Вестник Казнпу имени Абая, серия «Молодой ученый. Поиски. Проблемы. Исследования», №1(5), 2015 г
жүктеу/скачать 1,51 Mb. Pdf көрінісі
|
| Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Молодой ученый. Поиски. Проблемы. Исследования», №1(5), 2015 г. 4
ISSN 1728-5410
Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті Казахский национальный педагогический университет имени Абая Kazakh National Pedagogical University named after Abai
Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Жас ғалым. Ізденістер. Мәселелер. Зерттеулер» сериясы, №1(5), 2015 ж. 5
педагогикалық университеті ХАБАРШЫ «Жас ғалым. Ізденістер. Мәселелер. Зерттеулер» сериясы №1(5), 2015 Шығару жиілігі – жылына 2 рет. 2001 жылдан бастап шығады.
Қазақстан Республикасының мәдениет және ақпаратминистрлігінде 2009 жылымамырдың 8-де тіркелген N 10108 – Ж
Басуға 15.05.2015. қол қойылды. Пішімі 60х84 1/8. Көлемі 8.75 е.б.т. Таралымы 300 дана. Тапсырыс 70.
050010, Алматы қаласы, Достық даңғылы, 13. Абай атындағы ҚазҰПУ
Абай атындағы Қазақ ұлттық М а з м ұ н ы С о д е р ж а н и е C o n t e n t ҚОҒАМДЫҚ ҒЫЛЫМДАР МӘСЕЛЕСІ ВОПРОСЫ ОБЩЕСТВЕННЫХ НАУК PROBLEMS OF SOCIAL SCIENCES Ботабаева Ж. Д.Исабековтің «Сүйекші» повесіндегі тартыс мәселесі............................................................................................... Қасенов Е.С.І.Жансүгіров поэзиясының әдеби тіл дамуындағы орны..................................................................................................... Абаев В.Е. Полиязычие – основа
развития конкурентоспособногоКазахстана..................................................... .....................................
Қазақстан тарихының зерттелуі (ХХ ғасырдың екінші жартысы ХХІ ғасыр басы).................................................................................
бейнелену жайы................................................................................. Есилов А.Б. Роль образования в социальной адаптации мигрантов в Республике Казахстан.................................................................... Түзелбаев Н. Фазлаллах ибн Рузбихан өмірі мен шығармашылығы жөнінде................................................................ Коккозова Г. Орталық Қазақстандағы ХІХ ғасырдыңІ- ширегіндегі саяси өзгерістер.......................................................... ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ҒЫЛЫМДАРЫ МӘСЕЛЕСІ ВОПРОСЫ ЕСТЕСТВЕННЫХ НАУК PROBLEMS OF NATURAL SCIENCES Тюлепбердинова Г.А., Алимбаева Б.К., Адилжанова С.А., ЧерикбаеваЛ.Ш., Телгожаева Ф.С. Дискретный аналог метода наискорейшего спуска для обратной задачи акустики в случае гладкого источника............................................................................
ерекшеліктері..................................................................................... Тюлепбердинова Г.А., Алимбаева Б.К., Телгожаева Ф.С., Сагимбаева Л.А., Адилжанова С.А., Черикбаева Л.Ш.Қашықтықтан оқытудың желілік технологиясы............................ Жетимекова Г.Ж. Тест
құруда және
сауалнама жүргізудеispring quizmaker қолданылу ерекшеліктері....................................
Содержание понятия предметнойкоммуникативной компетенции в рамках дисциплины «Композиция» в ВУЗе....................................................................... 4 7 10 13 17 21 24 28 32 35 41 43 46 50 Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Молодой ученый. Поиски. Проблемы. Исследования», №1(5), 2015 г. 6 педагогикалық университетiнiң «Ұлағат» баспасы Казахский национальный педагогическийуниверситет имени Абая
Серия «Молодой ученый. Поиски. Проблемы. Исследования» №1(5), 2015 Выходит с 2001 года. Периодичность –2 номера в год
Зарегистрированов Министерстве культуры и информации Республики Казахстан 8 мая 2009 г. N 10108– Ж
Подписано в печать 15.05.2015. Формат 60х84 1/8. Объем 8.75 уч.-изд.л. Тираж 300 экз. Заказ 70.
050010, г.Алматы,пр.Достык, 13. КазНПУим.Абая
Издательство «Ұлағат»Казахского национального ҒЫЛЫМДАҒЫ ЖАС ӨСКІН МОЛОДЕЖЬ В НАУКЕ YOUTH IN SCIENCE Serikbay N.Margaret Thatcher and her role in the recent history of Britain.................................................................................................. Pretova U.The Trojan war................................................................. Kamekova T.Historical and political portrait of Mustafa Kemal Ataturk................................................................................................. Себеш А.К.Полиязычие – поликультурная личность................... Біздің авторлар. Наши авторы. Our authors..................................... Абай атындағы ҚазҰПУ Хабаршы «Жас ғалымдар» сериясының ғылыми мақалаларды қабылдау ережесі......................................... Правила приема научных статей в журнал «Вестник КазНПУ имени Абая» серия «Молодые ученые».......................................... 54 56 60 63 67 68 69 Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Жас ғалым. Ізденістер. Мәселелер. Зерттеулер» сериясы, №1(5), 2015 ж. 7 педагогическогоуниверситетаимени Абая
Kazakh National Pedagogical University named after Abai
Series of «Young scientists. Search. Problems. Investigations» №1(5), 2015 Periodicity – 2 issues per year. Published since 2001
BekbolatovaK.M.magister of ped.sc. © Kazakh National Pedagogical University named after Abai, 2015 Registered in the Ministry of Culture and Information of the RK, 8May, 2009 №10108-Ж
Signed to print 15.05.2015 Format 60x84 1 / 8 . Volume 8.75 – publ.literature. Edition 300 num. Order 70.
Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Молодой ученый. Поиски. Проблемы. Исследования», №1(5), 2015 г. 8 050010, 13 Dostyk ave., Almaty. KazNPU after Abai Publisher "Ulagat" Kazakh National Pedagogical University named after Abai
Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Жас ғалым. Ізденістер. Мәселелер. Зерттеулер» сериясы, №1(5), 2015 ж. 9
ҚОҒАМДЫҚ ҒЫЛЫМДАР МӘСЕЛЕСІ ВОПРОСЫ ОБЩЕСТВЕННЫХ НАУК PROBLEMS OF SOCIAL SCIENCES ӘОЖ 821/29 Д.ИСАБЕКОВТІҢ «СҮЙЕКШІ» ПОВЕСІНДЕГІ ТАРТЫС МӘСЕЛЕСІ Ж.Ботабаева – Шымкент университетінің доцент м.а., ф.ғ.к. Д.Исабековтің «Сүйекші» повесінде бұралаң тағдыр кешкен әке мен бала тағдыры. Өмекейге еріп кетіп бара жатқан Тұңғыш өзі қазған зираттарға қимай қарайды. Адам баласына сұп-суық болып көрінер зиратты Тұңғыштың қимай қарауы. Әлде өмірі соған байланысты өткендігінен бе? Тұңғыштың адам ретіндегі сезімі шығарманың соңында екі жерде кездеседі. Бірі – өткенін ұмытпауы, әруақтарға бағыштап ата-бабасын есіне алып құран оқытуы. Екінші сәт туған жерге келгендегі толқынысы. Туған жерге қарап, екі көзінен парлап жас ағуы. Оның толғанысы көз жасымен беріледі, ұзақ толғана сөйлеуге кейіпкер дәрменсіз еді. Басынан өткен тағдыр талайы оның жан-дүниесіндегі көп нәрсені жоқ еткенімен, туған жерге деген сезімін жоя ал- мапты. Тек, айтуға тілі жетпей, еріксіз егілуде. Ол туған жер жайында ұзақ толғанса да шығарма нанымсыз болар еді.
Қазіргі қазақ прозасында қаламгер Д.Исабековтың шығармашылығы ерекше орын алады. Соның бірі ертеректе жарияланған «Сүйекші» повесі. Қаламгер кейіпкердің нақты сәтінен бере отырып, өткен өмірі- не Тұңғыш көзімен ой шегінісін жасайды. О баста дүниеге келгенде Тұңғыш болып келген кейіпкерде тағдыр қарама-қайшылығы бар. Қаламгер тартысты осыдан өрбітеді. Тұңғыш бір кезде бір шаңырақтың аңсатып барып дүниеге келген, қызығы, қуанышы, үміті, болашағы еді... Тұңғышты оқытып, қара танытсам, балам ғұлама болса деген әкенің үкілеген үміті, өзім жетпегенге балам жетсе деген арманды тілегі бар еді. Алайда пенденің тілегі қабыл бола берген бе? Өткінші дүниенің тайқазаны тайқаң етіп аударылып түсті. «Бай баласын құдыққа итеріп өлтірді» деген жаламен әке құныкер Тұңғыш аманатқа кісі қолына өтті. Қабырғасы қатпаған, жауыздық әлемінен бейхабар бейкүнә бала қатыгездік құрбаны боп кете барды. Бұл тағдыр қаталдығынан туған қарама-қайшылық. Шығарманың ортасына дейін Тұңғыш өз тағдыры үшін күрес нышанын көрсетеді. Ол ат құйрығына байлануға қарсы «Көке... көкетай. Не істемексіз мені? Байламаңыздаршы, жалынамын, айтқаныңыздың бәрін істеймін» [1, 242]. «Ағатай... енді апам қайтіп табады мені?...» дейді ол. Әлі анаға деген перзенттік сезімі жоғалмаған. Артынан іздеп өлген анасына: -
-
Көкемнің өлгені рас па? -
Жоқ. Оның жұмыстан қолы тимей жүр шыбыным. Көктемде ол да келеді. Сені атқа мінгізіп алып кетеді. Неге бүгін алып кете бермейсің? Бұлар мені боқтайды, ұрады. Қалдырмашы апатай» [1,241] деп, сәби көңілден өтініп жүр. Сәбилік таза жүрек шырылдаған үніне жауап болмады. Кек кернеген сәтте Үкітайға қарсы шықты. « - Сойып жедім. Түгел, бәрін, бірін қалдырмай. Кеңкелестің түсі бұзылып оған жақындай берді. Ашудан жарылып кетердей боп тартып жібергелі қамшысын көтере берген Үкітай оның кісі жерлік мына түрінен шошып кейін ығыса берді», - суреттеулер соны көрсетеді. Қаламгер контрастық тәсілде қарама-қарсы мінездерді әрекетке сала отырып, кейіпкерінің тағдырын қарама-қайшылықта шиеленістіріп тұлғалайды. «...Бәрін ол кейін, бір ай өткен соң білді. Құлындағы дауысы шығып шыңғырып жылағаны есінде. Жалаң аяқ, жалаң бас анасы мен туғалы көрмеген інісінің бір үлкен, бір кіші моласына қарай шырыл- дап жүгіргені есінде. Қуғыншыларға қарасын көрсетпей молаға жетіп жығылғаны есінде. Ана мола- сының тас боп қатқан топырағын тырналап, саусағынан қан аққаны есінде»... Әрі қарай не болғаны жадында жоқ» [1,251]. Ана суық өлімімен бірге Тұңғыштың сәби үміті де шайқалды. Балалыққа тән бақыттың тәтті уызынан ажыраған балада қандай күй болсын. Ең қорқыныштысы сол. Оның жан дүниесінде жақсылыққа деген Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Молодой ученый. Поиски. Проблемы. Исследования», №1(5), 2015 г. 10
сенім атаулы қатыгез қолдармен тұншықтырылды. Арада бір жыл өткен соң оның тұңғыш аты да, Аманат аты да жойылып, Кеңкелес атанды. Кеңкелес болып есейді. Кейіпкер жан дүниесі өзгерді. Соған орай аты өзгерді. Ата-ана мейірімінен гөрі жұрттың көз түрткі, тепкісін көп көрген Тұңғыш бара-бара жұмыс басты пендеге тән сезімдерден жұрдай болып тонала берді. Ақыры тіршілік үшін жасалар саналы әрекеттен де айырылды. «Кеңкелес үшін мына дүние- де құдық қазып, мал бағу, сәті түссе тоя тамақ ішіп, ұйқысы қанып оянудан басқа мақсат та, қызық та жоқ. Бұл мағынасыз тіршілік қашан бітеді, қашан ел қатарлы мен де қатын алып, түтін түтетем» деген сұрақ жапан далада жалғыз айлап-жылдап жүрсе де санасына бірде-бір рет оралған емес... Марқұм әкесі сияқты төгілген терінің ақысын да сұрамайды, қатын алып, нәресте сүйіп, молдаға бала оқытамын деп әуреленбейді де...» [1, 252]. Тұңғыш – Аманат – бала. Кеңкелес. Бұл кейіпкер атының өзгеруі. Осыны жазушы кейіпкер характерінің өзгеруімен жымдастыра суреттей- ді. Кейіпкер жан дүниесіндегі тартыс ширығып барып таза мәңгүрттік күйге ауысады. Яғни тартыс сыртқы әрекеттен ішкі күйге ауысады. Оның кәсібі жылқышы, дуана, сүйекші болып өзгерді. Міне, осы аралықта Тұңғыштың характер өзгерісі ашылып отырады. Ұрылар қол аяғын байлап, ат артына бөктеріп, айдалаға апарып, аударып тастап кеткнеде ол ешқандай қарсылық көрсетпейді. Итке таланып, ұрыға жем болып дуанашылық етті. Өз тағдыры үшін күрескен жоқ. Көр қазып сүйекші бол- ды. Өз болашағын ойлаудан бұрын, тек тәңіріден иман тіледі. Ол болашағы үшін неге күреспеді. Ол үшін енді күрестің мәні де жоқ еді. Өйткені онда жан алып, жан беріп күресерлік, тырмысарлық бола- шақ қалмаған болатын. «Адамның ішкі ойлары мен сезімдері түгелдей сыртқы әрекетке айнала бермейді. ...Белгілі бір сәтте кейіпкер материалдық әрекет жасамаған күннің өзінде, оның ішкі әлемінде түрлі ойлар мен сезімдер ағыны тоқтаусыз өтіп жатады. Сөйтіп, көркем шығармада да адам реалды өмірдегідей нақты әрекетімен ғана емес, тіпті толық әрекетсіздігімен де мейлінше күрделі қалпында қалады» [2]. Тұңғыш жүрек қазынасы тоналды... Өзіне ғана мәлім жүрегіне желеу беріп тұратын ерекше сезімі бар. Балаң кезіндегі ойы: «Тек.. иә тек мырза екем оның қай уақытта Қабантауға барып, анасы мен інісінің моласын бір көріп қайтатынын білмесе». Тағы бір көктемнің кезі «Кеңкелес жылқы бағып жүріп ат үстінде қалғып кетіпті. Кенет әлдекім: «Әй, Тұңғыш, Тұңғыш деп айқайлағандай болды. Ол басын көтеріп алып жан-жағына қарады. Тірі жан жоқ. Қайта көз жұмды. «Ойбай-ау, сен маған қарамайсың ғой. Танымай тұрмысың! - деген дауыс тағы естілді. Анасының үні ғой! Қайдан естіліп тұр? «Барайын, барайын. Шақырып тұр ғой». Ол ештеңеге алаңдаған жоқ, жылқы лағып кетер деп ойламады да, атқа қамшыны басып басып жіберіп, көш жердегі Қабантауға қарай шаба жөнелді» [1,252]. Суреткер оны мәңгүрт күйде берсе де оның ішкі әлемінде мұңы мен қайғысы барын нәзік штрихтар- мен береді. Тағдыр аумалы желі үйіріп, Тұңғыш диуанашы, одан сүйекшіге айналды. «...Жұмыстың ең тынышы осы. Ешкімнен зеку, ұрыс естімейсің. Көріңді қаз да тыныш жат. Ел әйтеуір сені аштан өлтір- мейді. Көрінгенге көз түрткі боп диуанашылық қылғанша баяғыдан мола қазсаң ғой, осы уаққа дейін киіміңді бүтіндеп, там салып алар ең. Көр қазуға жап-жақсы икемің бар екен, диуана боп не табам деп жүрсің!» [265]. Өмірде жан адамнан таппаған жанашырлықты Ноғай сүйекшіден көрді. Бір ескерерлік жайт Тұңғыш қамқорлықты кәдімгі саналы әрекеті мен тіршілігі бар жандардан емес, өз бетінше лағып жүрген диуана кемпір мен еш адам кәсіп етіп бара бермейтін Ноғай сүйекшіден көрді. Мұның өзі жайдан- жай алынбаса керек. « - О, жаратқан ием, содан бері қанша заман! Деді Тұңғыш ауыр күрсініп. – Қанша заман! Не рәт көрдім сенен жарық дүние? Жылап туылып, қорлықпен ғұмыр кешіп, жұмсақ төсекке жамбасым бір тимей өтіп барамын» [265]. Тағдырына мойынсұнған, тек жанында шер-мұңы бар кейіпкер жан айғайы шығармада осылай монолог болып өріледі. Орнынан тұруы мұң болып жатқанына қарамастан, соңғы аманатымды орындасам «ол әке-шеше әруағына арнап құран оқыту» деген ішкі тілегі жанына тыншу бермеді. «Елге барған соң әке-шешеңе ас бергіземін» деген Өмекей сөзіне: «..Апырау, осы кісі неге мұны жақын тартады, екі күншілік жерден неге іздеп келеді, неге бар жақсылығын аямай тұр? Бұл мағынасыз өткен ғұмырында пенде атаулыдан мейірім, рақымшылық көрмей енді «әке-шешеңе ас бергіземін» деген сөзді естігенде оған деген ішкі таңырқанысы еді. Автор кейіпкер қанша өмір қақпақылына салса да, туған жеріне, еліне жеткенде автор оның ішкі жан Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Жас ғалым. Ізденістер. Мәселелер. Зерттеулер» сериясы, №1(5), 2015 ж. 11
толқыныстарынан туған психологиялық өзгерісті былай береді: «Өмекей сүйекшіге қарағанда оның көзінен парлап тұрған жасты көрді». Характер өзгерісінде жазушы шеберлігіне қатысты саналы әрекет бар. Ол өмірге келді. Не көрді. Не көрмеді. Бар қиянатты көтерді. Бірақ барлық нәрі сарқылған сорлы жүрек қуанышты көтере алмады. « - Қу құдай, - деді Өмекей оның жас жуған жүзіне қарап тұрып, соқыр құдай! Бұл байғұсты аманат боп жүргенде неге алмадың, диуана боп итке таланып жүргенде неге көрмедің, қарақшылардың қолынан неге өлтірмедің, сүйекші боп мола қазып жүргенде неге алмадың. Енді бұл бейшараға бір жақсылық жасайықшы дегенде қолымыздан кеп жұлдың да кеттің..» [27]. Қаламгер кейіпкер тартысын оның трагедиялық өлімімен аяқтайды. «Оның өліміне ешкім жылаған жоқ. Өмірге өзі қалай тыныш келсе, солай ың-шыңсыз тыныш кетті..» деп аяқтайды автор. Қанша адам болса, сонша тағдыр жолы бар. Соның ішінде осындай да тағдыр болуы мүмкін екен ғой, - деп еріксіз күрсінесің де. Өмірдегі әр адам тағдырының басқаны қайталамастай өзінше қоңыр ырғағы бар. Егер сол ырғақ арқауы сәл кедергіден үзіліп кетсе бастапқы қалпына келмеуі де мүмкін. Өмірдегі шытырманға толы шырғалаңның бір ұшығы сол келмеуден де басталатын сияқты. Тұңғыш тағдыры осындай ой түйгізеді. Жазушы жалқыны жалпыға ұластырып әкетеді. Белгілі бір нақты адам өмірін талдай әңгімелеу арқылы ол тіршілік кешкен орта, өткен уақытқа барлау жасайды. Тұңғыш өмірін жүрек қазынасын тонат- қан, мәңгүрт хал кешкен жандар тағдырына сабақтастыра, ұштастыра сурейттейді. Д.Исабековтің «Сүйекші» повесінде бұралаң тағдыр кешкен әке мен бала тағдыры. Өмекейге еріп кетіп бара жатқан Тұңғыш өзі қазған зираттарға қимай қарайды. Адам баласына сұп-суық болып көрінер зиратты Тұңғыштың қимай қарауы. Әлде өмірі соған байланысты өткендігінен бе? Тұңғыштың адам ретіндегі сезімі шығарманың соңында екі жерде кездеседі. Бірі – өткенін ұмытпауы, әруақтарға бағыштап ата-бабасын есіне алып құран оқытуы. Екінші сәт туған жерге келгендегі толқыны- сы. Туған жерге қарап, екі көзінен парлап жас ағуы. Оның толғанысы көз жасымен беріледі, ұзақ толғана сөйлеуге кейіпкер дәрменсіз еді. Басынан өткен тағдыр талайы оның жан-дүниесіндегі көп нәрсені жоқ еткенімен, туған жерге деген сезімін жоя алмапты. Тек, айтуға тілі жетпей, еріксіз егілуде. Ол туған жер жайында ұзақ толғанса да шығарма нанымсыз болар еді. Кейіпкер тағдырға мойынсұнған. Сыртқы әрекетінде қарсылық жоқ, кейіпкер ешкіммен тартысып жатпайды. Кейіпкердің ортадан таза оқшаулануы бар. Жалғыз күй кешеді. Үй болу, бала сүю сияқты, не үшін өмір сүріп жатырмын деген сұрақ болмайды. Өмірімді өзгертсем деген ұмтылыс жоқ. Яғни автор «жай адам» арқылы өмірдің моральдық мәселелерін көтереді. Қарапайым құбылыстардан, елеусіз әрекеттерден үлкен жинақтаулар жасайды. Шынайы көркем шығарманың тағдыры тұңғиыққа тартады, көп қырлы келеді. Соның бір қыры Ш.Айтматовтың «Мәңгүрті» мен Тұңғыштың тағдыры, қос суреткердің айтар идеясы тұрғысынан үндесе- тіндей. Ұлттық рухтың тоналуға жақын қалып, «мәңгүрттену» құбылысқа айналып бара жатқаны. Классикалық шығармалардың өнегесі зәру мәселелерді қозғауында ғана емес, соларды көрумен шектел- мей, алуан қырларын қамтып, терең байыптауында.
жүктеу/скачать 1,51 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|