Қ а с ы м а м а н ж о л о в қыс Қ а ң т а р айыны ң

Қ а с ы м  А М А Н Ж О Л О В 

Қыс...  Қ а ң т а р айыны ң 

бас кезі... Біздің үй мен 

Әтшем үйі Тал өзені 

б о й ы н д а ғ ы  к ү з е у д е н 

Қ ы з ы л д а ғ ы 

қ ыстауғ а 

көшіп келгеніне екі ай-

дай болып  қалды. Төңі-

ректегі көрші ауылдар-

дың ең  ж а қ ы н ы Мәңкең 

ауылы, біздің ауылдан 

5  ш а қ ы р ы м д а й жерде. 

Тағы бір  ж ұ м а д а н бе-

рі  ж а у ғ а н  қар тізеден 

а с а т ы н д а й  б о л ы п , 

а у ы л - а у ы л д ы ң арасын-

дағы  ж а я у  с о қ п а қ т а р 

да әлде  қ а ш а н  ж о ғ а -

лып  қ а л ғ а н еді. Кеше-

ден бері темір  қ а з ы қ -

тан  қатты жел шығып, 

көбік  қарды  б ұ р қ ы р а -

тып,  а л а й - т ү л е й боран-

ға  а й н а л д ы р д ы . Боран-

ның  қаттылығынан, біз-

дің үй мен Әтшем үйі 

а з ы н - а у л а қ малын  қар 

тептіруге кеше де, бү-

гін де  ш ы ғ а р ғ а н  ж о қ . 

Күні бойы күзен ау-

лап, сай-сала кезіп ке-

тетін Мойнақ та үйші-

гінде ескі  ш ө п - ш а л а м ғ а 

тұмсығын тығып, мыңқ 

етпей  ж а т ы р . 

Түс кезінде боран 

біраз  с а я л а н ы п еді, 

кешке  к а р а й , әсіресе, 

ымырт  ж а б ы л а өте 

ж ы н д а н ы п кетті. Біресе 

ж ы л а ғ а н  б а л а д а й 

ызыңдап, біресе  ұлыған 

қ а с қ ы р д а й гуілдеп соқ-

қан  б о р а н аст ы — жер , 

төбесі  с ы р ғ а у ы л бал-

шық үйді төңкеріп тас-

т а ғ а н д а й .  Ж е ң е ш е м 

таң  а т қ а н н а н бері  қ а р а 

қиды өртеп, пешті  ж а -

ғып-ақ еді, бірақ тере-

зеден,  б ұ р ы ш - б ұ р ы ш -

тан, есіктен кірген суық 

басым болып, үйді мұз-

датып тұр. 

Мен 10-11  ж а с т а р ша-

масында едім. Әкемнен 

қ алға н ескі шидемге 

оранып алып, таңертең-

нен бері пештің түбін-

де, асықтан бие бай-

лап,  с а қ а д а н айғыр 

сайлап ойнап отырмын. 

Ерніне салған насы-

байының суын тісінің 

а р а с ы н а н шырт-шырт 

түкіріп ағам етігінің 

ж ұ л ы ғ ы н тарамыспен 

көктеп отыр. 

Пештің сол бүйірін 

ала  с а л ы н ғ а н ,  о ш а қ т ы ң 

астына  қара  қиды  қыс-

тыра  қалап, отты маз-

датып отырған жеңе-

шем  қ а з а н н ы ң  қ а қ п а -

ғын ашып,  б ұ р қ ы л д а п 

қ айна п  ж а т қ а н бидай 

көжені  а ғ а ш  о ж а у м е н 

бір-екі рет  а р а л а с т ы -

рып  қойды да,  қ а р а қ а т -

тай  қ а р а көзін төңкере 

а ғ а й ғ а бір 

қ а р а п 

қойып, отыр а берді. 

Қ а з а н н ы ң 

қ а қ п а ғ ы н 

а ш қ а н д а ,  к ө т е р і л г е н 

бір  құшақ бу үйдің іші-

не ілезде  т а р а п , көже-

нің исі мұрынға кел-

генде,  т а м а ғ ы м жыбыр-

лап, өзегім тартып  қой-

ды.  А ғ а й д ы ң да мұрны-

на жетті білем, кенет-

тен басын алып: 

— Әй, көжеңді бер-

сеңші! — деді. 

Ж е ң г е й  ө з і м с і н г е н 

дауыспен: 

— Әй,  қара  т а й ы н ш а -

ның бір  қолы мен бір 

саны ғана  қалды,  қыс-

ты  қ а л а й өткіземіз? — 

деді, отты көсей оты-

рып. 

— 

Қ а л с а 

қ а й т е й і н , 

бірдеме етіп өткізер-

міз.  А й н а л д ы р ғ а н  құла 

дөнен мен  қара  қ а с қ а 

сиырдың бірін соя  с а л а -

мыз ба .. Болшы,  қ а з а н -

ды  қ а у з а ш ы , — деді де, 

бізін  ж а н ы н а 

қойып, 

т а р а м ы с ы н  ш у м а қ т а й 

б а с т а д ы . Кеше жиында 

әңгіме көтерілген соң 

менің де көңілім бөлі-

не берді:  а с ы қ т а р ы м д ы 

жинастырып,  а п а т а й -

ымның бар кезінде ті-

гіп берген  қол  д о р б а м а 

с а л а  б а с т а ғ а н ы м д а , 

М о й н а қ т ы ң  а б а л а ғ а н 

дауысы  қ ұ л а қ қ а саңқ 

ете түсті. Мен де,  а ғ а м 

да, жеңешем де  құлақ 

тігіп тыңдай 

қ алды қ . 

Менің көңіліме  қорқы-

ныш кіріп,  ж ү р е г і м 

а л ы п - ұ ш ы п, о й н а п 

к е т т і .  Ж а л м а - жа н : 

— Аға,  қ а с қ ы р келді 

ме? Мойнақ неге үре-

д і ? — д е д і м . Ағам ма-

ған көзінің  қиығымен 

қ а р а п , 

қ о р ы қ қ а н д ы -

ғымды сезінгендей-ақ: 

—  Қой,  а й н а л а й ы н , 

қ а с қ ы р  ж о қ , — деді . 

М а й л ы а я қ т ы ң өрше-

лене  б а с т а ғ а н дауысы 

біртіндеп алыстап ба-

рып,  қ а й т а д а н күшейіп 

ж а қ ы н д а й  б а с т а д ы . 

Ж е ң г е й д і ң «біреу келді 

білем, тысқа  ш ы қ с а ң -

шы», — дегені-ақ мұң 

екен, дүрсілдеген ат-

тың,  а б а л а ғ а н иттің 

дауысы терезенің түбі-

не келіп  қалды. 

« Ә - ә - ә - ә й ! »  д е г е н 

бір  а д а м н ы ң дауысы 

б о р а н м е н  а р а л а с ы п , 

үзіліп барып естілді. 

Ағам  б а й п а қ т ы етігін 

қ о ң ы л т а я қ кие, шапа -

нын иығына  ж а м ы л а 

сала,  т ы с қ а шығып кет-

ті.  Ж е ң г е й  с ы ғ ы р а й ғ а н 

білте шамды көтерің-

кіреп  қойды  д а ,  қ а з а н 

ж а қ қ а  қ а р а й  а й н а л д ы . 

2 6 

Менің 

қ о р қ ы н ы ш ы м 

қ у а н ы ш қ а  а й н а л а бас -

тады. Үйткені,  қонақ 

к е л м е г е н і н е ,  ж а ң а 

х а б а р л а р , 

қ ызы қ әң -

г і м е л е р  е с т і м е г і н і м е 

көп  у а қ ы т болып еді. 

Екінші  ж а ғ ы н а н  қонақ 

келсе,  қ а з а н  а с ы л а д ы , 

ол да  м а ғ а н теріс  б о л а 

қ о й м а у ш ы еді. 

