Ва а. Т.,До зы баев м д. 71 Бошанов а д., К. Ул-мухаммед м. А., Мэжитов с. Ф. бас ре сагадиев к. , Токаев ц. К., Т0лепбаев б. А., Туймебаев ж д

сан марте тексершген, К омм униста партиянын басшылык кызметш 
керсетуге барынша тшмд1 деректер рана калдырылды.
Ж эне осыган орай «мэнгинкке сактау» мурагаттарынын корларына 
Компартия басшылыгын, онын тек алдыга жэне бшкке карай кадам бас- 
кан жасампаздык 
iciH 
куэландыруга онтайлы саяси мэнщ кужаттар алын- 
ды. Партия идеологиясы мен саясатына кайшы келетш куэлжтер мура- 
гаттарда сактауга кабылданбады, ал сирек жагдайда кабылданган мундай 
кужаттарга «Купия» белпс1 согылып, олар жабык корлар мен арнаулы кой- 
маларда сакталды. Сойтш тарихи манызды кужаттардын аукымды б о л т
когамнан жэне коммунистердщ ездершен де жасырын усталды.
Мурагаттык сактауларга непзш ен орыс тш н д еп кужаттар кабыл- 
данды. Мэселен, бурынгы республикалык партиялык мурагатта - Казак­
стан Компартиясы ОК жанындагы Партия тарихы институтынын Партия­
лык мурагат корларында казак тш ндеп кужаттардын улеа 3-5%-дан ас- 
кан жок.
Казакстан тарихы бойынша деректемелердщ ендш 6ip улкен тобы 
кенеспк кезеннщ баспасоз жарияланымдарынан турады. Казакстанда 20- 
жылдары жарык корген алгашкы кужаттык-дерекн басылымдар РК(б)П 
Жаргысы, багдарламалык кужаттары, жекелеген нускаулары, Кенес 
YKiMeTiHiH декреттер1 болды. Орыс жэне казак тшдер1нде басылган, уггг- 
насихат максатында тургындар арасында кешнен таратылган бул ютаптар 
мен ютапшалар мурагаттар мен киапханалар корларынан да мол орын 
алды. Ka3ipri кезде зерттеупплер негурлым жш кездесетш, социалиспк 
жангырту барысында басшылыкка алынган материалдар жарияланатын 
баспасоз басылымдарын, атап айтканда, РК(б)П Кыробкомы мен БК(б)П 
Казак елкелж комитеп беюткен каулыларды, нускауларды, ережелерд1, 
партия съездерь конференциялары мен пленумдар шеппмдерш168 жш пай- 
даланады. БК(б)П Казак элкелж комитетшш 6ipiHiui хатшысы Ф. Голо- 
щекиннщ169 жэне онын Азбасарларынын сэздер1 мен баяндамаларынын 
жинактары жиi жэне улкен таралыммен басылып отырды. Казак AKCP-i
Кенестерш1н съездер1 мен Казак Орталык Аткару комитет! (КазО АК) сес-
сияларыныц стенограммаларында, кабылдаган каулы-карарларында кунды 
малйметгер кездеседь Одан кейшп жылдары нускаулык сипаттагы кужат- 
тарга косымша репнде зан жинактары, акпаратгык-аныктамалык, статис- 
тикалык жэне талдау тургысындагы материалдар кен келемде жарияла- 
нып отырды.
Кенеспк кезендеп тарихи кужаттардын алгашкы жинактарынын 
жарык Kepyi Турар Рыскуловтын eciMiMeH байланысты. Т. Рыскулов дайын- 
даган «Турюстандагы РК(б)П мусбюросы» (Ташкент, 1922), «Революция 
жэне Турюстаннын байыргы тургындары» (Ташкент, 1925) жинактарын- 
дагы деректердш басым к е п ш ш п Казакстаннын о н ту сттн д еп тарихи 
окигаларга170 арналган. Ютаптарда суреттелген окигаларга пкелей катыс- 
кан адамдардын эздер1 жинаган кужаттар мен материалдар, салыстырма- 
лы турде объективп акпарат беред1 жэне сондыктан да бул жинактар ке­
нес кезещндеп отандык деректанудын букш барысындагы кунды дуниелер 
болып табылады.
Казак тш ндеп алгашкы археографиялык басылым 1925 жылы Орын- 
борда жарык кордь Ол «Казак зиялы кауымынын 
6ipiHiui 
Курылтай жи-
58

налысы» деп аталды жене 1924 жылдын 12—18 маусымында еткен атал- 
мыш Курылтайдын стенографиялык ece6i ретпиде шыкты.171 Осы к1таптын 
аркасында, бугшп окырмандар А. Байтурсыновтын, Э. Бекейхановтын, 
М. Дулатовтын, X. Досмухамедовтщ, Е. Омаровтын, Н. Терекуловтын, 
И. Арабаевтын, М. Мурзиннщ жене баскалардын улттык медениетт1н,
гылымнын, едебиет пен енерд1н даму жолдары, казак 
TLni, 
оку-агарту баг- 
дарламалары мен окулыктар женшдеп кезкарастарын тупнускалык дерек- 
терден окып зерттеуге мумк1нд1к алды.
Секен Сейфуллин «Тар жол, тайгак кешу» романымен (Кызылорда,
1927) казак мемуарлык едебиетшщ непзш салды. С. Сейфуллин езш щ
жеке бакылау-багамдауына жэне нактылы сешмд1 деректерге суйене оты­
рып, тарихи окигалардын жене революция мен Азамат согысына т1келей 
катысушы жуздеген адамдар тагдырынын ауыртпалыкты жолын суретте- 
ген.172 Автордын деректер мен окигаларды бейнелеудеп айкын саяси уста- 
нымдары жене карама-карсы лагерьлердеп адамдар ерекеттер1не бага беру- 
деп таптык кезкарастарына карамастан, С. Сейфуллиннщ шыгармасы 
1916—1919 жылдардагы Казакстан тарихы бойынша куш бупнге дейш ен 
жи1 пайдаланылатын деректеме болып табылады.
Осы жылдары казак халкы улт-азаттык козгалысынын тарихы, атап
айтканда, Алаш козгалысы жайындагы алгашкы басылымдар, онын iniiitue 
кужатты-дерекп жинактар жарык кердк1927 жылы БК(б)П Казак елкелйс 
комитет1н1н (Казкрайком) саяси тапсырысы бойынша А.П. Бочагов жи- 
наган кужаттар кешеш идеологиялык тургыдан жарамсыз деп танылды. 
Ол кездеп алга койылган саяси м1ндет бойынша, Казакстандагы Компар- 
тиянын басты карсыласы Алаш козгалысынын толык талкандалганына 
куел1к ететш накты деректерд1 тандап алу керек болатын. Алашорда мен 
«Алаш» партиясынын кужаттарын жариялай отырып, А. Бочагов кажетп 
деректерщ тавдап ала алмады, оларга тшсгаше талдау журпзш, таптык 
бага беруде осалдык танытты. Муны Н. Мартыненко да орындай алмады,
онын «Алашорда» жинагы (1929), республиканын идеологиялык басшы- 
лыгынын кезкарасы бойынша, Алаш идеяларын сынаудын орнына оны 
кеб1рек насихаттаган болып шыкты.173
Кейшнен, 1935 жылы бул жагымсыз окига, С. Брайнин мен Ш. Ша- 
фиронын «Алашорда тарихынын очерктерЬ к1табынын жарык керуше 
байланысты тагы да кайталанды. 1935 жылгы 15 ceyipfleri БК(б)П Казак 
елкел1к комитетшщ бюросы, олардын ез к1таптарына косымша ретщде 
енпзген кужаттары «объективт! турде контрреволюциялык алашордалык 
ултшылдык идеологиянын насихаты» болып шыккан деп тапты174 жене 
ютапты айналымнан алып тастау, ал авторлар мен баспагерлерд1 катан 
жазалау туралы шеш1м кабылдады. Бул Коммунист1к партия идеолог- 
TepiHiH Алаштын талкандалуын кужаттык-дерек жинактар аркылы 
непздеуге тырыскан сонгы epeKeTi болды. Будан кейшп кенеспк кезенде 
тек жекелеген кужаттарды жене олардын уз1ндшер1н, м1ндетп турде берше- 
ттн таптык сипаттагы тусшжтемемен 6ipre жариялау жолымен Алаш коз- 
гал ысына кара куйе жагылып отырды.
Жогарьша аталган кужаттык-деректт уш жинактагы деректемелер 80- 
жылдардын соны на дейн гылыми зерттеулерден сырт калдырылды. Бул 
К
1
таптардагы материалдар, ecipece Алашорданын жетекшшер1 мен белсецш
59

кызметкерлершщ, сондай-ак «Алаш» партиясы мушелершщ Ti3iMi жария- 
ланган Н. Мартыненконын жинагы ез кезвд е, 1929-1931 жэне 1937— 
1938 жылдардагы саяси кугын-сурпн кезещнде казак зиялыларынын 
тандаулы екшдерш кугындау эрекетшде НКВД ушш таптырмайтын непз
болды.175 
Э 
jR - I |
Щ
М и • • И - Щ
30-жылдары 6ipiHini кезекте партиялык-идеологиялык мазмундагы
кужаттык жинактар басылды.176 Алайда сол кезде, барлык археография- 
лык ережелер бойынша, Кенестердщ алгашкы казакстандык съездершш 
мурагаттык материалдар жинактарынын жариялануы отандык деректану- 
даты елеуш турде алга басушылыктыц KepiHici болып табылды.177 Казак­
стан Жазушылар одагы 6ipiHiiii съезшщ казак тш ндеп стенограммалары- 
нын жарык Kepyi согыска дешнп жылдардагы мэдени ом1рдщ елеулй жепс- 
Tiri едь178 Естел1ктерд1 жинау мен жариялау iciH уйымдастыруда да алга 
жылжу байкалды.179 Бул жумыстар кейш п жылдары да, ecipece эскери- 
патриоттык такырыпка арналган Шрнеше шагын кпапш алар180 басылып 
шыккан Отан согысы жылдарында жалгасын тапты.
Согыстан кейш п жылдары кужаттык-дереки басылымдар такырып 
жатынан айтарлыктай кенейе 

жүктеу/скачать 63,86 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: