ҔЮеЮҕ әвгЯжгпіліҗ пЮржты Н. Келімбесов едгйбі вәрір әвгЯжгпі
жүктеу/скачать 22,83 Mb. Pdf көрінісі
|
| Ей ЯЮоҕЮрғЮл
ҔҰссъ білік” дегенде айсъласън “білік” әиіквгр уоЯмарънъң екі сүЯлі мән - мағънаръ баЯ. БіЯі— Ягзлгоі. “білім”, екінчірі—“билік ест”, “барҕаЯт”. Ал, ҕҰ - садғт” рҲзінің негізі “ҕҰс” рҲзінен ьғни “баҕъс” екені мәлім. Ронъмен біЯге, “ҕҰсадғт” рҲзі “мәЯсебелі” деген мағънанъ да білдіЯеді. Рондъҕсан В. В. БаЯсолыд кезінде кісапсъң асън оЯър сіліне “Баҕъс ръйлайсън 164 білім” (“Знание, даЯтбшее рцарсые”) немере “ПасчалаЯдъ аҕълға чаҕъЯасън білім” (Знание, обЯазтбшее хаЯей”) деп атдаЯт жҲнінде Ұрънър жараған. Ал, Р. Е. Малов дарсандъ “Баҕъс кісабъ” (“Книга рцарсыь”) ьки “Баҕъссъ естчі барҕаЯт” ( “Орцарсливливабшее тпЯавление”) деп атдаЯт женінде пікіЯ айсҕанъ мәлім. ЗеЯссетчі А. А. Валисова “ҔҰсадғт білігсі”— “БарҕаЯт стЯалъ білім” (“Натка об тпЯавлений”) деп атдаЯадъ. БҰл атдаЯмалаЯдъң бәЯі деЯлік ічкі мән - мағънаръ жағънан біЯ - біЯіне жаҕън детге боладъ. ұйскені олаЯ билік жүЯгізт фаҕънда, сүЯлі әлетмессік сопсағъ адамдаЯдъң ҲзаЯа ҕандай ҕаЯъм - ҕасънарса болтъ кеЯексігі жайънда екенін аңғаЯсадъ. “ҔҰссъ білік” дарсанън сҰңғъч Яес оЯър сіліне солъҕ поасикалъҕ сәЯжіма жа - раған Р. И. Иванов бҰл мәрелеге Ҳзінче келіп, дарсандъ —“ҔҰссъ білім” (“Благодасное знание”) деп Ҳсе рәссі атдаЯған 1 . ұйскені бҰл атдаЯма Жүріп БаларағҰн дарсанънъң негізгі идеьрън айҕън білдіЯіп сҰЯ. Ронъмен, Ҳз дәтіЯінің кҲкейкерсі мәрелелеЯін ҕоғамдъҕ әлетмессік сҰЯғъдан сеЯең сүрінген ғҰлама - аҕъннъң ҔҰссъ білік” дарсанънда кҲсеЯген ең барсъ мәрелелеЯдің біЯі — ел барҕаЯт мәрелері. Елді, мемлекессі ҕалай барҕаЯт кеЯек? Ел барҕаЯасън адамда ҕандай ҕариессеЯ болтъ чаЯс? Міне, авсоЯ оръ раталдаЯға Ҳз заманънъң оҕъған, кҲзі ачъҕ ойчъл азамасъ Яесінде, әЯі уеодал сабънъң мүддерін ҕоЯғайсън екілі Яесінде жатап беЯеді. “ҔҰссъ білік” дарсанъ ҔаЯафан әтлесі үрсемдік жүЯгізген оЯса ғаръЯдағъ ара маңъздъ ҕоғамдъҕ - раьри мәрелелеЯге аЯналған. Жүріп БаларағҰн мемлекес пен пасча, әкімдеЯ мен ҕаЯапайъм фалъҕ, пасча раЯайънъң ҕъзмескеЯлеЯі, олаЯдъң пЯаволаЯъ мен міндессеЯі, уеодал - клеЯикал соп пен ҕалъң бҰҕаЯа аЯаръндағъ ҕаЯъм - ҕасънар стЯалъ оҕъЯманға ой раладъ. Аҕън ел барҕаЯған пасчадан барсап, арпазға дейінгі баЯлъҕ фан раЯайъ ҕъзмескеЯлеЯінің сүЯ - рипасъ, мінез - ҕҰлҕъ, аҕъл - паЯарасъ, міндессеЯі, жатапкеЯчілігі ҕандай болт кеЯексігін жеке - жеке баьндап чъғадъ. АвсоЯ әңгімені әміЯчі - пасчанъң Ҳзінен барсайдъ. Ел - жҰЯссъ барҕаЯасън адам — аҕъл паЯарасъ Ұчан - сеңіз, ниесі сүзт, рҲзі чъЯън, ҲнеЯ мен білімге жесік, 1 Юрту Баларагтнркий. Благодасное знание. М., 1983. 165 ҕолъ ачъҕ, пейілі кең, кек раҕсамайсън болтъ чаЯс. Білім мен ҲнеЯден ҕҰЯалаҕан жандаЯ әділ билік жүЯгізе алмайсънън айсадъ. Жүріп БаларағҰн ел барҕаЯған әкімдеЯді рол кезде фан раЯайънда кең саЯаған жаман ҕълъҕсаЯдан раҕсандъЯадъ: Бек фалъҕсъ сек білікпен рендіЯеЯ, БаЯлъғън да аҕълъна жеңдіЯеЯ. Бек дегенің білікпенен беЯік сҰЯ, Білік кесре, бек ҕаладъ — желік ҕҰЯ... Фалъҕҕа жаҕ, кҲңілі — соҕ, кҲзі соҕ, Онъ — сеЯең, сілі — майда, рҲзі — чоҕ... ЕгеЯ бегі ҕиьнасчъл, рҰм болра, Фалҕъ роЯлап, күн кҲЯе алмар ҕҰл да онча. ЗҰлъм күчпен бек Ұзаҕҕа баЯмайдъ: Күч — зоЯлъҕҕа фалъҕ чъдап ҕалмайхъ. Елді дана келре Ұзаҕ билегің, Заңдъ Ұрсап, бҰЯрън елге бүйЯегің! ҔаЯа ічре — малъ желге Ұчадъ, Ічкіч бексің — созаЯ елі ҕҰралъ! Алайда ел барҕаЯған адам ҕанча зеЯек, ҕанча іркеЯ болра да күллі мемлекессі, баЯча ірсі жалғъз Ҳзі ойдағъдай барҕаЯа алмайдъ. Мемлекессің күч - ҕтасыч нъғайсъп, ҰлърсаЯ мен кенссеЯді гүлдендіЯе сүрт үчін әкімчілік нъғайъп, ел дәтлесі ерелеп аЯстъ үчін пасчаға ірсің кҲзін білесін адал, білімді кҲмекчілеЯ кеЯек. Аҕън мҰндай кҲмекчілеЯдің біЯі — әміЯчінің кеңерчірі, онъң кҲЯеЯ кҲзі, ерісеЯ ҕҰлағъ раналасън адамъ, елдегі баЯлъҕ ірсі ҕадағалап осъЯасън тәзіЯі, ал екінчірі — ләчкеЯбаръ дейді. Жүріп БаларағҰн тәзіЯ мен ләчкеЯбарънъң міндессеЯі, ел барҕаЯтдағъ олаЯдъң асҕаЯасън Яолі мен ҕоғамдағъ оЯнъ стЯалъ айса келіп, тәзіЯ мен ләчкеЯ - барън біЯ ассъң баръна ралънған жалғъз чълбъЯдъң екі жаҕ сізгініне Ұҕрасадъ. БҰлаЯдъң біЯі — елді ҕалам - ҕағазбен барҕаЯра, екінчірі — ҕълъчпен жҲнріздеЯді жҲнге раладъ: ТазиЯ ол, акінчі рүбачлаЯ әлем, БіЯірі ҕилъц стсси, біЯі — ҕалам. Бт ал бағън, ҲЯкі бү аккі сүзеЯ, Бү аккі біЯікрә, анъ кім ҰзаЯ. МазмҰнъ: БіЯі — тәзіЯ, екінчірі — лачкеЯбаръ. БіЯі — ҕълъч, ал екінчірі — ҕалам Ұрсаған. 166 БҰлаЯ—ел сізгіні, ал сізгіннің екі жағъ баЯ, Екетін сең Ұрсара, онъ ечкім үзе алмайдъ. Аҕън тәзіЯ мен ләчкеЯбаръ ҕандай адамдаЯ болт кеЯексігін рипассап беЯеді.Рондай - аҕ аҕън: ерік ағаръ (пасча раЯайънда боласън сүЯлі Яерми ралсанассаЯдъ барҕаЯтчъ адам), йалатац (елчі), раЯкосиб (кеңре ҕағаздаЯън жазасън адам), жҰлдъзчъ (арсЯолог - арсЯоном), ағъцъ (казъна ірін барҕаЯтчъ), фанра (арпаз), ізіці бачи (чекеЯ - чәЯбәс жаратчъ), сағъ барҕалаЯға ҕажессі игі ҕариессеЯді егжей - сегжейлі рипассап жазадъ. Мәрелен, аҕън елчі боласън адамдаЯға Ҳсе жоғаЯъ салапсаЯ ҕоьдъ: Елчі еЯекче, баЯлъҕ елдің раЯаръ, АЯсъҕ біскен білім, аҕъл - ранаръ. ҔҰдайдъң ең аръл ҕҰлъ — елчілеЯ, ІзгілеЯде аҕълдъ, Ұлъ — елчілеЯ! Салай ізгі ірсі ролаЯ съндъЯаЯ, Аҕълъмен жатъздъҕсъ ръндъЯаЯ. Жарҕат кеЯек ҕиьлъмен жаръндъ, Сілге чечен, болт кеЯек аҕълдъ. ЗеЯек біліп, рҲздің сърън, ічін де, Сүзей алра, елдің бҰзъҕ ірін де. МейіЯімді болрън кҲңілі, кҲзі соҕ, КҰлҕъ жаҕръ, міЯдей ҰчҕъЯ, рҲзі — оҕ. РҰҕ кҲзділеЯ кҲзін ачъп каЯамар, Ондай пенде елчілікке жаЯамар! КҲзі соҕ еЯ кедейлігін білдіЯмер, РабъЯъмен раЯаңдаЯға ілдіЯмер. Кісапсъ оҕъп, рҲздің мәнін сүрінре, ұлеңді Ұғъп, ойдъ Ҳлеңге сүріЯре. ЖҰлдъз санъп, жоЯи білре сүрсі де, РҲзі дәл кеп, емдере онъң үрсіне. Аңчъ болра, ас кҰлағънда ойнара, ҔҰЯалайдъ кҲзден асъп, ҕоймара. Сілін ачра - аҕ райЯап кесре ран сілді, ЖазбалаЯдъ, білре әЯіпсі ран сүЯлі. Елчі еЯдің сҲЯс ҕҰбъларъ сең болрън, Елде — кірі, ръЯсса бүсін ел болрън! Міне, Жүріп Баларағүн елчі боласън адамға оръндай жан - жаҕсъ әЯі жоғаЯъ салапсаЯ ҕоьдъ. ӘЯине, Жүріп Фар Фажиб БаларағҰн мемлекес және онъ барҕаЯт ірсеЯі, әкімдеЯ мен ел билетчілеЯ жайънда пікіЯ айсҕанда ең алдъмен үрсем сапсъң мүддерін ҕоЯғап, уеодалдаЯ әкімчілігін нъғайса сүртді кҲздейді. 167 Аҕън дарсанда идеал боласъндай пасчанъ, авсоЯдъң Ҳз ҕиьлъ - нан, фалъҕсъң ҕиьлънан стған ел билетчі әділ әкімдеЯді аЯмандайдъ. РолаЯдъң кҲЯкем бейнерін жарайдъ. МҰнъң Ҳзі елдегі баЯча масеЯиалдъҕ - Ятфани байлъҕсъ ез ҕолдаЯъна жинап алған ас сҲбеліндей ғана үрсем сап ҲкілдеЯі мен ҕоғамдағъ күллі игіліксен маһЯтм болған ҕалъң еңбекчі бҰҕаЯанъң аЯаръндағъ ансогонирсік, сапсъҕ ҕайчълъҕсаЯдъ аҕъннъң жесе сүрінбетінен стған кемчіліксеЯ еді. Онъң үрсіне, Жүріп БаларағҰн саЯнф рафнаръна, әдебиес аЯенаръна уеодал сабънъң кҲзі, ачъҕ Ҳкілі Яесінде чъҕҕанън да Ұмъспағанъмъз жҲн. “ҔҰссъ білік” дарсанънда аҕън “елдің (ьғни фалъҕсъң) әкімдеЯге” ҕоьсън және “әкімдеЯдің елге” ҕоьсън салапсаЯън ачъп айсҕан. Дарсанда аҕън ел билеген әкімге ҕаЯаса мънадай рҲздеЯ айсадъ: “Ей, әкім, фалъҕсъң ренде үч сүЯлі аҕъръ баЯ, рен рол аҕърън сҲле, рҲйсіп, Ҳз жанъңа жәбіЯлік жарама. БҰл аҕънъң біЯі: аҕчанъң наЯҕън кҲсеЯт, аҕча ҕҰЯамъндағъ алсън мен күмірсің үлерін аЯссъЯт әЯі онъң сҲмендеп кеспетін ҕадағалап осъЯт. Сағъ біЯі: ел үчін ренімді, беЯік және әділ заңдаЯ чъғаЯ, мҰнъ ел ренен күседі. Үчінчірі: жолдаЯдъ ҕаЯаҕчълаЯдан, адам елсіЯтчілеЯден сънъч есіп, раҕсай біл”. БҰл пікіЯлеЯ аҕън ҲміЯ рүЯген дәтіЯде елдегі ічкі және ръЯсҕъ ратданъң мейлінче еЯкендегенін кҲЯреседі. Аҕъннъң әкімдеЯге ҕойған салапсаЯънъң екеті (аҕчанъң наЯҕън аЯссъЯт және жолдъ ҕаЯаҕчълаЯдан коЯт) фалъҕсъң емер, іЯі ратдагеЯлеЯдіҕ салап - сілегі болъп чъғадъ. Ронъмен біЯге, авсоЯ “әкімдрЯ елге” мънадай үч салап ҕобға пЯаволъ деп ерепсейді; “Ей елдің кҲремі, фалъҕсъң Ҳзіңе ҕойған үч салабън оЯъндағанъңңан кейін, Ҳзің де фалъҕсан сҲмендегі үч нәЯрені салап естге ҕҰҕъҕсъ боларъң: БіЯі — рен ҕандай жаЯлъҕ (заң) чъғаЯраң да жҰЯссъң бәЯі онъ рҲзріз сез оЯъндатъ кеЯек. Екінчірі — мемлекес ралъҕсаЯън Ҳз таҕъсънда жомаЯссъҕпен мемлекес ҕазънаръна сапръЯъп сүЯрън. Үчінчірі — бүкіл фалъҕ доръна — дор, дҰчпанъңа — дҰчпан болт кеЯек”. Ел билетчілеЯдің еңбекчі фалъҕҕа ҕоьсън бҰл салапсаЯънъң бәЯі уеодалдъҕ мемлекессі нъғайса сүртге әЯі ҕалъң бҰҕаЯанъң үрсем сапҕа сәтелділігін аЯссъЯа сүртге бағъссалған. 168 Жүріп БаларағҰннъң ҕоғамдъҕ - әлетмессік ҕҲзҕаЯарън әңгіме ескенде мъҕсап еркеЯесін ара маңъздъ біЯ' жәйіс баЯ. АЯамсамаҕ уеодал сабънъң әбден еЯіккен ҲкілдеЯі еңбекчі фалъҕҕа ойъна келген зҰлъмдъғън жарап, елді надандъҕ пен ҕасъгездік, ҰЯлъҕ пен маркүнемдік, ҕанағасръздъҕ пен әділесріздік, опаръздъҕ пен ҲсіЯік - Ҳрек ҕаЯа сүнексей ҕапсап алған ҕилъ заманда аҕъннъң адамгеЯчілік, әділес, ҕанағас, мейіЯімділік, оҕт - білім, аҕъл - паЯарас, с. б. жҲнінде рҲз ҕозғатънъң Ҳзі пЯогЯерривсі ҕҰбълър болдъ. “ҔҰссъ білік” дарсанънъң авсоЯъ кедейлеЯ, ач - жалаңачсаЯ, жесім - жеріЯлеЯ, кемсаЯ жандаЯ стЯалъ айса келіп, ел билеген әкімдеЯді чапағассъ, мейіЯімді, жомаЯс, ънрапсъ болтға, мал - дүниерін мҰҕсаж жандаЯға үлерсіЯіп беЯтге үндейді: Иесим, есрүзүг йа сол солраҕиғ, Иа кезрүз, йа елдЯүм, йама афраҕиғ. Мазмүнъ: Жесімге, жеріЯге, үйрізге ҕаЯайлар, РоҕъЯға, ҕаЯсҕа, аҕраҕ - соҕракҕа кҲмексер. БҰл пікіЯлеЯ аҕъннъң сапсъҕ ҕоғамнъң ҕанатчълъҕ сабиғасън сүрінбегендігін аңғаЯсадъ. Ронъң Ҳзінде, Жүріп Фар Фажиб БаларағҰннъң ҲміЯге уилороуиьлъҕ кҲзҕаЯаръ Әбт НаръЯ әл - УаЯаби, Әбт ибн - Рина рекілді оЯса ғаръЯ аҕъл - ой алъпсаЯънъң ъҕпалъмен ҕалъпсарҕанън ерсен чъғаЯтға болмайдъ. Рар, аҕън Ҳзінің Ұлъ ҰрсаздаЯъ рекілді масеЯиьнъң жаЯалтън Ятфани күчпен байланърсъЯъп ҕаЯайдъ. Жүріп БаларағҰннъң ҕоғамға кҲзҕаЯарънан масеЯиалирсік сенденхиь айҕън резіліп сҰЯра да, масеЯиьнъң баЯ екенін аҕън мойъндара да, бәЯібіЯ ол рана - резімді, Ятфсъ біЯінчі оЯънға ҕоьдъ.. Алайда бҰл дәтіЯде ирлам дінін тағъздатчълаЯ сабиғассъ, әлемді, еч нәЯрені зеЯссеп білт мүмкін емер, адам ҲміЯдегі ҕҰбълърсаЯдъң ръЯън білтге әЯекес жараматъ кеЯек, әйспере кҰдайдъң ҕаһаЯъна ҰчъЯайдъ деп ғълъмнъң дамтъна съйъм ралмаҕ болдъ. Міне, оръндай кезеңде Жүріп Баларағүн: дүниеде адам зеЯссеп білмейсін нәЯре жоҕ, адамнъң аҕъл - паЯарасъ ҕҰдіЯессі, ол ҲміЯдегі баЯлъҕ нәЯренің мән - мағънарън сүрінтге ҕабілессі деген пікіЯ айссъ. МҰнъң Ҳзі рол заман үчін ара басъл, пЯогЯерривсі кҲзҕаЯар еді. 169 жүктеу/скачать 22,83 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|