...Аяз сорған  с а п т а м а 

етіктің  ш ы қ ы р - ш ы қ ы р 

еткен  д а у ы с ы 

қ о н а қ -

тың үйге кіргелі келе 

ж а т қ а н д ы ғ ы н күні бұ-

рын-ақ білдірді. А, — 

д е г е н ш е  б о л ғ а н  ж о қ , 

с а қ а л - м ұ р т ы н , сеңсең 

т ы м а ғ ы н ,  с а м а й ы н  қы-

рау  б а с қ а н ,  қ о қ ы р а й -

ған 

қ а р а күпілі, ен-

г е з е р д е й біреу  л ы п 

еткізіп ашып, өз үйіне 

к е л г е н д е й - а қ , екпінді 

д а у ы с п е н «кеш  ж а р ы қ » 

деп кіріп келді. Арты-

нан ілесе,  а ғ а м мен 

Әтшем кірді. Мен ал-

ғ а ш қ ы д а тани  а л м а й 

қ а л д ы м .  Ж е ң е ш е м : 

« Ж о ғ а р ы  ш ы қ , біреу 

екен  д е с е м , 

қ ұ р д а с 

екен ғой»  д е г е н д е өзі-

міздің  Т о й ж а н екені 

есіме түсе  қ а л д ы .  Ж е -

ңешем  а ш ы қ көңіл-

мен  ж а р қ ы л д а п толып 

ж а т қ а н  ә й е л д е р д і ң 

атын  а т а п  с ұ р а п  ж а -

тыр.  А ғ а м мен Әтшем 

ө з а р а күңкілдесіп  т ө р 

ж а қ т а  ж ү р . 

— Әй,  ж а м а н  қ а т ы н , 

мен келгенде неге  ж ү -

гіріп  ш ы қ п а й с ы ң , әйел 

а л а й ы н  б а ? —  д е й д і 

Т о й ж а н 

қ а л ж ы ң д а ғ а н 

ж ү з б е н етігінің  қ а р ы н 

с ы п ы р ғ ы ш п е н  с ү р т і п 

ж а т ы п . 

— Бір  ж о л ғ а кеші-

ріңіз... Кісі екен десем, 

сен екенсің... сен еке-

ніңді білгенде, есікті 

бекітіп  қ о я т ы н едім,.. — 

деді  ж е ң е ш е м сөзінің 

а я ғ ы н күлкіге  а й н а л -

дырып. 

Т о й ж а н  с ы п ы р ғ ы ш т ы 

б о с а ғ а ғ а  қойып,  д а у р ы -

ғып: 

— Сенімен кейін сөй-

лесермін, кәне, неге 

қ ара п  т ұ р с ы ң , кәне ба -

рыңды әкел,  қ о л ы ң д ы 

сағынып  қалыппын, — 

деді де,  м ұ р т ы н ы ң  қы-

рауын 

қ олыме н үге-

мүге, төрге  б а р ы п оты-

ра кетті. 

Ағам 

қ о ж а й ы н с ы ғ а н 

д а у ы с п е н : 

— Әй,  ш а й ы ң д ы , та-

м а ғ ы ң д ы  д а й ы н д а , мы-

на  қ ұ р д а с ы ң н ы ң бойы-

нан  қуаты кетіп  қалып-

ты, — деді  д е , Той-

ж а н ғ а : 

— Ал, енді шертші 

әңгімеңді, — деді. Той-

ж а н белбеуін шешіп, 

к ү п і с і н  а р қ а с ы н а 

ж а у ы п , 

қ а л т а с ы н а н 

бір кішкене  д о р б а с ы н 

суырып алды  д а ,  қ а ғ а з 

шәй  с и я қ т ы бір нәрсе-

ні  қ а ғ а з ғ а  ш и ы р ш ы қ -

тап  о р а п , бір шетін 

а у з ы н а тістеп, бір ше-

тін шырпымен  т ұ т а т т ы , 

түтінді  б ұ р қ ы р а т а бас-

тады. Ағам да сөйтті. 

Бір кезде үйдің іші көк 

ала түтін болды. 

— Әй,  б а л а л а р - а й . 

Қ о с п а ғ а н  з а т т ы істей-

сіңдер-ау, түтін  ж ұ т -

қан да әуес болып 

п а ? —  д е д і  Ә т ш е м 

түтінді  қолымен серпіп. 

Т о й ж а н , 

қ а р қ - қ а р қ 

күліп: «Әй, Әтше-ай! 

Д ү н и е н і ң 

қ ы з ы ғ ы н а н 

құр  қ а л а с ы ң ғой, теме -

кіні  М ұ х а м е д  п а й ғ а м -

б а р  д а  т а р т қ а н . Тар-

тып көріңізші, пірәмі 

ұ ж ы м а қ қ а  б а р а с ы з ! , — 

дегенде Әтшем темекі-

нің түтініне 

қ а қ а л ы п 

жөтелді де  қ а л д ы . 

Бұл  у а қ ы т т а  ж е ң е ш е м 

қ а з а н ғ а үстеп е т салы п 

ж а т қ а н д ы ғ ы н  к ө з і м 

шалып  қ а л д ы . 

Әтшем үйінің төбесін-

дегі  м ұ р ж а д а н шық-

қ а н көк түтін менің де 

м ұ р ы н ы м а келіп бір-

екі рет түшкіріп  с а л -

дым.  Т о й ж а н  ш о ш ы ғ а н 

а д а м д а й  ж а л т  қ а р а д ы 

д а : 

— Ә, батыр, мені  т а -

н ы м а й с ы ң  б а ?  К е л 

мында, келе ғой,  — д е п 

с а у с а ғ ы н ы ң үшін  қы-

б ы р л а т т ы . Мен  ұшып 

түрегеліп  ж а н ы н а  б а р -

дым. Ол мені мойным-

нан 

қ ұ ш а қ т а п , маң -

д а й ы м н а н сыйпап  қой-

д ы  д а :  — Ө з і  б а т ы р 

болады... Ана  ж а м а н 

қ а т ы н 

ұ р ы с п а й ма ? 

Ұрысса  м а ғ а н айт , мен 

оның сыйын беремін, — 

деді де,  т а ғ ы да теме-

кісін  б ұ р қ ы р а т а бас-

тады. 

. . . Ж е ң е ш е м  д ө ң г е л е к 

ү с т е л д і  д ө ң г е л е т і п 

алып келді.  О т ы р ғ а н -

д а р 

қ о л - а я қ т а р ы н 

ж и ы с т ы р ы п ,  ы ң ғ а й -

л а н ы п  қойды. Мен  қо-

нақтың тізесінен түсіп, 

ж а н ы н а  о т ы р д ы м . 

І л е з д е  д а с т а р х а н 

ж а й ы л ы п ,  ш а й  д а я р 

болды.  Ж е ң е ш е м  а ғ а м -

ның оң жақ тізесіне 

бүйірін  т а я й отырып, 

қ ар а  қ ұ м а н н а н  ш а й д ы 

құя  б а с т а д ы . 

Тоңып келген  Т о й ж а н 

а ғ а й 

қ о н а қ т ы қ етіп 

т а р т ы н ш а қ т ы қ  ж а с а -

ған  ж о қ ,  ш ы н ы а я қ т ы 

үстелге  қ о й ғ ы з б а й - а қ 

ж е ң е ш е м н і ң 

қ о л ы н а н 

іліп  а л ы п , сөрп еткі-

зіп бір 

ұ р т т а д ы  д а , 

ж а л п а қ темір  т а б а қ т а -

ғы  м а й л ы  б и д а й д а н 

бір 

қ а с ы қ т ы көмі п 

алып,  а у ы з ғ а көсіп 

қ алды .  Т а м а қ дес е  ж а -

нып кететін  б а с ы м , 

м ұ н д а й д а не ғып  қ а -

рап 

қ а л а й ы н , майл ы 

б и д а й д ы  а ғ а ш  қ а с ы қ -

пен көсіп  а л ы п , ауыз-

ға  т е ң д е й  б а с т а д ы м . 

