Күйпгбіл дәлг СмлыиҲи дырйЮры

43 
дәтіЯдің белгілі ҕоғамдъҕ ҕайЯаскеЯі Яесінде кҲне саЯифсан жаҕръ мәлім. Ол ҔҰслҰғ 
(ЕлсеЯір) ҕағаннъі кенже Ұлъ. Ҕапаған ҕаған 716 жълъ ҕаза сапҕаннаң кейін бүкіл сүЯкі 
әркеЯін барҕаЯадъ. Ҕапаған роғърса Ҳлген рон, Күлсегін онъң ҰЯпаҕсаЯън да ҕъЯъп 
ралъп, Ҳз ағаръ Могильндъ (кейініЯек Білге ҕаған асанған) күллі сүЯік елінің ҕағанъ есіп 
сағайъндайдъ. Күлсегін салай
-
салай роғърсаЯда жеңірке жесіп, Ҳзін ҕабілессі ҕолбарчъ 
Яесінде санъсадъ.
Міне, оръ Күлсегін басъЯ, онъң ағаръ Білге ҕаған және ҕағаннъң кеңерчірі, аҕългей 
ҕаЯиь СонъкҲк ҕҰЯмесіне VIII ғаръЯда сарҕа ҕачап жазълған еркеЯскіч
-
жъЯлаЯдъ 
әдебиес сант ғълъмъ сҰЯғърънан жан
-
жаҕсъ зеЯссеген кірі ровес ғалъмъ И. В. Рсеблева 
болдъ.
1 
БҰл асалған Ятналъҕ жазба еркеЯскічсеЯ әдебиессант ғълъмънда ежелгі сүЯкі 
фалъҕсаЯънъң кҲне әдебиес үлгілеЯі, поазиьлъҕ стъндълаЯъ Яесінде санъладъ,
Кгригквіи 
ОЯфон еркеЯскічсеЯінің жанЯлъҕ еЯекчеліксеЯі 
гргишгйіипгрі
стЯалъ роңғъ 
кезге дейін ҲзаЯа ҕаЯама
-
ҕайчъ екі сүЯлі кҲзҕаЯар оЯън алъп келді. БіЯі —
Күлсегін, 
Білге каған және СонъкҲк еркеЯскічсеЯі кҲЯкем әдебиеске, ронъң ічінде
поазиьға ечбіЯ ҕасъръ жоҕ, СүЯік ҕағанасънъң дәлме
- 
дәл
жазълған саЯифъ деп ҕаЯадъ. 
Екінчірі —
Ятна жазтъндағъ бҰл еркеЯскічсеЯді поазиьлъҕ стъндъға сон баЯлъҕ 
белгілеЯі баЯ, ежелгі сүЯкілеЯдің Ҳзіндік әдеби дәрсүЯіне негізделген кҲЯкем стъндъ деп 
санъдъ.
БҰл екі сүЯлі кҲзҕаЯар Ұзаҕ жълдаЯ бойъ әдебиесчілеЯ, сілчілеЯ, саЯифчълаЯ, с. б. 
аЯарънда алтан сүЯлі пікіЯ саларсаЯън стдъЯъп келді. Ал, ҕазіЯ Күлсегін, Білге ҕаған 
және СонъкҲк еркеЯскічсеЯі кҲЯкем стъндъ екеніне ечкім күдіксенбейді. ОЯфон 
еркеЯскічсеЯін, поазиь, еЯлік жъЯъ деп алғач бағалаған ғалъмдаЯдъң біЯі —
академик
-
жазтчъ М. Әтезов болдъ. Ол Ятна жазтъндағъ еркеЯскічсеЯдің мазмҰнъ мен рипасъ 
стЯалъ айса келіп, бълай деп жаздъ: “ОлаЯдъң мазмҰнънда апорсъҕ баьндат разъ баръм, 
аңъздъң кҲЯкемдік сүЯі де роған оЯайлар. Күлсегін, Сонъкек немере Ртджа жазтлаЯънда 
канча адам, ҕанча еЯлік бейнеленген дереңізчі?! ОлаЯда әЯ алтан ЯтлаЯ мен 
сайпалаЯдъң керклеркен чайҕарсаЯънъң, роғър ртЯессеЯінің, басъЯлаЯ еЯлігінің,
1
И. В. Рсеблева. 
Поасика дЯевнесбЯкркой лисеЯастЯъ и ее сЯанруоЯмахиь в 
Яаннекларрицеркий пеЯиод. М., 1976;—Біз оръ ең
-
бексің жалпъ желірін Ҳз салдатъмъзға 
негіз есіп алдъҕ.—
Н. К.
 
44 
жоЯъҕсаЯдъң чежіЯері баЯ. 
Сіпсі рол жазтлаЯдъң біЯ салайънда Күлсегіннің ежелгі жъЯлаЯъндағъдай жеңілтді 
білмейсін басъЯ болғандъғъ баьндаладъ. Ол жазтлаЯда фЯонологиьлъҕ сәЯсіп се баЯ. 
Күлсегіннің он алсъ жарсан ҕъЯъҕ жесі жаръна дейін, ьғни Ҳлгенге дейінгі ҲміЯіндегі 
еЯлік ҕимълдаЯъ баьн есіледі. МҰнда басъЯдъң жар чағънан барсап, ҲміЯінің аҕъЯъна 

дейінгі еЯліксеЯін жъЯлайсън басъЯлъҕ дарсандаЯдъң рбжессік ҕҰЯълърънда Ұҕрар
-
сък 
баЯ.
1
”
БҰл жазба жәдігеЯліксеЯ Ҳзінің мазмүнъ мен пічіні жағънан ғана емер, ъЯғаҕҕа, ьки 
Яисмге —
үннің жүйе
-
лі, меЯзімді, мелчеЯлі ҕайсалантъна негізделті сҰЯғърънан да 
поазиьлъҕ рипасҕа ие екенін сҰңғъч Яес ровес ғалъмъ И. В. Рсеблева дәлелдеп чъҕсъ.
2
Ол ОЯфон еркеЯскічсеЯінің Ҳлчемі —
әЯі бтън, әЯі екпін екенін, ъЯғаҕ пен чтмак, 
саЯмаҕ пен бтнаҕ —
рол бтън мен екпінге негізделеді деген пікіЯ айссъ. МҰндай пікіЯдін, 
сеоЯиьлъҕ және пЯаксикалъҕ мәні зоЯ еді.
КҲне сүЯік жъЯънъң дъбърсъҕ ҕҰЯълъръ ҕалай болғанън айҕънъЯаҕ санъп
-
білт үчін 
оръ ОЯфон еркеЯскічсеЯінің біЯіне, айсалъҕ, Күлсегіннің үлкен және кічі жазтлаЯъна 
әдеби салдат жарап кҲЯейік.
ұлеңде біЯъңғай датърръз дъбърсаЯдън, ҕайсаланъп ҕиъртъ, ьғни аллисеЯахиь 
жъЯдағъ үндерсіксі, мәнеЯліліксі күчейсе сүресінін ежелгі сүЯік рҲз зеЯгеЯлеЯі жаҕръ 
сүрініп, бҰл әдірсі чебеЯ меңгеЯгені анъҕ. Мәрелен, Күлсегін жъЯънъң авсоЯъ әдеби 
сілге датър ъЯғағъ сүгіл, сіпсі дъбър ҕайсалатлаЯ аЯҕълъ әжеп
-
сетіЯ ажаЯ беЯтге 
боласънън резген рекілді:
ҔъЯҕъз, ҕҰЯъҕан,
остз сасаЯ, 
Ҕъсай, сасабт ҕоп йағъ еЯмір. 
Ҕаңъм ҕаған бтнца... 
ҔъЯъҕ аЯстҕ иісі йолъ рүлемір
АтдаЯмаръ:
ҔъЯғъз, ҕҰЯъҕан, осъз сасаЯ, 
Ҕъсай сасабъ —
бәЯі жат еді. 
Әкем ҕаған орънча (жатға) 
ҔъЯъҕ жесі Яес ассандъ.
МҰндай жъЯ жолдаЯъ ҕазаҕ жъЯатлаЯънда
жиі кездереді. Дорпамбес жъЯат (ФТІ
-
ғаръЯ):
1

жүктеу/скачать 22,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: