Вопросы археологии

352

в

опросы

 

археологии

  к

азахстаНа

.

 Выпуск 3.

в 20 км к югу от г. Уральска в Зеленов-

ском районе, в 8 км к западу от п. Кру-

глоозерный. Вишневая Балка – это юж-

ный  склон  большого  сырта  под  назва-

нием  Свистун-гора.  Там  располагались 

два  кургана.  В  кургане  №  1  отмече-

но впускное погребение № 4, оно рас-

полагалось  северо-западнее  центра  в 

прямоугольной  яме,  ориентированной 

по линии СВ-ЮЗ. Длина ее 1,8 м, ши-

рина 0,6 м, глубина 0,1 м. На дне, вы-

тянуто на спине лежал костяк женщины 

25-30  лет,  головой  ориентированный 

на  юго-запад.  Череп  лицевой  частью 

повернут  к  западу.  Левая  кисть  лежит 

на бедре. Кости правой руки согнуты в 

локте. На нижних позвонках лежал ку-

сочек черной смолистой массы. Немно-

гочисленный  инвентарь  был  представ-

лен  керамическим  пряслицем,  брон-

зовой пластиной и маленьким котелоч-

ком. Миниатюрный бронзовый сосудик 

стоял  на  тазовых  костях  погребенной. 

Диаметр сосуда – 4 см, высота сосуда – 

5 см [Железчиков Б.Ф., 1998, с. 31, рис. 

18, 12]. Котелок с высоким коническим 

поддоном, округлым туловом, с двумя 

вертикальными ручками с тремя высту-

пами  на  каждой.  Верхняя  часть  тулова 

котла орнаментирована косыми линия-

ми, в виде шнура.

Они  представляют  собой  «пропор-

циональную  модель  «скифского  кот-

ла» [Киселёв С.В., 1949, с.238], с полу-

сферическим туловом, на конической» 

Рис. 2. 

Вещи из погребения № 3 и аналоги. 1 – фрагмент курильницы; 2 – 4 миниатюрные 

котлы: 2 – комплекс Майтубек, курган № 3, погр. 3; 3 – Лебедевка VII, курган 16, погр. 3; 

4

 – Вишневая Балка, курган № 1, погр. № 4.

353

б

роНзовые

 

модели

 

котлов

 

сарматского

 

времеНи

Я.А. Лукпанова

или петлевидной ножке с парой верти-

кальных ручек, украшенных тремя гвоз-

девидными  выступами.  Стенки  их  ор-

наментированы  рельефными  тягами, 

разделанными  под  шнур.  Котелки  та-

кого  типа  были  обнаружены  в  сармат-

ских погребениях волго-уральских сте-

пей, Бектимирский могильник, Верхнее 

Погромное [Cкрипкин А.С., 2000, с. 38, 

рис. 5, А 6, 7; В 7], Лебедевка VII [Же-

лезчиков Б.Ф., Клепиков В.М., Сергац-

ков И.В., 2006, с. 32], Вишневая Балка 

[Железчиков Б.Ф., 1998, с. 31], Майту-

бек I [Лукпанова Я.А., 2010, с. 175]. Су-

ществуют  и  аналоги  котелков  в  памят-

никах  постскифского  времени  Тывы, 

Среднего  Енисея,  в  хуннских  древно-

стях Забайкалья [Cкрипкин А.С., 2000, 

с.  24],  например,  миниатюрные  ко-

пии  котелков  «скифского  типа»,  най-

денные  в  таштыкских  склепах  Уйбат-

ского чаатаса (Уйбате II) [Киселёв С.В., 

1949, с.238 -239, табл. XXXVII, рис. 5, 

табл. XXXVIII, рис. 7, 9, 10], Сулуг-Хем 

[Cкрипкин  А.С.,  2000,  с.  38,  рис.  5,  А 

6,  7;  В  7],  небольшие  высотой  -  4  см 

подвесные  котелки-амулеты  из  Кокэля 

[Вайнштейн  С.И.,  1974,  с.  38]  или  же 

пять маленьких бронзовых подвесок из 

кургана  №  1  могильника  Ак-Алаха  -  3 

[Полосьмак Н.В., 2001, с. 67, рис. 45] в 

виде котелков-колокольчиков. 

О  семантическом  значении  мини-

атюрных  котлов  упоминалось  в  ар-

хеологической  литературе.  Им  отда-

валась  роль  своеобразных  украше-

ний – амулетов.

 

Сосудик

 

из Лебедев-

ки  VII  подвешивался  ножкой  вверх, 

ремешок  продевался  через  отвер-

стие на ножке. «Подобная форма кот-

лов  была  распространена  в  гуннском 

мире.  Обычай  изготовления  и  ноше-

ния  подвесок-амулетов  в  виде  не-

больших моделей сосудов в это время 

существовал не только в Тыве, но так-

же  в  Минусинской  котловине  и  дру-

гих  районах  гуннского  мира»  [Вайн-

штейн С.И., 1974, с. 38].

Котелки  из  Майтубека  I  и  Вишне-

вой  Балки  имели  конический  поддон 

без отверстия. Они не подвешивались. 

Возможно, они играли иную роль в по-

гребальном обряде и являлись симво-

лами  в  культово-магических  представ-

лениях ранних кочевников. Нельзя ис-

ключать и того, что миниатюрные копии 

котлов заменяли наличие самих котлов 

в погребении. Они же (котлы) являясь 

«кочевническим  атрибутом»  [Кузнецо-

ва Т.М., 2008, с. 178], вероятнее всего, 

не всегда использовались как «бытовая 

утварь» в погребальном обряде, а были 

наделены  сакральными  и  культовыми 

функциями.

По  мнению  С.В.  Демиденко,  котлы 

относятся  к  числу  не  часто  встречаю-

щихся находок в скифо-сарматский пе-

риод [Демиденко С.В., 2008, с. 58], од-

нако  это  один  из  характерных  элемен-

тов  инвентаря  в  погребениях  кочевни-

ков степи. Они «могли использоваться и 

в различных ритуальных церемониях в 

качестве  курильниц»  [Демиденко  С.В., 

2008, с. 59]. 

Наличие котелков в погребениях го-

ворит не только об их практическом при-

менении,  использовании  для  каких-то 

нужд, например в качестве курильниц, 

но и о символическом значений в риту-

але. Они могли быть своего рода мар-

керами,  «помогающими  индивидууму 

ориентироваться  в  пространственно-

временной,  социально-иерархической 

и  сакральной  системах»  [Тохтабаева 

Ш.Ж., 2008, с. 24], соединяя два мира 

354

в

опросы

 

археологии

  к

азахстаНа

.

 Выпуск 3.

или  устанавливая  связи  между  «сво-

ими»  и  «чужими».  Модели  котелков 

по  предназначению  в  ритуале  носили 

двойственный характер и являлись как 

раз  теми  объектами,  которые  занима-

ли  «промежуточное  положение  между 

миром  фактов  и  миром  знаков»  [Бай-

бурин А.К., 1996, с. 3]. Они являясь ча-

стью  погребельного  инвентаря,  высту-

пали как символы в ритуале и наделя-

лись медиативной функцией.

Мы разделяем мнение Г.С. Джума-

бековой,  исследовавшей  культовые 

бронзы  Жетысу,  считающей,  что  котел 

обладал  высокой  медиативной  спо-

собностью,  связывая  представителей 

сфер  мироздания  [Джумабекова  Г.С., 

2008, с. 22]. 

Роль  мощной  изоляции  и  одновре-

менно связи между «своими» и «чужи-

ми»  отводилась  различного  рода  обе-

регам, в данном случае можно говорить 

о миниатюрных котелках, как об обере-

гах, медиаторах и символах в ритуале.

По  месту  обнаружения  котелка  из 

комплекса Вишневая балка, вполне до-

пустимо, что котел мог быть привязан к 

поясу. В культово-магических представ-

лениях многих народов, в том числе и 

у скифов, сарматов, пояс занимал вид-

ное место [Грязнов М.П., 1961, с. 139]. 

Вызывает интерес описание шаманско-

го пояса М.Д. Симонова [Симонов М.Д., 

1990,  с.  45],  к  которому  были  подве-

шены  длинные  металлические  конусы 

– колокольчики. Это не исключает того, 

что к поясу могли быть привязаны ми-

ниатюрные котелки – амулетики с сим-

волическим значением. 

Таким  образом,  миниатюрные  ко-

пии котелков применялись и как связу-

ющее звено, и как оберег. Они не могли 

быть  предметами  утилитарного  назна-

чения, так как слишком малы по разме-

рам,  не  могли  быть  и  игрушками.  Эти 

сосуды были найдены не только в захо-

ронениях детей, но и взрослых, причем 

в основном в женских погребениях. Их 

носили,  судя  по  находкам  в  погребе-

ниях,  поверх  одежды  на  груди  или  же 

привязывали к поясу. В то же время ми-

ниатюрные модели котлов играли роль 

знака,  символа  или  же  определенного 

социального индикатора в погребении 

и  были  наделены  сакральными  функ-

циями, имели культовое назначение.

355

б

роНзовые

 

модели

 

котлов

 

сарматского

 

времеНи

Я.А. Лукпанова

ТҮЙІН

я.А. ЛҰҚПАНОВА

САРМАТ ДӘУІРІ ҚОЛА 

ҚАЗАНДАРЫНЫН МОДЕЛЬДЕРІ

(Қазақстандық Орал маңы 

қорғандарының материалдары 

бойынша)

Жәнібек 

ауданы 

Майтүбек 

ауылы 

маңындағы  Майтүбек  І  кешені  №3  оба-

дан  5  сармат  кезеңіндегі  жерленім  орны  та-

былды.  Соның  ішінде,  ерекше  көңіл  ауда-

ратыны  №  3  жерленімдегі  шағын  қазан 

қойылған  бала  жерленімі  болып  табыла-

ды.  Осындай  типтегі  шағын  қазандар  Волга-

Орал  даласындағы  сармат  жерленімдерінде 

кездеседі,  сонымен  қатар  осындай  ұқсас 

шағын  қазандар  скиф  кезеңіндегі  Тува,  Орта 

Енисей,  Байкалдың  арғы  бетіндегі  ежелгі  хұн 

тайпаларының  ескерткіштерінен  көрніс  та-

бады.  Шағын  қазандардың  семантикалық 

мағанасы  археологиялық  әдебиеттерде  атап 

көрсетілген.  Бұл  шағын  қазандар  өзіне  тән 

әшекей,  бойтұмарлар  ретінде  пайдаланған. 

Сол  кездегі  адамды  жерлеу  дәстүрінде  діни-

магиялық  түсініктің  нышаны  болуы  мүмкін. 

Шағын  қазандар  жерлеудегі  белгілі-бір 

әлеуметтік  деңгейлік  немесе  нышандық 

бейнелік белгісі бола алады. Шағын қазандар 

сакральды қызметтерге ие болады.

SUMMARY

YANA A. LUKPANOVA

BRONZE MODELS OF COPPERS OF 

SARMATIAN TIME

(On materials of barrows of Kazakhstan 

Priuralja)

5  burials  of  Sarmatian  ties  were  found  in 

burial mound No.3 of complex Maitubek 1 near 

the aul o the same name in Zhanybeksky district. 

The most interesting one is the burial №3 because 

its  accompanying  equipment  contains  a  bronze 

copy  of  copper.  Coppers  of  such  a  type  which 

were  found  in  Sarmatian  interments  of  Volga  – 

Ural steppes, find their analogues in monuments 

of  post  –  Scythian  times  in  Tuva,  Middle  Yenisei 

and Hunan antiquities of Zabaykal’e. There were 

some  mentions  about  the  semantic  meaning  of 

the bronze models of coppers in the archeological 

literature. They were shown as special decorations 

–  amulets.  They  might  have  had  another  role 

in  the  burial  custom  and  were  the  symbols  in 

religious  and  magic  performances.  The  bronze 

models of coppers could have played the role of a 

sign, a symbol or a definite social indicator in the 

burial.  So,  the  bronze  models  of  coppers  carried 

out sacral functions.

356

в

опросы

 

археологии

  к

азахстаНа

.

 Выпуск 3.

А. Оңғар 

Ә.Х. Марғұлан атындағы археология Институты 

Алматы қ., Қазақстан 

Жетісудың хан шатырлары

Қ

азақ 

археологиясын-

да  ерте  темір  дәуірінде 

Қазақстанды  мекен  ет-

кен  тұрғындардың  этномәдени  және 

әлеуметтік  үрдістері  мен  қарым-

қатынастары жайлы мағлұматтар өткен 

ғасырдың  90-шы  жылдарынан  бері 

көлемді  толықса  да,  сабақтастықта 

байланыстыра  зерттелген  еңбек  пен 

ортақ  қалыптасқан  ой-қорытындылар 

жоқ.  Әр  өлкеден  шыққан,  тары-

дай  шашылған  қазба  материалда-

ры ғана баршылық. Ғылыми ілім өткен 

ғасырдың 

ортасындағы 

сараптау 

деңгейінде қалуда. 

Жүйелі,  іргелі  зерттеулер  жасал-

май  жатқан  өлкелердің  біріне  сақ 

«патшаларының»  мекені  саналатын 

Жетісу жатады.

Мақаланың  мақсаты  –  Жетісудағы 

соңғы  жиырма  жылдықта  зерттелген 

хан  шатырлары  (патша  атауынан  ары-

лып,  үйінділері  пирамида  пішіндес 

элитарлық  обаларды  «хан  шатырла-

ры» деп атау керек деген М. Елеуовтың 

ойын  қолдаймыз)  жайлы  мәліметтерді 

жинақтап, олардың табиғи ландшафты-

да ұйымдастырылуы мен құрылымдары 

жайлы кейбір пікірлерді ұсыну.

  Сырдария  өзенінен  Тарбағатай  та-

уларына  дейінгі  аралықта  ерте  темір 

дәуірінің  65  қорымы  табылған  деп 

сөз  бастаған  К.А.  Ақышев  1990-1993 

жылдардағы  қайталай  жасаған  бар-

лау жұмыстарының нәтижесінде Жетісу 

жеріндегі элитарлық обалардың Алма-

ты, Есік, Беріктас, Бесшатыр және Кеген 

сынды  бес  орталығын  атап  көрсетеді. 

Солардың  ішінде  ескерткіштері  нашар 

зерттелген  ауданға  он  бес  қорымда 

екі  жүз  обасы  бар  Кеген  жатады  [Аки-

шев К.А., 1994, c. 8-11]. Бір өкініштісі, 

бұл  қорытынды  тек  Іле  Алатауының 

солтүстік  баурайы  мен  Іле  өзенінің 

аңғарындағы  ескерткіштер  негізінде 

ғана жасалған. 

Соңғы 

уақыттардағы 

элитар-

лы 

обалардағы 

зерттеулер 

де 

осы 

өңірде 

жасалды. 

Олардың 

қатарына  Алматы  маңындағы  Бо-

ралдай,  Ұлжан,  Шаңырақ;  Талғар 

ауданындағы  Гүлдала  (Красное  поле); 

Еңбекшіқазақ  ауданындағы  Бәйтерек, 

Есік,  Түрген,  Жуантөбе,  Масақ;  Рай-

ымбек  ауданындағы  Кеген,  Мойнақ 

ескерткіштері 

жатады. 

Аталған 

объектілер жайлы мағлұматтар ғылыми 

жеке  құрылымдардың  ортақ  мұрағат 

қорына  есеп  тапсырмауы  себепті 

толыққанды емес.

Алакөл 

ойпаты 

мен 

Жетісу  

Алатауының  маңындағы  хан  ша-

357

А. Оңғар

ж

етісудың

 

хаН

 

шатырлары

тырлары  жайлы  деректер  аз.  Деген-

мен,  соңғы  жылдары  даярланған  Ал-

маты 

облысының 

тарихи-мәдени 

ескерткіштерінің 

жинағындағы 

мағлұматтар  осы  олқылықтың  ор-

нын  толықтыруға  көмектеседі.  Жетісу  

Алатауындағы 

соңғы 

зерттеулер-

ге  Ойжайлау  обаларындағы  проф. 

Ә.Т.  Төлеубаевтың бастамасымен жаса-

лып жатқан қазбаларды айтуға болады.

Обалардың табиғи және мәдени 

ландшафтыда  жоспарлы  түрде 

ұйымдастырылуы.  Обалар  тобының 

қорымда 

салынуының 

осындағы 

беделді  адам  жерленген  ірі  нысан 

маңына  шоғырлана,  қотан  құра  орна-

ласуы мен тізбектеле жатқан түрлерінің 

болғандығы айқын. 

Обалар  тізбегінің  салына  ба-

стауы 

сол 

дәуірдегі 

әлеуметтік-

экономикалық өзгерістерге тікелей бай-

ланысты.  Сондықтан  да  обалардың 

орналасу  тәртібі  мен  ландшафтыға 

байланыстылығын  зерттеу,  толық  жо-

спарларын  жасау  өте  қажетті  жұмыс 

болып  саналады.  Обалардың  орна-

ласу  заңдылықтары  арқылы  ежелгі 

тұрғындардың  кеңістікті  ұйымдастыру 

жолдары  мен  қоныстану  аймақтарын 

ашуға  болады.  Осы  сәтте  есте  бо-

луы  тиіс  бір  жайтқа  жерлеу  обалары 

қоныс-мекендері (қыстау, қоныс, қала) 

–  ғұрыптық  орындары  (қатардағы 

және  ірі  ғибадат  ету  орындары) 

аралығындағы ара қатынасты анықтап, 

зерттеу жатады. Бүгінгі таңда тек Талғар 

ауданында  сақ  пен  үйсіндердің  жи-

ырмадан  астам  қонысы  табылыпты. 

Соның бірі – сақтардың Рахат «қаласы». 

Ғибадатханалардың  көп  шоғырланған 

өңірі  саналатын  Жетісуда  кездейсоқ 

табылған  ғұрыптық  заттар  мен  Алма-

ты қаласынан зерттелген балшық плат-

формалы  объектіден  басқа  ашылған 

ешқандай  ғұрыптық  құрылыс  жоқ. 

Ғұрыпты орындау үшін шырағдан, шам-

далдар мен қазандарды қолданды. 

Енді  мәселенің  екінші  қыры  –  сақ, 

үйсін,  ғұндар  және  т.б.  ел-жұрттардың 

нақты 

жерлеу-ғұрыптық 

ескерткі-

штерін  зерделеу  қажеттілігі.  Мысалы, 

үйсіндердің 

жерлеу 

ескерткіште-

рі  көп  зерттелді  дегенмен,  билеу-

ші  топ  өкілдерінің  бірде-бір  обалары 

ашылмады. 

Әр  қорым  сол  дәуірдің  айнасы  іс-

петті,  ол  жергілікті  елдің  барлық  салт-

дәстүрін  қойнауына  алып  жатты. 

Сондықтан да әрбір жерлеу қорымының 

басқа  қорымдардан  өзгеше  болуы 

заңды құбылыс.

Жетісудың 

хан 

шатырлары 

таулардың баурайлары мен өзендердің 

бойын  жағалай  отырып,  негізінен, 

солтүстіктен  оңтүстікке  қарай  тізбек 

құра орналасқан. 

Солардың  бірнешеуіне  қысқаша 

тоқтала кетейік.

Боролдай қорымындағы 52 оба өзі 

аттас  өзеннің  сол  жағындағы  жотаның 

үстіндегі  тегістікке  салынған.  Орта-

да жеке шатыр пішіндес доминант - № 

16-шы оба тұрса, басқа обалар екі тіз-

бек  жасап,  кейіннен  салынған  сияқты. 

Тізбектің батысында кейінгі дәуірлердің 

бірлі-жарымды обалары жотаның шеті-

не жасалыпты [Самашев З., Джумабеко-

ва Г., Нурпеисов М., Чотбаев А., 2006, с. 

30, 1-сур., 1]. Ұлжан мен Шаңырақтағы 

тізбектегі  обалар  -  үлкен  қорымдағы 

обалардың тек сақталған топтары. 

Жиырма 

төрт 

обасы 

белгілі 

Новоалексеевканың  (Байтерек)  кіші 

қорымында  тізбектің  бойында,  ірі 

358

в

опросы

 

археологии

  к

азахстаНа

.

 Выпуск 3.

1-сур. 

Қорымдардың  орналасу  жоспары.  1  –  Боралдай;  2  –  Новоалексеевка 

(Байтерек); 3 – Есік; 4 – Түрген; 5 – Жуантөбе; 6 – Кеген. 

359

А. Оңғар

ж

етісудың

 

хаН

 

шатырлары

көлемді,  дөңгелек  және  шатыр  пішінді 

алты оба болыпты. Қалған кіші көлемді 

обалар  тізбектің  батысында.  Бұл  тіз-

бектер төрт жүзден астам обалы Талғар 

қорымының  солтүстігіндегі  жалғасы 

болуы мүмкін. Ал тек ғана шатырлы, не 

дөңгелек пішінді ірі обалардың арнайы 

бір  тізбекті  құруы  мен  осы  қорымнан 

қола  заттар  көмбелерінің  табылуы 

өте  қызықты  [Копылов  И.И.,  1958,  с. 

158-169,  1-сур.,  2].  Новоалексеев-

ка  көмбесінің  б.д.д.  6-4  ғасырлармен 

мерзімделуі  қорымдағы  обалардың 

салыну  уақытын  көнелендіре  түсетіні 

анық [Акишев А.К., Кушаев Г.А., 1963, 

с. 106-107]. 

Елуден астам обалы Есік қорымында 

әр  кезеңнің  бірнеше  тізбектері  бар. 

Оңтүстік-шығыстан  солтүстік-батысқа 

қарай  созылған  негізгі  орталық  тіз-

бекте  үлкенді-кішілі  обалар  аралас  ке-

леді.  Сонымен  бірге,  бұл  тізбектің 

шығысына  бірнеше  ірі  обалардың 

салынуы  сақ  кезеңіне  көп  тән  емес 

құбылыс.  Оған  қоса  обалардың 

батыстан шығысқа қарай созылған кіші 

тобы  мен  оңтүстік-батыстан  солтүстік-

шығысқа  бағытталған  төрт-бес  обадан 

тұратын  тобы  да  сақталған.  Негізгі  тіз-

бектен оңтүстікте оншақты кіші обалар-

дан құралған екі тізбек бар. Ал «Алтын 

киімді  адам»  табылған  оба  қорымның 

оңтүстігінде  жеке  тұр.  Осы  сипатта-

улар  Есік  қорымында  әр  кезеңнің, 

әр 

жұрттардың 

жерлеу-ғұрыптық 

ескерткіштерінің орналасқанынан хабар 

береді.  Көбіне  әлеуметтік  дәрежелері 

жоғары  тұлғалар  жерленген  қасиетті 

орын саналса керек (1-сур., 3). 

Элитарлы 

обалардан 

құралған 

түзу тізбек Кеген, Жуантөбе мен Масақ 

қорымдарында  бар  (1-сур.,  5,  6). 

Жуантөбе қорымындағы ірі тізбектердің 

батысына  кіші  обалар  шоғырлана  ке-

йіннен  қойылған.  Ондағы  қабір 

шұңқырлары  терең  емес  болып  келе-

ді.  Жуантөбе  қорымындағы  ең  үлкен 

№  1  обаны  айналдыра  ғұрыптық 

қоршау  жасалса,  оның  ішінде  де  кіші 

көлемді  жерлеулер  қойылған  (2-сур., 

1).  Мұндай  қоршаулар,  қоршау  мен 

үйінді  арасындағы  кіші  обалар  Түрген 

обаларының ірісінде де бар [Дублицкий 

Б.Н.,  c.  22-24].  Яғни,  осы  екі  топтағы 

обаларға  оба  маңы  құрылымдарының 

болуы тән. 

Түрген  өзенінің  екі  жағасында 

жатқан  бұл  обаларда  шатыр  тәрізді 

үйінділі  оба  да  бар.  Жиырмадан  астам 

обалы қорымда кіші бес-алты тізбектер 

бар (1-сур., 4). Екі қатар қоршаулы оба 

жеке салынған (2-сур., 4). 

Қарастырылып отырған қорымдарда 

әр тарихи кезең мен діни түсініктің жер-

леу  орындары  шоғырланған  сияқты. 

Соған  сай  олардың  жоспарлануы 

өзгеріп отырады.

Жер  бетіндегі  құрылыс  (үйінді). 

Елді  вертикалды  басқару,  әлеумет 

пен  әскери-саяси  құрылыстың  жақсы 

дамуы, діни-идеологияның мықтылығы 

ғана мұндай ірі обаларды салуға түрткі 

болды. 

Обалардың  көлемі  мен  биікті-

гі  жайлы  сөз  қозғағанда,  «патшалық» 

обалардың  аз  да  болса  барлық 

өлкелерде толық қазылмағандығы мен 

әлеуметтік  қайта  жаңғыртудың  жасал-

май жатқандығын айту керек. Олардың 

қоғамдық  даму  деңгейін  бағалаудың 

басқа  белгілерін  іздеу  керек  сияқты 

[Акишев К.А., 2009, с. 80].

Жетісудың  әрбір  элитарлық  обасы 

архитектуралық 

ескерткіш 

ретінде 

360

жүктеу/скачать 10,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: