Сыздықова  өзінің  және  тағы  басқалардың 

зерттеулерінің  нәтижесінде  мынадай  батыл 

тұжырым ұсынды. «Қазақ әдеби тілі қазақ атанып, өз 

хандығын құрған XV ғасырдан басталады, оған негіз 

болған  халықтың  ғасырлар  бойы  қалыптастырған 

ауыз  әдебиеті  туындылары  мен  сол  тұстағы  аты 

тарихтан  белгілі  ақын-жыраулар  шығармаларының 

тілі  еді.  Бұлар  кезінде  хатқа  түспей,  ауызша 

сақталғандықтан  оларды  ауызша  әдеби  тіл  дейміз. 

Онымен қатар жазба әдеби тіл де болды, бірақ ол тіл 

көне түркі әдеби тілін негіз етті, тек ХІХ ғасырдың ІІ 

жартысынан, яғни Ыбырай, Абай шығармаларының 

негізінде жаңа жазба әдеби тіл болып қалыптасты» 

дей  келіп,  қазақ  әдеби  тіл  тарихын  3  кезеңге  бөліп 

қарастыруды  ұсынды.  1-кезең  XV  ғасырдан  ХІХ 

ғасырдың ІІ жартысына дейін; 2-кезең ХІХ ғасырдың 

ІІ  жартысынан  ХХ  ғасырдың  20-жылдарына  дейін; 

3-кезең  ХХ  ғасырдың  20-жылдарынан  осы  кезге 

дейін.  Міне,  бұл  тұжырым  ғылыми  жұртшылықтан 

қолдау тауып, жоғары оқу орындарының оқулықтары 

мен бағдарламаларына енді. 

Мұны біз Рәбиға Сыздықованың қазақ әдеби тіл 

тарихы ғылымына қосқан зор үлесі деп білеміз.

Академик 

Р.Сыздықованың 

түркітану 

саласындағы    зерттеулері  қазақ  әдеби  тілінің 

тарихымен  ұштасып  жатады.  Рекең  көне  және 

орта  ғасырлық  түркі  жәдігерліктерінің  (жазба 

ескерткіштерінің)  тілін  зерттеуде  де  біраз  іс 

тындырды.  Ол  XVI  ғасырдың  аяғында  атақты 

жерлесіміз Жалайыр руынан шыққан Қадырғали би 

жазған  «Жамиғ-ат  тауарих»  (жылнамалар  жинағы) 

атты  еңбегін  алғаш  рет  қазіргі  графикамызға 

түсіріп (бұл шығарманың  мәтінін бірінші рет 1854 

жылы  белгілі  шығыстанушы  ғалым  И.Н.Березин 

араб  графикасында  жариялаған  болатын),  оның 

тіл  ерекшеліктері  жайында  орыс  тілінде  «Язык 

Жамигат-тауарих» атты монография жариялаған еді. 

1992 жылы бұл кітапты тарихи, тілдік деректермен 

толықтырып,  студенттер  мен  аспиранттардың 

пайдалануына 

лайықтап, 

тарихшы 

ғалым 

М.Қойгелдиевпен бірігіп қазақ тілінде жариялады. 

Поэзия синтаксисіне Абай енгізген өзгешеліктер 

мен  жаңалықтарды  ашқан,  оған  нақты  талдаулар 

жасаған ғалымның «Абай өлеңдерінің синтаксисі» 

(1970)  деп  аталатын  монографиясы  қазақ  тіл 

білімінде  өлең  синтаксисін  ең  алғаш  зерттеген, 

оның  құрылым-құрылыстарына  тән  негізгі 

белгілерді  көрсеткен  бірден-бір  және  бірегей 

еңбек  болды.  Жоғарыдағы  Абай  тіліне  арналған 

екі монографиядан кейін ұлы ақынның поэтикалық 

тілі,  көркемдік  сипаты,  көріктеу  құралдарының 

тілдік  механизміне  арналған  3-монографиясы 

«Абайдың  сөз  өрнегі»  деген  атпен  «Санат» 

баспасынан  Абайдың  150-жылдық  мерейтойына 

орай жарық көрді.

Қазақ  әдеби  тілінің  тарихын  жүйелі  түрде 

зерттеуді Рәкең сонау 60-шы жылдардан бастаған 

болатын. Р.Сыздықова 1968 жылы шыққан жоғары 

мектепке  арналған  алғашқы  «Қазақ  әдеби  тілі 

тарихы»  оқулығының  авторларының  бірі  ретінде 

«XVIII-XIX  ғасырлардағы  қазақ  әдеби  тілі» 

аталған екі тарауды профессор Р.Сыздықова жазған 

еді. Кейін бұл тараулар «XVIII-XIX ғасырлардағы 

қазақ  әдеби  тілі»  деген  монографияға  айналды. 

Ғалым  1993  жылы  бұл  монографиясын  уақыт 

жағынан  да,  көлемі,  тілдік  деректері  жағынан  да 

тереңдетіп, XV-XIX ғасырларды қамтитын «Қазақ 

әдеби  тілінің  тарихы»  деп  аталатын  жаңа  оқулық 

жариялады.

Рекең  бұл  саладағы  ізденістерін  әрі  қарай 

жалғастырып,  ғұлама  ақын  бабамыз  Қожа  Ахмет 

Яссауидің  «Диуани  Хикмет»  атты  шығармасының 

тілін  зерттеу  нысанына  айналдырып,  бізге 

«Яссауи Хикметтерінің тілі» атты көлемді ғылыми 

монография ұсынды.

Р.Сыздықова әдеби тіл тарихын, ортағасырлық 

жазба ескерткіштер тілін зерттеумен қатар, тарихи 

лексика мәселелерін де арнайы қарастырып келеді. 

Ғалымның «Сөздер сөйлейді» (1980) деген еңбегі 

–  осы  саладағы  ізденістерінің  нәтижесі.  Тарихи 

лексикология  бойынша  бірден-бір  оқу  құралы 

ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ ҚАЙРАТКЕРІ

66

болған  бұл  еңбек  1994  жылы  толықтырылып, 

өңделіп,  екінші,  үшінші  рет  басылым  көрді. 

Кітапта  лиро-эпостық  жырларда,  ақын-жыраулар 

шығармаларында, 

мақал-мәтел, 

тұрақты 

тіркестерде  кездесетін  көне  сөздердің  байырғы 

мағыналары,  түп-төркіні  ашылып,  мағыналық 

өзгерістеріне талдау жасалды.

Академик  Р.Сыздықованың  ұзақ  жылдар 

бойы  өнімді  еңбек  етіп,  жемісті  зерттеулер  беріп 

келе  жатқан  тағы  бір  саласы  –  тіл  мәдениеті  мен 

лексикография  деуге  болады.  Бұл  ретте  ғалымның 

шешендік  сөз  туралы,  сөз  қолданыс  пен  әдеби 

норма т.б. мәселелерге арналған бірқатар теориялық 

зерттеулері  ғылыми  жинақтарда  және  ғылыми 

журналдарда  жарияланған.  Жұртшылықтың  тіл, 

сөйлеу  мәдениетін  көтеретін,  қоғамдық-мәдени 

өмірде  орны  ерекше  саналатын  практикалық 

құралдар  жазуға  қатысып,  емле  ережелерін 

жүйелеген, орфогрфиялық нормаларды тиянақтаған 

бірсыпыра  еңбектерін  жариялады.  Бұған  1959, 

1974 және 1994, 2000 жылдары қайталанып жарық 

көрген  «Қазақ  орфографиясы  мен  пунктуациясы 

жайындағы  анықтағыш»,  1960,  1973  және  2002 

жылдары  шыққан  «Қазақ  тілінің  орфографиялық 

сөздігі»  және  «Сөз  сазы»  аталатын  кітаптарды 

жатқызуға болады.

Рәбиға 

Сыздықова 

мерзімді 

баспасөз 

беттерінде тіл мәдениетінің көкейтесті мәселелерін 

көтерген,  қоғамдық  ойға  қозғау  салған  көлемді-

көлемді  мақалалар  жариялаумен  қатар,  театр, 

теледидар,  баспа  ұйымдарында,  газет-журнал 

редакцияларында,  жоғары  оқу  орындары  мен 

мектептерде  әдеби  тіл  нормаларын  насихаттау, 

қалың  көпшіліктің  тіл  мәдениетін  көтеретін 

шараларды (ғылыми-практикалық конференциялар, 

әңгіме-дәрістер,  дөңгелек  үстелдер,  т.б.)  өткізу 

тәрізді игі істерге ұйытқы болып, басшылық  жасап, 

оларға өзі белсене қатысып келеді. 

Ғалымның 

лексикография 

саласындағы 

жұмысы – бір төбе. Ол «Абай тілі сөздігінің», қазақ 

тілінің  он  томдық  түсіндірме  сөздігінің  редакция 

алқасының мүшесі болса, 2001 жылы жарық көрген 

«Қазақша-орысша  үлкен  сөздіктің»  жауапты 

редакторларының  бірі,  көптеген  монографиялар 

мен  жинақтардың  жауапты  редакторы.  Рәкең  – 

кейбіреулердей  тек  құрметті  редактор  емес,  сол 

еңбектің  ұңғыл-шұңғылына  дейін  оқып,  келелі 

пікір айтатын ғалым.

Р.Сыздықова өзінің ғылыми конференцияларда 

жасаған  баяндамаларында,  сөйлеген  сөздерінде 

әрдайым  ғылыми  жұртшылыққа  соны  ой  тастап, 

келелі  мәселелер  көтеріп  отырады.  Рәбиға 

Сәтіғалиқызының  бұл  ерекшелігін  академик 

жазушыларымыз  Мұхаң  (Әуезов)  мен  Ғабең 

(Мүсірепов) ерекше атап, өз кезінде әділ бағаларын 

берген  болатын.  Мәселен,  әдеби  мұра  және 

оны  зерттеуге  арналған  1959  жылғы  ғылыми-

теориялық 

конференциялардағы 

қорытынды 

сөзінде  Мұхтар  Омарханұлы  былай  деген  еді: 

«Рәбиға  Сыздықованың  сөзіне  конференцияға 

қатысушылар айрықша ырза болды деп санаймын. 

Оның сөзіндегі бір ерекшелік: тіл мамандары мен 

әдебиетшілерге қатар айтар орынды, кенеулі ой бар 

және сол ойды таратып айта аларлық тіл құдіреті 

мейлінше жеткілікті екендігін аңғартты». 

ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ ҚАЙРАТКЕРІ

67

Ғабең 

қазақ 

көркем 

шығармаларының 

тіліне  арналған  1985  жылғы  шығармашылық 

конференциядағы  баяндамасында  конференция 

алдындағы  орынды  ұсыныстар  көтерген  мақала 

авторларының  ішінен  бөле-жара  «көптен  бері  тіл 

мәселесіне  күйіп-жанып  араласып  келе  жатқан 

нағыз  ғалым  адам  Рәбиға  қарындас  Сыздықова» 

деп айрықша атаған еді.

Рәбиға апамызға тән бір ерекшелік – ғылымға, 

ғылым иелеріне, ұстазға деген адалдық, азаматтық 

позиция.

Мәселен, жазықсыз репрессияға ұшыраған аса 

көрнекті қоғам қайраткерлерінің еңбектерін зерттеп, 

оларды  бағалау  үшін  құрылған  комиссиялардың 

жұмысына белсене қатысып, ол А.Байтұрсынұлы, 

М.Жұмабаев,  Ж.Аймауытовтардың  ақталуына 

зор  күш  жұмсады.  Кезінде  көрнекті  тілші-ғалым 

Құдайберген  Жұбановтың  еңбегін  жарыққа 

шығаруға  да  соншалық  еңбек  сіңірген  еді. 

Қ.Жұбановтың  өмірбаяндық  деректері  мен 

ғылыми  еңбектерін  саралап,  «Ғалым  –  азамат» 

деген  кітап  жазса,  қазақ  тіл  білімінің  негізін 

салушы  А.Байтұрсынұлы  туралы  да  кітап  жазып, 

оның еңбектерін жинақтап, «Тіл тағылымы» деген 

атпен  мақалалары  мен  оқулықтарының  жинағын 

жарыққа шығаруға мұрындық болды. 

Рәбиға Сәтіғалиқызының  өмір жолын байыптап 

қараған  адам  оның  өмірінде  талай  қиындықтар 

болғанын, олардан Рәкең өзіне тән қайсарлықпен, 

ешкімге  бас  имейтін  өрлікпен  шыққанын  көрер 

еді. Жалпы ерлік пен өрліктің арасын бөліп тұрған 

бір-ақ  әріп  болса,  өмірде  де  бұл  екі  сөздің  арасы 

бір-біріне тым жақын. Рәкеңнің, ең алдымен, 12-13 

жасында  әкесінің  «халық  жауы»  болып,  ұсталып 

кетіп, артынша ағасының әскер қатарына алынып, 

отбасының  тұрмыстық  ауыртпалығы  мойнына 

түскенде  училищенің  ІІ  курсын  аяқтамай  жатып, 

мұғалім  болуы  оны  да  місе  тұтпай  Мұғалімдер 

институтын  экстренно  бітіруі  талантымен 

қоса,  оның  алдына  қойған  мақсатына  жетпей 

тынбайтын  қайсарлығы  мен  өрлігін  көрсетсе 

керек. Болмаса, аспирантураны бітіріп, өзі оқыған 

институтта  оқытушылық  қызмет  істеп  жүрген 

кезінде «халық жауының қызы» деген қоңыраумен 

жұмыстан шығарылып, дайын тұрған кандидаттық 

диссертациясы қорғалмай қалады. Осы қиындықтан 

мойымаған  ол  баспадағы  жұмысын  абыроймен 

атқарып, ғалым ағаларының көзіне түседі. Бұны да 

ерлік деуге тұрарлық іс.

Кеңестік солақай саясаттың құрығына ілініп, екі 

рет  сотталып,  20  жылдан  астам  лагерьде  отырып 

келген (ол кезде ондай адаммен жақын сөйлесуге 

бата аламайтын заманда) Шақан Мусинге тұрмысқа 

шығуын да ерлік демеске болмайды. Жазықсыз жас 

өмірін зая өткізген ардақты азаматтың сөзін жерге 

тастамай, оның болашақ өміріне көмегім тисе екен 

деген мақсатпен ерлікке тұрар іске барғаны көрініп 

тұрғаны сияқты. 

Осы  арада  Рәбиға  Сәтіғалиқызының  ерлікке 

балауға  тұратын  тағы  бір  ісі  туралы  айта  кету 

орынды болмақ.

Бұл  1977  жыл  болатын.  Ол  кез  Ахмет 

Байтұрсынұлының ақталмаған, оның еңбегі былай 

тұрсын,  атын  атауға  тыйым  салынған  шақ  еді. 

Академияның  Тіл  білімі  институтында  Кеңестер 

Одағының  60  жылдығына  арналған  ғылыми-

практикалық  конференцияда  «Қазақ  тіл  білімі 

–  60  жылда»  деген  тақырыпта  баяндама  жасау 

үстінде.  Рәбиға  апамыз  «Барлық  жауапкершілікті 

өз  мойныма  ала  отырып,  қазақ  тіл  білімінің 

тарихын сөз еткенде, Ахмет Байтұрсынұлын, оның 

еңбегін атамай кетуді өз адамгершілік, комунистік, 

ғалымдық  арым  алдында  кешірілмес  күнә  деп 

есептеймін»,  –  деп  алғаш  рет  Ахаң  еңбегіне 

қысқаша  тоқтап  кеткені  бар.  Зал  мұны  үн-түнсіз 

қабылдады,  ешкім  тіс  жарған  жоқ,  бірақ  бәрінің 

көкейінде  «бұның  арты  не  болар  екен?»  болған 

сияқты.  Шынында  артынша  үш  әріп  сақшылары 

келіп  (КГБ),  Рәкеңнен  «бұл  деректерді  қайдан 

алдыңыз?»  –  деп  сұрапты.  Соның  алдында 

ғана  жарық  көрген  академик  А.Н.Кононовтың 

«Библиографический  словарь  отечественных 

тюркологов» деген еңбегінен алғанын айтқан Рәкең  

әрең  құтылыпты.  Міне,  бұны  шын  мәнінде  ерлік 

емес деп айтып көріңіз.

Рәбиға  Сыздықова  ғылыми  кадрлар  даярлау 

ісіне  де  мән  береді.  Ол  кісінің  жетекшілігімен  9 

ғылым докторы, 19 ғылым кандидаты диссертация 

қорғады.  Тіл  білімі  институты  жанындағы 

докторлық диссертация қорғайтын диссертациялық 

кеңестің  мүшесі  ретінде,  ресми  оппонент  болып 

қанша  жастың  диссертация  қорғауына  ағалық 

қамқорлық жасағаны өз алдына бір мәселе.

Рәкең  –  ғылыми  ізденістерін  жоғары  оқу 

орындарындағы  ұстаздық  жұмыспен  шебер 

ұштастырып  келе  жатқан  ғалым.  Бірнеше  жыл 

бойы  ол  Абай  атындағы  Алматы  педагогикалық 

университетінде, 

Қазақтың 

Ұлттық 

университетінде  «Абай  тілі»  деген  тақырыпта 

арнайы  курс  оқыды.  Қарағанды,  Семей,  Ақтөбе 

университеттерінің  шақыруымен  дүркін-дүркін 

дәріс оқыды.

Ғалымның  ғылымдағы  көп  жылдық  еңбегі 

мен  кадр  даярлаудағы  қызметі  еленіп,  ол 

«Құрмет  белгісі»,  «Парасат»  ордендерімен, 

Республика  жоғарғы  кеңесі  президиумының 

грамоталарымен  марапатталды.  1980  жылы  оның 

есімі республиканың «Алтын кітабына» жазылып, 

оған  «Қазақстан  Республикасына  еңбегі  сіңген 

ғылым қайраткері» құрметті атағы берілді. Рәбиға 

апамыз  ер  мінезді,  кемшілік  көрсе  бетке  айтатын 

турашыл,  барынша  әділ,  сонымен  қатар  жайсаң 

жанды, кішіпейіл де қарапайым жан. Институттағы 

әріптестерінің  үлкені  де,  кішісі  де  Рәкеңді  осы 

ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ ҚАЙРАТКЕРІ

68

мінездері  үшін  қатты  сыйлайды,  сыйлау  былай 

тұрсын,  жасы  апамызға  еліктейді,  жасамысы 

айрықша қадір тұтады.

Рәбиға апамыз туралы талай ақын қалам тербеп, 

өлең  арнаған.  Атақты  ақиық  ақынымыз  Қасым 

Аманжолов:

Тіліңіз тәтті, ойыңыз қандай!

Тыңдадым, ұқтым жан сырыңызды.

Болар ем күнде бір жасағандай,

Көп  туса  қазақ  дәл  сіздей  қызды.  –  деп 

сүйсінсе, екінші бір белгілі ақын азамат, Қазақстан 

Республикасының  халық  әртісі,  Рәкеңнің  жан 

жолдасы  Шахан  Мусин  ағамыз  мынадай  жыр 

жолдарын арнаған екен:

Қалықтап қыранша

Жайықтан іліп ем.

Жаныңда тамаша 

Сыр барын біліп ем.

Аққулар көп еді,

Көз салдым көпке де.

Өзіңдей жоқ еді

Көп түгіл, көкте де!

Сол Шахаң: «Дүниеде жасаған екі ерлігім бар, 

–  депті.  –  Бірі  –  18  жыл  қиямет-қайымда,  өлмей, 

кісілігімді  жоғалтпай  келуім»  десе,  «екіншісі 

–  жүрегім  тұрып,  Рәбиғаға  сөз  айтуым»  –  деп 

әзілдейтін.

Тек  институт,  академия  ғалымдары  ғана  емес, 

Рәбиға  апамыз  республиканың  зиялы  қауымы 

мен  мәдени  ортада  айрықша  қадірлі.  Көпшілік 

халық  аузында  «Ана  тілінің  абыз  анасы»  атанды. 

Сондықтан да ол күн сайын өтіп жататын жиындар 

мен  мәжілістерге  шақырылып,  еліміздің  мәдени 

өмірінде,  ақпарат  құралдарына  белсене  араласып 

жүреді, соның бәріне уақыт табады.

Рәбиға  апамыз  жасы  ұлғайып,  кейде  сырқат 

сыр беріп қойса да, шығармашылық жұмыстан қол 

үзген емес. Қазір апамыз «Ауызша дамыған қазақ 

әдеби тілі» деп аталатын жаңа кітап жазу үстінде, 

тіпті  аяқтап  та  қалған  тәрізді.  Бұл  жаста  ғылыми 

кітап жазу екінің бірінің қолынан келмейтін шаруа, 

бұны да ерлік демей не дейміз?! Сондықтан Рәбиға 

апамызға  әлі  де  талай  жылдар  осы  қалпыңыздан 

танбай,  өмірде  де,  ғылымда  да  жастар  мен 

әріптестеріңіздің алдында шамшырақ болып жүре 

бергейсіз, Құдайым соған жазсын!

Бабаш ӘБІлҚАсыМОВ,

А.Байтұрсынұлы атындағы 

Тіл білімі институтының бас ғылыми 

қызметкері, филология 

ғылымдарының докторы, профессор

жүктеу/скачать 11,93 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: