Вестник инновационного евразийского университета

Вестник Инновационного Евразийского университета. 2014. № 4 ISSN 1729-536X  107 
Қазақ поэзиясындағы азаттыққа қол жеткізу жолын сипаттаған детальдар «бұғау», «кісен», 
«қамыт», «көген», «шідер», «құрсау», «ноқта», «тұзақ» сынды бірліктер. Мәселен, Ұ.Есдәулет
Атамекен – алып тозақ 
мойыныңды қамыт қажап, 
мойыдың-ау, ғаріп қазақ,
аһ ұрып [5, б. 25] – десе, Қ.Шаңғытбаев поэзиясынан былай көрініс тапқан: 
Азат елдің азаматы – мен енді, 
Кең кезеңге кеуіл сорлы кенелді. 
Келем, міне, алшақ басып елімде 
Ағытып ап мойнымдағы көгенді [6]. 
К. Ахметова «Бұл ғасыр – біздің ғасыр ұзақ күткен, Үзілген ноқта, бұғау, тұзақ біткен» деп 
толғаса, А. Қани «Шыңғыртып байлап // Мағжанның жырын шынжырға» деп отарлау саясатының 
жырды да бодандауын ашумен айшықтауы үндескен жыр жолдарын жазған. Бұлардың барлығы азаттық 
жырларға жету жолындағы қазақ ұлттық мәдениетін сипаттауға бағытталған ерекшеліктер.
Бұғау – қылмысты адамның екі қолына, мойнына, аяғына салатын шынжыр, металл шеңбер.
Кісен – қол аяққа салынатын темір бұғау. 
Қамыт – аттың мойнына кигізілетін, имектеу келген ағаш жақтаулары бар арба-шана әбзелі. 
Көген – қой, қозы-лақтарды мойындарынан тізбектеп, желі арқанға қатарлап байлайтын 
бұршақтар тізбегі. 
Шідер – аттың алдыңғы екі аяғы мен артқы бір аяғын қосып салынатын тұсау. 
Құрсау – белгілі бір затты қысып тұру үшін, сыртынан айналдыра ұстатқан темір шеңбер. 
Ноқта – мал басына кигізетін ауыздығы жоқ жүген тәрізді әбзел. 
Тұзақ – есіп, ілмектеліп жасалған аңшы құралы. Тұзақтау – бұғалық жасап байлау. 
Шынжыр – бір-біріне ілмектелген шығыршықтар тізбегі [7]. 
Азаттық жырларында ұлттық сипат, ұлттық нақышпен қатар халықтық қасиет, ұлттық мінез 
жырланбай қоймайды. Тіпті, кейде өлеңнің өн бойынан көрініс табады. 
Ұлттық характер – әдеби шығармадағы кейіпкердің ұлттық сипатымен ерекшеленген мінез-бітімі, 
оның белгілі бір халықтың өкілі екендігін танытатын психологиялық және ойлау, сөйлеу өзгешелігі. 
Ұлттық характер – тарихи категория. Ол қоғамдық, рухани, экономикалық және саяси жағдайларға 
сәйкес қалыптасады. Дүниені ұлттық түсінікпен қабылдау жолы қай адамға болсын тән қасиет. Өнерде, 
әдебиетте адам бейнесінен бұл қасиет толық көрініп отырады. Әр халықтың өз эпикалық туындыларын 
олардың талай замандар ұлт болып қалыптасуынан бөліп қарауға болмайды. Сондықтан шығармада 
ұлттық характер жасау үшін оның дүние танымын, психологиясын, әдет-ғұрыптарын т.б қасиеттерін білу 
керек [3, б. 360]. 
...Тек қорықпаған дұшпаннан, 
Текті ұрпағы тепсініп, 
Туырлықтай жерін қорғар дейтін 
Ұлы Даланың! [8, б. 48] –
деп ақын Ә.Қайырбеков ешбір жаудан қаймықпаған қазақы мінезді айта келе, оның, яғни қазақ 
халқының асау мінезін «тепсініп» деталімен беруі айшықты, бірден ерекше мінез сезіледі. Тепсінген 
атты көз алдымызға елестетер болсақ, ешкімге, ештенеге бағынбайтын асаулықты көреміз. Қазақ та 
біреудің ырқымен кетпей, тарлықтан тепсініп шықты. 
Қидасында намыс қайраған, 
Қантөгісте жауы жайраған. 
Қабырғасы сөгілгенде қыңбаған, 
Қайғыдан иілсе де сынбаған [8, б. 48]. 
Ақын ұлы намыстың есебі – ұлы күшке апарғанын ерекше айшықтайды. Қазақ ешуақытта 
біреумен соғыспаған. Тек жаудан қорғанған. Ақын жырында бұл да ескерусіз қалмаған: 
«Жағаға дұшпан қолы тимеске, 
Жазықсыздан бекер күймеске» [8, б. 48] –
Ақындардың ұлттық нақышты өрнектеуі өз алдына, ұлттық мәдениетімізді дәріптеудің орны 
бөлек. 
Жаңа тәуелсіздік заманасы қазақтың ұлттық мәдениетін мемлекеттік деңгейге көтерді. Ол 
көпұлттық сипаты бар Қазақстан мәдениетінің өзегіне айналды. Ұзақ жылғы қуғын-сүргін, зобалаңнан 
ақталған қазақ мәдениетінің ұлыларының мұрасы халық қазынасына қосылды. 
Ұлттық мәдениет әдебиетте, ғұламалар туындыларында бүгінгі күнде көрініс тауып келеді. 
А. Қани елін егемендікке үндеген Мағжан, Шәкәрім, Міржақып сынды Алаш қайраткерлерінің қазазы 
үшін коммунистік жүйені айыптаған «Айыптау» өлеңінде ұлттық ерекшелігімізді танытатын «Көкпар» 
ойынын еске алады: Найзағай тектес бір сезім сондай керемет // Кеудемде менің тартқанмен көкпар // (Не 
керек!). Ал Ұлы Тәуелсіздік таңын асқақ пафоспен жырлаған «Жазмыштан озу» өлеңінде :
Ғарышкеріңмен биіктеп Қара шаңырақ, 
Намыскер ұлмен қанатын жайды керегең, 
Заманға рахмет қолтықтап бізді демеген!!! [9, б. 5] 

108 Вестник Инновационного Евразийского университета. 2014. № 4 ISSN 1729-536X 
десе, Д. Қанатбаев «Шаңырақ бейне ғажап Күн // Көгімнен дәйім көрінгей. – деп үндейді. «Атамыз 
Алаш, керегеміз ағаш» немесе «Киіз туырлықты, ағаш уықты қазақпыз» деп аталы сөз айтып қалдырған 
ата-баба, аналарымыздың негізгі баспанасы киіз үй болғаны әркімге аян. Шаңырақ – киіз үйдің қасиетті 
киелі мүлкі. Қазақтың көптеген жақсы сөздері осыған байланысты айтылады. Шаңырақ үй, отбасы деген 
мағынаны да білдіреді. Қазақта «Шаңырағың биік болсын» деген бата бар. Кереге келетін болсақ, ол – 
киіз үйдің негізін құрайды. «Керегең кең болсын» деген тілек осыдан шыққан. Яғни ақын ұлы арманның 
биігіне жетіп, өскенімізді, дамып, үлкен мемлекет болғанымызды осылайша білдіруі – ақынның сөз 
кескініндегі көріктілік. 
К. Ахметова басқаға бағынып өсу табиғатымызға аса жат екенін «Рух бостандығында»: «Атырау, 
Алтай арасы дүр етіп түгел сілкінді // Бесікте жатқан нәресте бостандық сұрап бұлқынды» [10] – деп 
асқақтады. Бесік – қазақ халқының мәдени мұраларының бірі, ұлт өнерінің төл туындысы, тәрбие 
құралы, нәрестеге арналып жасалған ағаш төсек.
Е. Нүсіпбеков «Барыс сипат» өлеңінде еліміздің Егемендікке еңбектеп жетуінде көрсеткен ерлік 
істері мен қайсар істерін барыстың бойындағы қасиеттерімен сәйкестіре отыра, оның символдық мәнін 
саусақпен санамалап бергендей: 

жүктеу/скачать 2,78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: