Вестник КазНУ. Серия филологическая, №2(132). 2011 119 М. Қ. Мəмбетова

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №2(132).2011
121 
тілдік бірліктер мен құрылымдардың қолданы- 
луын жинақтап сипаттауды болжайды. Дəстүрлі, 
классикалық сипаттау лингвистикасы тілді бір- 
ліктер жүйесі жəне олардың қолданылу ереже- 
лері ретінде қарастырады. Мұндай бағдар тілде 
бар нəрсені, мəтіндерде, сөздіктерде, жазбаша 
жəне ауызша сөйлеуде тіркелгенді, анықталып, 
жалпыға бірдей қабылданғанды, тұрақталғанды 
сипаттауды болжайды.
Тілдік фактілерді психолингвистикалық си- 
паттау деңгейі эксперименталдық зерттеу нəти- 
желерін көрсетеді, атап айтқанда, əртүрлі ассо- 
циативтік эксперименттер мен көптеген басқа 
эксперименталдық процедуралардың көмегімен 
орындалған нəтижелер, олар тілдік таңбалар мен 
құрылымдардың мазмұны тіл иесі санасында 
нақты қай түрде болатындығын айқындап, си- 
паттауға мүмкіндік береді, сондай-ақ түсіну, 
сақтау жəне сөйлеу туындыларының шығуы 
үдерістеріндегі тілдік бірліктер мен құрылым- 
дардың өзара əрекеттесу сипатын анықтайды.
Тілдік сананы лингвистикалық та, психолин- 
гвистикалық та деңгейде зерттеуге болады. Екі 
бағдардың да өз əдістері бар, олар тіл жүйесін 
сипаттауда бір-бірін толықтырады. Дəстүрлі-
лингвистикалық сипаттамалардың шынайылығы 
егер олар психолингвистикалық сипаттаулар 
нəтижелерін қосып алатын болса жоғарылай 
түспек.
Қорытындылай келе, Е.Ф. Тарасовтың айтқан 
мына пікірін келтіргенді жөн көрдік: «бірдей 
ұлттық мəдениет жоқ, оның үстіне бірдей жəне 
сол бір мəдени затты сипаттайтын біркелкі сана 
бейнелері жоқ. Егер мəдени зат бір ұлттық 
мəдениеттен екіншісіне тасымалданған болса да, 
онда сезімдік бейне бірдей болуы тиіс еді, бірақ 
бұл олай болмайды, себебі оның қалыптасуы 
үшін тек бұл затты сезімдік қабылдауда алын- 
ған перцептивтік деректер ғана емес, сондай-ақ 
табиғаты жағынан концептуалдық, мəдени 
білімнен тұратын априорлық білімдер де қолда- 
нылады. Бұл заттың ақыл-ой бейнесінде (бір 
мəдениеттен екіншісіне ауысқан) əрқашан ұлт- 
тық-мəдени айрықшылық элементтері болады» 
[7, 19 б.]. 
Демек, бөтен мəдениетке жетуде алынған 
жаңа білімдер адамның өз жəне өзге мəдениет- 
тің бейнелері арасындағы айырмашылықтарды 
іздеу жəне бұл айырмашылықтардың мəнін ай- 
қындау қажеттілігін сезінгенде ғана қалыпта- 
сады, ал бұл танылған бейне əлі толық таныл- 
маған бөтен ретінде қабылданған жағдайда
ғана болмақ. Бөтен мəдениетті танудың мұн- 
дай амалында жаңа білімдер талдап отырған 
субъектінің ескі білімдерінен қалыптасатын- 
дығын есте ұстау қажет.
Білім мəдениет құбылысы ретінде танымның 
ортақ үдерістерімен де, мəдениеттен қалыптаса- 
тын ақиқаттың ұйымдастырылу жəне мəнін 
ұғыну формаларымен де байланысты өзіндік 
даму заңдылықтарына ие. Бұл, ең алдымен, қа- 
былдау жəне кеңістік, уақыт, қозғалыс, себеп-
салдарлық байланыстардың мəнін ұғыну құры- 
лымдарымен байланысты білімнің категория- 
лық-семантикалық формалары.
__________________ 
1. Психологический словарь. – М., 1998. – С. 361-362.
2. Леонтьев А.А. Основы психолингвистики. – М., 1999. 
– 287 с.
3. Ушакова Т.Н. Языковое сознание и принципы его 
исследования // Языковое сознание и образ мира. – М., 
2000. – С. 13-23. 
4. Уфимцева Н.В. Археология языкового сознания: 
первые результаты // Язык. Сознание. Культура / Отв. ред. 
Н.В. Уфимцева, Т.Н. Ушакова. – М., 2005. – С. 205-215. 
5. Тарасов Е.Ф. Актуальные проблемы анализа 
языкового сознания // Языковое сознание и образ мира / 
Отв. ред. Н.В. Уфимцева. – М., 2000. – С. 24-32. 
6. Стернин И.А. (2002) Коммуникативное и когнитив- 
ное сознание // http://www.comch.ru. 
7. Тарасов Е.Ф. Межкультурное общение – новая онто- 
логия анализа языкового сознания // Этнокультурная 
специфика языкового сознания / Отв. ред. Н.В. Уфимцева. 
– М., 1996. – С. 7-22. 
* * * 
Статья посвещена лингвистическому анализу терминов 
«сознание» и «языковое сознание». 
* * * 
This article is devotes the linguistic analysis of terms 
“awareness” and “language awareness”.