Әтшем мен  ж е ң е ш е м -

нен  б а с қ а м ы з  б и д а й ғ а 

қызу кірісіп  ж а т ы р м ы з . 

Әтшемнің  б о с а - б о л м а -

са  д а ,  б и д а й ғ а тісі 

өтіп  ж а т қ а н  ж о қ ,  құр 

ш а й д ы бір  ұрттап, бір 

т а м с а н у м е н отыр. Ал, 

ж е ң е ш е м д і к і ,  ж а л п ы 

ж е ң г е л е р д і ң  е ж е л г і сы-

ры ғой, кісі көзінше 

с ы п а й ы л ы қ  ж а с а п , 

о ң а ш а д а  р е т т е й д і . 

Т о й ж а н  ш ы н ы а я ғ ы н 

ұсынып  ж а т ы п : 

—  Қ а л а д а н  ш ы қ қ а н -

нан бері ішіп  о т ы р ғ а н 

2 7 

жөнді  ш а й ы м осы. Әлгі 

біздің  ж а м а н  қатын  б а р 

шайын  т а у с ы п  а л ы п -

ты, — дей бергенде Әт-

шем сөзін бөліп: 

Қ а л а д а  ш а й  а р з а н 

ш ы ғ а р , бір-екі  т а қ т а -

сын неге  а л а келме-

дің?  — д е п , өзінің шай-

қ ұ м а р л ы ғ ы н д а  а й т п а й -

ақ сездіре  қойды. 

—  О й б а й ,  Ө т е ш - а у , 

қ а л а д а  с о н д а й 

қуғын-

сүргін болып  ж а т қ а н д а 

шай  а л у  т ұ р с ы н , өзің-

нің  ж а н ы ң д ы 

қ ояты н 

ж е р  т а б а  а л м а й с ы ң 

емес пе? - - деді Той-

ж а н 

қ а б а ғ ы н шытып , 

р е н ж і г е н  ж ү з б е н . 

—  А й т п а қ ш ы , 

қ а л а 

қ а й с ы с ы н ы ң 

қ олынд а 

тұр? - деді  а ғ а м , ау-

з ы н д а ғ ы  б и д а й ы н  т а м -

санып  ж ұ т ы п  ж а т ы п . 

— Осы өткен  ж е к с е м б і 

күні  қ а л а н ы  қ ы з ы л д а р 

а л ғ а н  б о л а т ы н . Арты-

нан бір-екі күннен соң, 

Сібірден келген, атын 

ұ мыты п  қ а л д ы м , бір ге-

нералдың әскері 

қы-

з ы л д а р д ы 

қ а л а д а н 

қуып шығып , 

қ а л а н ы 

қ а й т а д а н  а қ т а р алып -

т ы , —  д е д і .  Т о й ж а н 

а ғ а й  м а ң д а й ы н ы ң те-

рін бешпетінің жеңі-

мен сүртіп  ж а т ы р . 

Тегі  а қ т а р  ж а ғ ы  б а -

с ы м ы р а қ ғой деймін, 

деп  а ғ а м  ш а й ы н  ұ р т т а й 

берді. 

—  Қайсы  а л с а  д а , 

осал емес 

қой, деп , 

Әтшем бір  ж а ғ ы н а н 

килігіп  қойды. 

Мен  д ы м ы н а түсінгем 

ж о қ . Тек сөйлегендер-

дің  а у ы з д а р ы н а  қ а р а п 

қойып,  б и д а й д ы күйсе й 

берумен  б о л д ы м . 

Әтшем мен  а ғ а м шы-

ны  а я қ т а р ы н төңкеріп 

қ ойып , кейініре к шығы п 

отырды.  Ә т ш е м мал 

дасын  құрып,  с а у с а қ -

тарын бір біріне ай-

қ а с т ы р ы п  ж а й отыр . 

Ағам  қ а у ы р с ы н н а н  ж а -

с а ғ а н тіс  ш ұ қ у ы ш ы м е н 

тістерін түрткілеп,  т а м -

санумен отыр.  Б и д а й 

бітуге  т а я п ,  т а б а қ т ы ң 

түбі көріне  б а с т а д ы . 

Т о й ж а н шыны тәрелке-

нің түбінен  с а у с а қ т а -

рының  б а с ы м е н теріп 

ішіндегі  ш а й д ы  ш а б а н -

д а у  ұ р т т а п отыр.  Ж е ң -

гей 

қ а р а 

қ ұ м а н д а ғ ы 

судың  с а р қ ы н ы н ақ 

ш ә й н е к к е 

құйып 

қой-

ды. Мен  т а б а қ т а ғ ы 

аз ғана  б и д а й д а н  қо-

лымның үшімен  а н д а -

с а н д а бір  а л ы п  қойып, 

әлі  б ұ р ы н ғ ы 

қ алпым -

д а  о т ы р м ы н .  Т о й ж а н 

қ ұ м а н д а ғ ы суды ң тау -

с ы л ғ а н д ы ғ ы н сезгендей 

а қ ,  « Ж а м а н  қатынның 

өзінен шайы  а р т ы қ 

екен,  б ә р е к е л д е , әбден 

қ а н д ы қ » , — деп шыны -

а я қ т ы  л ы п еткізіп  а л д ы 

д а , ақ шәйнекті сар-

қып 

құйып: — «сый 

а я ғ ы ң ы з » , — деп кү-

лімсіреп бір  ш ы н ы а я қ 

ш а й д ы  қ о н а қ т ы ң алды-

на  қойды.  Б ұ л кезде 

а ғ а м мен  Ә т ш е м бір 

нәрсені айтып  о т ы р д ы . 

А қ т ы қ  ш ы н ы д а ғ ы 

с у ы ң қ ы р а п 

қ а л ғ а н 

ш а й д ы 

қ ағы п  с а л д ы 

д а ,  Т о й ж а н  а ғ а темекі-

сін  с у ы р а  б а с т а д ы . 

Ж е ң г е й  ш а й д ы  ж и н а с -

тырып, 

қ а з а н  ж а қ қ а 

кетті. Мен  Т о й ж а н н ы ң 

темекі  о р а с ы н а  қ а р а п 

өзімше  т а ң ғ а л ы п отыр-

мын. 

— Ал, енді әңгімең-

д і  б а с т а н - а я қ  а й т -

шы, - деді  Ә т ш е м Той-

ж а н ғ а  қ а р а й  қ о з ғ а л ы п 

ж у ы қ т а й беріп. Ағам 

Т о й ж а н н ы ң темекісі-

нен  о р а п  ж а т ы п : 

—  Қ а н е ,  ш е р т е бер, 

көптен бері  ж а ң а  х а б а р 

ести  а л м а д ы қ , бүгін 

Әтшем екеуіміздің  құ-

л а ғ ы м ы з д ы ң 

қ ұ р ы ш ы н 

қ а н д ы р м а с а ң  б о л -

мас, — деді. 

Т о й ж а н  т е м е к і с і н , бір 

сорып  қойып,  ж а й л а п 

әңгімеге кірісті. 

— Түнеу күні, өзде-

ріңмен  С а с ы қ п а й д ы ң 

қызының  т о й ы н д а  ж о -

л ы қ қ а н н а н кейін бір-екі 

күннен соң  С ы з д ы қ 

екеуіміз  қ а л а ғ а  ж ү р г е н 

б о л а т ы н б ы з . Менің ша-

р у а м —  е п т е п - с е п т е п 

б а л а - ш а ғ а ғ а көйлек-

көншек алып кету еді 

де,  С ы з д ы қ т ы ң  м а қ с а -

ты —  о н д а ғ ы інісін кө-

ріп,  қал  ж а й ы н біліп, 

б і р а з  ж а т ы п 

қ а й т у 

болатын-ды. 

Ж о л ш ы б а й екі  қонып, 

үшінші күні 

қ а л а ғ а 

ж е т т і к .  С ы з д ы қ т ы ң іні-

сі  С а д ы қ  б ұ р ы н ғ ы  т ұ р -

ған пәтерінен көшіп, 

сол өзі істейтін  з а у ы т -

тың төңірегіндегі  И в а н 

деген орыстың бір бөл-

месіне  к і р г е н  е к е н . 

Ымырт  ж а б ы л а зор-

ға  т а п т ы қ .  Б а р ы п біз-

дің де түсіп  ж а т қ а н ы -

мыз сол-ақ екен, иығы-

на күрегін  а с қ а н , үстін-

де ескі тері бешпенті, 

б а с ы н д а  ж ы р т ы қ бөркі 

б а р бір  а д а м  ж ы л д а м -

дап басып келе  ж а т т ы . 

С ы з д ы қ : «Осы келе 

ж а т қ а н  С а д ы қ - а у дей-

мін»,  д е г е н ш е  б о л ғ а н 

ж о қ ,  « Ә с с а л а у м а ғ а л а й -

күм!» деп 

қ у а н ы ш т ы 

д а у ы с п е н  С а д ы қ жетіп 

келді. 

Әлгі  ж е р д е  м ә з - м а й -

рам  б о л ы п көрісіп, 

а м а н д а с у м е н  б о л д ы қ . 

Шіркін,  т у ы с қ а н де-

генді  қ о й с а ң ш ы , Сыз-

дық  С а д ы қ т ы көргенде 

көңілі  б ұ з ы л ы п , көзіне 

ж а с  а л д ы ғой. Тіпті 

а д а м н ы ң іші  е л ж і р е й -

тін... —  д е п ,  Т о й ж а н 

бір күрсініп 

қ о й д ы . 

И ә - ә - ә ,  т у ы с қ а н 

деген  а д а м н ы ң өзегін 

қақ  а й ы р а д ы ғой, де -

ді Әтшем  а я н ы ш т ы 

дауыспен. 

Темекісінің  қ а л д ы ғ ы н 

бір сорып  қойды  д а , 

Т о й ж а н әңгімесін  қоз-

ғай берді: 

— Сонымен үйге кір-

дік. Бір  л ы п ы л д а ғ а н 

ж а с әйел жүгіріп көр-

пе  ж а й ы п  ж ү р . 

Біздің  о т ы р ғ а н ы м ы з 

да сол екен,  С а д ы қ 

күлімсіреп: 

— Мына кісі келініңіз 

2 8 

болады,- деді әлгі 

әйелді  н ұ с қ а п . Мен 

ж ұ л ы п  а л ғ а н д а й : 

Е, 

қ а й ы р л ы бол -

с ы н , —  д е й  с а л д ы м . 

С ы з д ы қ  с а л м а қ т ы 

д а у ы с п е н : 

Не болса да  қайыр-

л ы болсын,  ш ы р а ғ ы м . 

Ө з і ң е 

ұ н а ғ а н  б і з г е 

де 

ұ на п  ж а т ы р ғой, 

қ а й ы р л ы болсын , көп 

ж а с а ң д а р ,  б а қ ы т т ы 

болыңдар... — деп бел-

беуін шешіп күпісінің 

жеңін  ш е ш е  б а с т а д ы . 

К е л і н 

қ о н а қ т а р д ы ң 

сырын түсіне  қ а л ғ а н -

дай-ақ дереу  с а м а у р ы н 

көтеріп  а у ы з үйге шы-

ғып кетті. 

Біз  ж а й л а с ы п отыра 

б а с т а д ы қ .  А ғ а ш үйдің 

оң жақ бүйіріндегі тө-

секке отырып, Садық 

елдің  х а б а р ы н  с ұ р а с т ы -

ра  б а с т а д ы . Сыздық 

екеуіміз  ж а р ы с а сөй-

леп көрген-білгенімізді 

айтып  ж а т ы р м ы з . 

С ө й т і п  о т ы р ғ а н д а 

шай да  д а й ы н д а л ы п 

қ алды . Келін шайы н 

ж а с а п , 

құя  б а с т а д ы . 

Сонымен ішуге кірістік. 

Ж о л ш ы б а й  т о ң ы п , 

ш а р ш а п  б а р ғ а н басы-

м ы з  ж а с  к е л і н н е н 

ұ ялы п  о т ы р а й ы қ па 

нанды үсті-үстіне со-

ғ ы п  о т ы р м ы з .  С ы з д ы қ 

екеуміз бір  о н ш а қ т ы 

аяқ  ш а й д ы ілезде  ж а й -

л а с т ы р д ы қ . 

К е л і н  а н д а - с а н д а : 

—  І ш і ң і з д е р , —  д е п 

қ ояды . Келіннің  б а с -

қ ас ы  С ы з д е к е ң е  ұ н а м а -

са  д а , дәл «Ішіңіздер» 

деген сөзі теріс бол-

м а ғ а н  б о л а р деймін. 

—  К е л і н ,  ш ы р а ғ ы м , 

өзің де іш, 

ұ я л м а . . . 

М ы ң н ы ң  ж ү з і н таны-

ғ а н ш а , бірдің  а т ы н 

біл деген ғой,  а т ы ң 

кім,  ш ы р а ғ ы м ? — деді 

Сыздық  с а қ а л ы н бір 

сыйпап  қойып. 

— Аты  Ғ а л и я , — деп 

Садық бір бүйірінен 

қ ыстырыл а кетті. 

— Ә,  Ғ а л и я , Ғалия... 

Ж ұ м а д і л д і ң 

қ ызыме н 

аттас екен ғой, — деп 

С ы з д е к е ң келінге  т а ғ ы 

бір  қ а р а п  қойды, — деп 

Т о й ж а н тыныс  а л д ы . 

Ағам: 

—  Қ ұ л қ ы н  т а м а қ 

С ы з д е к е ң н і ң  а ш у ы н 

т а р а т қ а н екен ғой, 

деп  Т о й ж а н н ы ң теме-

кісінен орай  б а с т а д ы . 

Сол  а р а д а  ш а ш ы  ж а л -

б ы р а ғ а н бір орыс кіріп 

келді. 

—  С а д ы й к , как де-

л о ? — деп  С а д ы қ п е н 

қол  а л ы с т ы . Сады қ 

«шай іш» деп еді, ол 

« р а к и м е т » деп  о т ы р м а -

ды. 

-  Б ұ л кісілер  қ о н а қ -

т а р ма? — деді әлгі 

а д а м . 

— Иә, менің туыс-

қ а н д а р ы м , — деді Са -

д ы қ . 

—  Н у , п о к а ,  е р т е ң сөй-

л е с е р м і з , —  д е д і  д е , 

кетуге  ы ң ғ а й л а н а бас-

тады. 

—  Ж а р а й д ы ,  е р т е ң 

ж ұ м ы с қ а бірге  б а р а -

мыз ғой, — деді  С а д ы қ . 

Орыс жігіті

  Ш Ы Ғ Ы І І 

кетті. 

-  М ұ н ы ң кім? — де-

дім  С а д ы қ қ а . 

—  Б ұ л менің  з а в о т т а 

бірге істейтін  ж о л д а -

сым. Осы  қ о р а д а тұ-

рады, — деді де үстел-

дің үстіндегі нанды 

біздің  а л д ы м ы з ғ а 

қа-

рай сырып 

қ ойды.. . 

Ш ә й ғ а әбден  қ а н д ы қ . 

С а д ы қ екеуміз теме-

кі  т а р т у ғ а кірістік. 

С ы з д ы қ мұртын шиыр-

тып  ж ә й отыр. Келін 

шайды  ж и н а п  а у ы з 

үйге кетті. 

Мен  С а д ы қ т а н  қ а л а -

н ы ң  ж а й - ж а п с а р ы н 

с ұ р а с т ы р а  о т ы р д ы м . 

О л  м а ғ а н түрлі  ж а ң а -

л ы қ т а р д ы  а й т а келіп: 

Ақ пен  қ ы з ы л д ы ң 

о қ и ғ а с ы н естіп  ж а т -

қ а н  б о л а р с ы з д а р ? — 

деді. 

—  Ұзын  қ ұ л а қ т а н ес-

тігеніміз  б о л м а с а , жөн-

ді білмейміз ғой,  ж а й ы н 

а й т ш ы . 

С а д ы қ  с о ғ ы с т ы ң мән-

ж а й ы н  т а н ы с т ы р а ке-

ліп: 

Қ а з і р д е 

қ ы з ы л 

ж а ғ ы  б а с ы м болып тұр. 

А қ т ы ң әскері 

қ а л а -

қ а л а н ы ң 

қ а й с ы с ы н а н 

болса да дүркіреп  қа-

шып  ж а т с а керек.  Ж а -

қ ы н  а р а д а б ұ л  қ а л а д а 

қ ы з ы л д а р д ы ң 

қ олын а 

көшер деген сенім зор. 

Т а я у д а  О м б ы д а н бір 

а з а м а т келген болатын. 

Ол өзі  Б ә л ш е б е к пар-

т и я с ы н ы ң мүшесі,  қы-

з ы л д а р д ы ң  с е н і м д і 

а д а м ы н ы ң бірі болса 

к е р е к .  К е л і с і м е н - а қ 

ж ұ м ы с ш ы л а р д ы ң 

басын  қ ұ р а с т ы р а бас-

тады. Алдымен біздің 

кірпіш  з а в о д ы н д а ғ ы 

ж ұ м ы с ш ы л а р д ы ң  а р а -

сына келіп үгіт  ж ү р -

гізді. Біздің  ж ұ м ы с ш ы -

л а р  б і р  а у ы з д а н : 

— 

қ ы з ы л д а р д ы 

қ о ш -

т а й м ы з ,  а қ т а р ғ а  қар-

сы күресеміз, — деп  ұй-

ғарысты. Осы  қ а л а н ы ң 

ішіндегі  ж ұ м ы с ш ы л а р -

д ы ң  а р а с ы н а өзіміздің 

а д а м д а р ы м ы з д ы жібе-

ріп,  о л а р д ы да өз  қа-

т а р ы м ы з ғ а  ш а қ ы р ғ а н 

б о л а т ы н б ы з . 

Қ ы с қ а с ы , 

қ а л а д а ғ ы  ж ұ м ы с ш ы 

біткен тегісінен  қ ы з ы л -

д а р  ж а ғ ы н д а . Бір-екі 

күннің ішінде бір бол-

м а қ , — деді. 

С а д ы қ әңгімесін бап-

тап  а й т а отырды. Мен 

« қ ұ л а қ қ а  ұ р ғ а н  т а н а -

дай» тынып, шын  ы ж -

д а ғ а т п е н  т ы ң д а п отыр-

мын. 

...Кенеттен  с ы қ ы р етіп 

есік  а ш ы л д ы .  С а д ы қ 

екеуміз  ж а л т 

қ а р а -

дық. Үрейленген  ж ү з -

бен келін кіріп келді 

де: 

— Әй, әлде кімдер 

келіп,  к а қ п а н ы  қ а ғ ы п 

т ұ р а л а р , —  д е д і  С а -

д ы қ қ а . 

—  Ж о л д а с т а р  ш ы ғ а р , 

мен  б а р ы п  а ш ы п ке-

лейін, — деді де Садық 

көйлекшең шығып кет-

ті.. 

Көп кешіккен  ж о қ , 

т а ғ ы да есік  а ш ы л д ы . 

3 0 

Ашулы  ж ү з б е н  С а д ы қ 

кіріп келді.  А р т ы н а н 

ілесе  а л т ы  а т а р ы н  қол-

д а р ы н а  ұ с т а ғ а н , иық-

т а р ы н д а ,  ж а ғ а л а р ы н д а 

ж а л т ы р а ғ а н бір нәрсесі 

бар,  с ы п т а й боп киін-

ген үш  а д а м кірді. Біз 

шошып кеттік. Сыздық 

ж а т қ а н  қ а л п ы н а н тез 

көтерілді де, үн жоқ 

екі көзін  б а д ы р а й т а 

қ а р а п  қ атт ы д а  қ а л д ы . 

-  Д а б а й ,  о д е б а й -

са! — деді мұрты түк-

сиген  қара  с ұ р  а д а м . 

С а д ы қ қ а алты  а т а р ы н 

кезеп. Садық  « Қ а п » 

деп өкініп  ж а л м а - ж а н 

киіне  б а с т а д ы . 

— А ты, киргиз, шего 

сидишь,  д а б а й  с а б ы -

райса, — деді  т а ғ ы да 

әлгі  а д а м . 

С а д ы қ : — Ол кісілер-

д е  ж ұ м ы с т а р ы ң болма-

сын,  о л а р елден келген 

қ о н а қ т а р , — деді . 

—  М о л ш а т ! —  д е п 

а қ ы р ы п  қойды: 

— У, ты  с ы б о л ы ш ! 

деді екінші біреуі.. 

—  Қ ұ р д а с - а у ,  о д а н 

қ айты п 

қ ұ т ы л д ы ң ? 

деді  м а н а д а н  т а ң ғ а л ы п 

тыңдап  о т ы р ғ а н  ж е ң е -

шем. 

Т ұ р а - т ұ р с а ң ш ы , 

айтам ғой, — деді де 

Т о й ж а н сөзге кірісті. 

— Не керек,  қ а й д а ғ ы 

бір  ж а н  ж ү р г і с і з  қа-

р а ң ғ ы  к ө ш е л е р м е н 

үшеуімізді  а й д а п келе 

ді.  З ә р е деген  қ а л ғ а н 

ж о қ . Ішімізден има-

нымызды айтып келе-

міз.  С а д ы қ біздей емес, 

денесін  қ а й р а т керне-

гендей екпінді  ж ү р і с п е н 

а л д а  а д ы м д а п  о т ы р д ы . 

Бір  у а қ ы т т а бір үл-

кен  а у л а н ы ң ішіндегі 

ақ үйге  а л ы п келді. 

Бізде ерік  б а р ма,  ж ү р 

дегенде жүріп, кір де-

генде кіріп келеміз. 

«Өлтіретін  ж е р і н е әкел-

ген  б о л а р » , — деп ой-

л а д ы м . Бір үлкен бөл-

менің ішіне әкеліп  т о қ -

татты. Оң жақ бүйір-

дегі  с а р ы есіктен мыл-

тық, 

қ ылы ш  а с ы н ғ а н 

үш-төрт  а д а м шыға 

келді. 

Б а я ғ ы үшеуі бізді 

ығыстырып  қ о й д а й ай-

дай  б а с т а д ы .  А й д а ғ а н 

бетімен бір  б ұ р ы ш қ а 

алып келді де,  қолы-

мызды көтеріп  қойып 

қ о й н ы - қ о н ш ы м ы з д ы , 

қ а л т а м ы з д ы тінткіледі . 

С а д ы қ т ы ң  ж а н 

қ ал -

т а с ы н а н бір кішкене 

м ы л т ы қ т ы  с у ы р ы п : 

- Эх,  с ы б о л ы ш ! 

деді бірі.  С ы з д ы қ т а н 

е ш нәрсе  т а б а  а л ғ а н 

ж о қ , менен  т а п қ а н ы 

ж а н қ а л т а м д а ғ ы темекі. 

Темекімді  д о р б а с ы м е н 

суырып  а л д ы  д а , біреуі 

қ а л т а с ы н а  с а л а  с а л д ы . 

Тегі  а қ ш а екен деп 

алды білем, үйткені 

д о р б а н ы ң ішінде теме-

кінің  қ а ғ а з ы  б а р еді. 

Қ о л ы н д а  ш ы л д ы р -

л а ғ а н бір нәрсесі  б а р 

т а ғ ы біреу жетіп келіп, 

біз  т ұ р ғ а н  б ұ р ы ш т ы ң 

м а ң ы н д а ғ ы  б і р - е к і 

есікті  а ш а  б а с т а д ы . 

Есіктің  а ш ы л у ы  д а 

мұң екен, бізді итерме-

леп  т а с т а й 

қ а р а ң ғ ы 

үйге кіргізе  б а с т а д ы . 

С а д ы қ т ы бір бөлмеге 

кіргізді. Сыздық екеу-

мізді бір бөлмеге кір-

гізді... 

Әтшем:  А б а қ т ы де-

ген сол-ау,  ә ? — д е п 

Т о й ж а н н ы ң сөзін бөлді. 

Т о й ж а н  т е м е к і с і н 

ж у а н етіп орап  а л ы п , 

ә ң г і м е н і  ш ұ б ы р т а 

берді. 

Көзге  т ү р т с е көргі-

сіз 

қ а р а ң ғ ы . . . күндіз 

екенін, түн екенін біл-

мейсің... Сыздық  б и ш а -

р а н ы ң екі көзі  б о з д а п 

ж ы л а у д а н ісіп кетті. Не 

керек,  ж ы л а д ы ң не, 

ж ы л а м а д ы ң , не, сенің 

көзіңнің  ж а с ы н кім 

көреді. Кейде бір-бірі-

мізді  ж ұ б а т ы п , түрлі 

ө т к е н - к е т к е н  ә ң г і м е -

лерді 

қ о з ғ а п 

қ о я м ы з . 

Кейде  қазіргі болып 

ж а т қ а н соғыс мәселе-

сін  т а л қ ы л а ғ а н  б о л а -

мыз. Тіпті  б о л м а ғ а н -

да ертек  а й т а м ы з .  Ұйқы 

деген де мүлде  қ а ш ы п 

кетті... 

Қ а р ы н  а ш ы п , 

ж ү р е г і м і з  ж а л а п  б а р а -

ды. Кейде  т а ң д а й ы м ы з 

кеуіп,  т а м а ғ ы м ы з  қаң-

сып, шөлден өле  ж а з -

д а й м ы з . Өзгеден бұрын 

темекімді алып  қойға-

нын 

қ айтерсің . Теме-

кісіз отыра  а л м а й т ы н 

басым, мұндай  а ң с а -

маспын, — деп темекі-

сін үсті-үстіне сорып 

қойып, әңгімесін  ж ы л -

ж ы т а берді. 

Ж а ң ы л м а с а м , 

бір сөтке өткен  б о л а р 

деймін... Біреу біз  ж а т -

қан бөлмені ң есігін 

ашып,  қолына  п а н а р ы н 

ұ ста п жеті п келді де : 

Сендердікі әкесін 

аты кім? - деді. Біз 

әкеміздің атын аяйық 

па,  а й т а  с а л д ы қ .  П а н а р 

ұ с т а ғ а н  а д а м есікті 

іш  ж а ғ ы н а н бекітті 

де, бізге  б і р а з  қ а р а п 

тұрып: 

С е н д е р д і к і  а қ ш а 

көп? — деді. 

Бізде  а қ ш а  ж о қ , 

сорлы  а д а м б ы з , — де-

дім мен. 

—  А х а , вон как... 

а қ ш а жоқ  б о л с а ,  а б а қ -

тыда өледі,  а қ ш а бол-

са тірі 

қ а л а д ы , деді 

басын  ш а й қ а п  қойып, 

т а ң д а й ы н тақ еткізе 

түсіп. 

А қ ш а болса боса-

та ма? — дедім  ж ұ л ы п 

а л ғ а н д а й . 

Ол: — Ну, кәнещно... 

Міне, мен  а қ ш а болса 

б о с а т а д ы . — Сыздық 

е к е у м і з  б і р - б і р і м і з г е 

ы м д а с ы п ,  а қ ш а беріп 

б о с а у ғ а 

қол 

қ ойды қ . 

Мен: —  Т а б а р ы ш гос-

падин,  а қ ш а берсем 

қазір  б о с а т а с ы з ба ? 

дедім. 

Ол:  Д а б а й ,  а қ ш а ,  қа-

зір  б о с а т а д ы , — деді. 

Мен  ж а л м а - ж а н шал-

б а р ы м н ы ң ішкі жақ 

ы ш қ ы р ы н а  ж а л ғ а с т ы -

ра тіккен  қ а л т а ш а д а н 

а з ы н - а у л а қ  а қ ш а н ы 

суыра  б а с т а д ы м . Өйт-

кені  б ұ р ы н біліп ек. 

3 1 

С ы з д ы қ та етігін ше-

шіп, 

ұ л т а н д ы ғ ы н ы ң 

астынан  қ а ғ а з ғ а  ж а л -

п а қ етіп  о р а ғ а н  а қ ш а -

ны  с у ы р а  б а с т а д ы . 

Мен  с а н а ғ а н ы м да  ж о қ , 

өзі де онша көп емес 

еді: «Мінекиіңіз,  т а қ -

сыр, енді біз  ж и н а л а 

берейік пе?» - дедім. 

« Д а , 

қ а з і р  ш ы ғ а -

рам», — деді Сыздық 

екеумізден  а л ғ а н ақ-

ш а л а р д ы 

қ ойы н 

қ ал -

тасына тығып  ж а т ы п . 

— Мен  б а с қ а  а д а м -

д а р  ж о қ па, 

қ а р а п 

келем, сендер  д а й ы н д а -

ла  б е р і ң д е р , —  д е д і 

лып етіп  ш ы ғ ы п , есікті 

с ы р т ы н а н  ж а у ы п кетіп 

қ а л д ы . 

Сыздық екеуіміз енді 

б о с а н а м ы з деп  қуанып 

ж ү р м і з . Киімдерімізді 

реттеп киіп, есіктің 

а ш ы л у ы н күтіп тұр-

мыз... 

Бірақ әрі күттік, бері 

күттік, келмеді... Сол 

ж о қ т а н жоқ  б о л а бер-

ді...  « Ж ы ғ ы л ғ а н үстіне 

ж ұ д ы р ы қ »  е к е н д і г і н 

сонда ғана түсіндік. 

- 

Қап  о ң д ы р м а й 

о т ы р ғ ы з ы п кеткен екен, 

ә? — деп ағам бір бүй-

ірден  қ ы с т ы р ы л а кетті. 

- Сол отырумен оты-

ра бердік. Енді  қ а л а й 

б о с а ғ а н ы м ы з д ы баян-

дайын, — деп,  Т о й ж а н 

а ғ а й орнынан бір  қоз-

ғалып  қойды. 

Бір күні күндіз, түн 

екенін білмеймін, гүрс-

гүрс  а т ы л ғ а н мылтық 

д а у ы с ы шықты. Бір 

с о й қ а н н ы ң  б а с т а л ғ а -

нын  с е з е  қ а л д ы қ . Гүр-

сіл  к ү ш е й е  б а с т а д ы . 

«Иә, сәт...» - дедік те, 

С ы з д ы қ екеуміз  қ а р а ң -

ғы үйде тың  т ы ң д а й 

б а с т а д ы қ . . .  Б і р а з д а н 

соң гүрсілдеген  д а у ы с 

жиіленіп, күннің күр-

кірегеніндей гүрілдеп, 

қ а р а ң ғ ы үйді теңселт -

кендей болды".  К ө п 

кешіккен  ж о қ ,  ә л д е 

к і м д е р д і ң  ж ү г і р г е н 

а я қ т а р ы н ы ң  д а у ы с ы біз 

отырған бөлменің есігі-

нің  а л д ы н а н өтіп  ж а т -

ты. Бір  у а қ ы т т а біздің 

б ө л м е н і ң есігі  с а р т 

ете  қ а л д ы . Көзді ашып-

ж ұ м ғ а н ш а  б о л ғ а н  ж о қ , 

е с і к т і  ш а л қ а с ы н а н 

л а қ т ы р ы п  т а с т а п Са-

дық кіріп келді де: 

— Ал,  ж ү р і ң д е р , ке-

ремет дегенді көрің-

дер! — деп бізді же-

тектей-метектей жүгі-

ріп  ш ы қ т ы . Сол жүгі-

руден жүгіріп отырып, 

С а д ы қ т ы ң үйіне келіп 

т о қ т а д ы қ . Келін жүгі-

ріп шығып  С а д ы қ т ы 

қ ұ ш а к т а й  а л д ы . «Сен-

д е р үйде  б о л ы ң д а р » , 

деп  С а д ы қ  т а ғ ы  ж ү -

гіріп кетті. 

Біз үйге кірдік. Келін 

жүгіріп шай  қоя  б а с т а -

ды.  С ы з д ы қ екеуміз 

к ө ш е д е г і  ш ұ б ы р ы п 

қ а ш қ а н ,  қ уға н  х а л ы қ -

ты терезеден 

қ а р а п 

т ұ р д ы қ . Біреуі атты, 

біреуі  ж а я у , біреуі 

м ы л т ы қ  а л ғ а н , біреуі 

қ ы л ы ш  а с ы н ғ а н толы п 

ж а т қ а н  а д а м ентігіп, 

естері шығып  з ы р  ж ү -

гіріп  ж ү р . Бір  у а қ ы т т а 

қ олын а  а л т ы  а т а р ы н 

ұ с т а ғ а н ,  ж а р қ ы р а ғ а н 

ж а ғ а с ы  б а р еңгезер-

дей біреу көзіме  ж ы л ы 

ұ ш ы р а й кетті. Үңіліп 

қ а р а с а м ,  б а я ғ ы біздер -

ді айдап әкететін мұрт-

ты  қ а р а екен. А, деген-

ше  б о л ғ а н  ж о қ ,  қол-

д а р ы н д а күрегі, ломы, 

б а л ғ а с ы , мылтығы  б а р 

ж ұ м ы с ш ы жүгіріп келіп 

қ алды , үстінде 

қ а р а 

тері бешпеті  б а р Са-

д ы қ т ы тани кеттім. 

С ы з д ы қ қ а :  « С а д ы қ -

ты 

қ а р а » , —  д е г е н ш е 

б о л ғ а н  ж о қ , екі  ж ұ -

мысшы, біреуі  С а д ы қ , 

ж а ң а ғ ы мұртты  қ а р а -

ны  қуып жетіп  қ а л д ы . 

Мұртты  қара  с а с қ а л а қ -

тап мылтығын кезене 

б а с т а ғ а н д а  С а д ы қ т ы ң 

қ о л ы н д а ғ ы  ж а л п а қ кү-

ректің 

қыры  б а с т а н 

сарт ете  қ а л д ы . Сым-

дай боп киінген неме, 

с ы р ғ а у ы л ш а  с ұ л а п түс-

ті.  С а д ы қ мұртты  қ а р а -

ның мылтығын  а л д ы 

д а ,  ж о л д а с т а р ы м е н 

жүгірісіп,  б а с қ а көшеге 

қ а р а й  б ұ р ы л ы п кетті. 

Не керек, ана мұртты 

қ а р а н ы  қ ы л ж и т қ а н ы н а 

м ұ н д а й  с ү й с і н б е с п і н 

д е . . . -  д е п  Т о й ж а н 

мұртынан күліп 

қой-

ды. 

Ағам «Садықтікі ер-

л і к - а қ  е к е н ! » —  д е п 

еді. 

Ә т ш е м :  « М ұ н д а  ж ү р -

генде 

қойды  ж ө н д е п 

баға  а л м а й т ы н ынжық 

еді, істеп жүргенін  қа-

р а ш ы , ә!» — деп  т а ң -

ғалды. 

Т а м а қ та  д а й ы н 

болды...  Қ ұ р д а с т ы ң әң-

гімесі де  қ ұ л а қ қ а  ж а -

ғып  б а р а д ы , — деп же-

ңешем 

қ а з а н  ж а қ қ а 

кетті. 

Т о й ж а н н ы ң әңгімесі 

маған да  с о н д а й - а қ 

ұ нас а да , 

қ а з а н д а ғ ы 

еттің иісі одан  б а с ы м ы -

рақ болып, көңілді бөле 

берді, «енді  т а м а қ ішу-

ге кіріссе теріс  б о л м а с 

еді-ау» деп  о т ы р м ы н 

ішімнен. 

Сонан соңғы  ж е р д е 

немене, біз  ш а й д ы ішіп 

баптанып отыра бердік. 

Келіннің айтуына  қ а р а -

ғанда,  т ү р м е д е  т а б а н -

д а ғ а н үш сөтке оты-

рыппыз, — деп  Т о й ж а н 

ш ұ б ы р т а берді: 

Қ а с  қ а р а я  С а д ы қ 

та келді. Үш сөтке  ж а т -

қан 

қ айғ ы кеудеде н 

ұ мытылып ,  ж ү р е к ор-

нына түскендей болды. 

С а д ы қ 

қ а л а н ы ң бәл -

шебектер  қ о л ы н а көш-

к е н д і г і н  а й т қ а н д а , 

Сыздық сүйініп кетіп: 

- Бәрекелді,  ш ы р а қ -

т а р ы м !  Ж а с а ң д а р ! 

Әнеу күнгі бізді  қ а р а 

т ұ м а н ғ а 

ұ р ы н д ы р ғ а н 

мұртты неменің  ж а з а -

сын  т а р т қ а н д ы ғ ы н ы ң 

өзі де мені риза етті. 

« Ж а л ғ а н д і к і —  ж а л -

ғанда  қ а й т а д ы » , — де-

ген осы ау? -деп  ж е л -

пініп  қойды. 

Міне, менің әңгімем 

осы. Сол  о қ и ғ а н ы бас-

3 2 

осы 

қ аза қ  д а л а с ы н 

баса  қ а ш а т ы н көрінеді. 

Олай болған күнде 

қызылдың әскері де 

қ аза қ  д а л а с ы н басы п 

өтуге тиіс. Өздеріңе 

белгілі, біздің ауыл 

дәл жолдың үстінде 

ғой...  С о н д ы қ т а н  б а л а -

ш а ғ а л а р д ы әкете тұ-

руды 

ұ йғары п келіп 

едім.  « С а қ т ы қ т а  қор-

лық  ж о қ » деген ғой. 

Қ а н ш а айт қ анме н б ұ л 

ауыл жолсыз  т а у д ы ң 

а р а с ы н д а емес пе, кім 

келе 

қ оя р дейсің? — 

деді  Т о й ж а н . 

Ағам мен Әтшем  ж а -

рыса: 

— Оның  д ұ р ы с - а қ . . . 

Ауыл  а р а с ы  ж а қ ы н 

ғой, тіпті бүгін  т а ң ат-

қ анш а көшіріп әкелуге 

де болады ғой, — деді. 

— Сүйтуге де бола-

ды, менің әдейі келген-

дегі  ж ұ м ы с ы м н ы ң бас-

тысы осы еді, — деді 

де  Т о й ж а н орнынан 

түрегеліп,  а ғ а м екеуі 

тысқа шығып кетті. 

« Ж е ң е ш е ,  ұйқым кел-

ді», — дедім, етті тезі-

рек түсіре ме екен де-

ген оймен. 

«Ұйқың келсе, мынаны 

Қасым Аманжолов ағасы Ахметжан, туыстары  Құсатай мен Рымжан және 

жазушы досы Жәрдем Тілековпен бірге. 

же де  ж а т » , — деді 

ж е ң е ш е м .  М а ғ а н тоста-

ғанға салып ет әке-

ліп берді де, шынында 

да  ұйқымның келгені 

рас еді, етті жеп алдым 

да, шидеме  о р а н ы п 

алып, бүктүсіп  ж а т қ а -

нымды білемін. Онан 

кейін  ұйықтап  қалып-

пын. 

...Оң жақ 

қ ұ лағы м 

шымыр ете түскенде 

селк етіп оянып, көзім-

ді ашып  а л с а м :  қ а р қ -

қарқ күліп 

Ұ рымжа н 

ж а н ы м д а тізелеп отыр 

екен. 

— Ой, өзің не  қыл-

ған  ж а н с ы ң , біреудің 

қ ұ л а ғ ы н д а не  ж ұ м ы с ы ң 

бар? — дедім  а ш у л а -

нып. 

—  Ж ә - ж ә - ж ә , 

қ ұ л а -

ғыңның үшінен шертіп 

қ а л ғ а н ғ а өтің  ж а р ы -

лып кетті ме? Тал түске 

д е й і н 

ұ й ы қ т а й с ы ң , 

орыс келіп көтеріп 

алып кетсе  қайтесің? — 

дегенде орнымнан атып 

тұрып, жанып  ж а т қ а н 

пештің алдына барып 

ж а л п и ы п отыра кет-

тім. 

тан өткізгеннің соңын-

да,  қ а л а д а босқа  ж а т а 

беріп не 

қ ы л а й ы н , 

б а л а - ш а ғ а  ж ү д е п  қа-

л а р дедім де, елге  қайт-

тым. Садық бәріңізге 

сәлем айтты:  « Қ а р а п 

ж а т п а с ы н , біріксін, бас 

қоссын, мына болып 

ж а т қ а н төңкерісті ша-

малары келгенше  қуат-

тасын,  Қ а р т а б а й ,  Ж а -

з а б а й сияқты жуан-

д а р д ы ң ықпалына еріп 

кетіп жүрмесін, бай — 

б а й ғ а ,  с а й —  с а й ғ а 

қ ұ я т ы н ы н 

ұ м ы т п а -

с ы н » , — деп 

қ а л д ы . 

Тойжан ағай осымен 

ә ң г і м е с і н  а я қ т а д ы . 

Әтшем:  « Б ә р е к е л д е , 

ш ы р а ғ ы м , 

қ ұ л а қ т ы ң 

қ ұ рышы н әбден 

қан-

дырдың... біз еш нәр-

седен  х а б а р с ы з  ж а т ы р 

екенбіз...  О қ и ғ а н ы ң мә-

нісіне  ж а ң а түсіндім 

ғ о й » , —  д е п  б а с ы н -

дағы  т а қ и я с ы н  қ о з ғ а п , 

маңдайын бір сипап 

қойды. 

— Ал, енді сендерге 

айтатын бір мәселе 

мынау:  ұ з ы н қ ұ л а қ ха-

барға  қ а р а ғ а н д а ,  а қ -

тың бір бөлек әскері 

— Әй, біздің үйдегілер 

қайда екен? — дедім. 

— Ой,  м а ң қ а ,  ұйқы-

дан  б а с қ а дым білмей-

сің...  Ж а ң а  а ғ а м мен 

Тойжан келіп бәрін 

т а у ғ а  ж а с ы р ы н у ғ а 

алып кетті. Әне тауға 

шығып  б а р а д ы . Меңкең 

ауылына  о р ы с т а р ке-

ліпті...  А ғ а м д а р кө-

ріпті. Сені мен оятпа-

сам орыс келіп алып 

кететін еді, бәлем.  Ж а қ -

сылықты білмейсің ғой. 

Жүгіріп барып терезе-

нің 

қ ы р а у ы  е р і г е н 

шетінен  с ы ғ а л а п  қарап 

е д і м :  ж а р қ ы р а ғ а н 

күннің нұры  а қ ш а 

қ ард ы шыныда й  ж ы л -

тыратып,  д а л а н ы  ж а п -

ж а р ы қ етіп тұр екен. 

Айдын көлдей көкшіл 

аспанда жүрген алтын 

күн көлденең, керіл-

ген кербез биіктің иы-

ғынан  б а с п а л а п  қарап 

тұр. Ақ  қарды омбы-

лап, тырманып, тізбек-

теліп  т а у ғ а өрлеп  ж а т -

қан  а д а м д а р сүтк е 

түскен шыбындай ілез-

де көздің  ж а н а р ы н а 

іліне 

қ алды . Әрі-бері 

т а ң ғ а л ы п 

қ а р а п тұр-

дым  д а : 

— Сен неғып жүрсің, 

тағы бір нәрсені жым-

қырып кетейін деп  ж ү р -

сің бе? — дедім пештің 

о т ы н  ш ы м ш у і р м е н 

т ү р т к і л е п  ж а т қ а н 

Ұ рымжанға . 

Өй-й-й, неңді  ұр-

лап едім? 

Ұ р л а м а ғ а н  ш ы -

ғарсың, былтыр  ж а й -

л а у д а отырғанда менің 

қ ызы л асығымд ы 

ұр-

л а п кеткеніңді біле-

сің бе? 

— Сен  ұ р л а м а ғ а н шы-

ғарсың... Ана жылы 

әкем берген тобылғы 

ш о қ п а р ы м д ы 

ұ р л а п 

а л ы п ,  Ә л м ұ р з а н ы ң 

Ә ш і м і н е  і р і м ш і к к е 

айырбастап жібергенің 

қ айда.. . 

—  П а , шіркіннің был-

ж ы р а у ы н - а й . . . —  д е п 

пештің үстіндегі же-

ңешемнің  қ а ғ а з шайы-

нан ептеп  а л а қ а н ы м а 

алдым да пештің тү-

бінде  ж а т қ а н ескі  қа-

ғ а з д ы ң шетінен жыр-

тып алып теріс  қарап 

Т о й ж а н ш а орап  ж а т ы р 

едім: 

— Әй, не  қылып отыр-

сың, айтам, айтам, — 

деді. 

—  Н е н і  а й т а с ы ң ? 

Айтсаң айта бер, сенің 

ж а з д ы күнгі 

қисық 

мүйіз  а л а сиырыңа сүз-

гізгеніңді мен де ай-

там, — дедім де пештің 

алдына келіп, тұтатып 

алып, сорып 

қ а р а п 

едім,  а п - а щ ы 

қоңыр-

сыған түтін 

қ о л қ а м а 

кіріп кетіп,  ж а т ы п кеп 

жөтелгенім. 

— Бәлі, бәлем, темекі 

т а р т қ а н ы ң д ы  а й т ы п 

сойғызбасам ба?  — д е й 

бергенде иттің үрген 

дауысы естіле  қалды. 

Ұ рымжа н  ж а л м а - ж а н 

жанып  ж а т қ а н  қыйдың 

бірін пештің алдына 

қ ұ лат а салып , терезе-

ге барып  қ а р а й  қалды. 

Мен: «Үйді бықсытып 

жібердің, жеңешем  ұр-

сады...»деп,  ж а т ы п бай-

балам салдым. 

—  Қ а қ с а м а . . .  О р ы с 

келе  ж а т с а үйді түтін 

қылып жібе р деп жеңе -

шемнін өзі  а й т қ а н , — 

деді де терезеден екі 

көзін айырмай  қ а р а д ы 

да тұрды. Иттің үргені, 

Ұ р ы м ж а н н ы ң сезіктен-

гені менің де жүрегіме 

қ ор қ ыны ш кіргізе бас-

тады. 

Кенеттен: 

— Ойбой, орыс келе 

ж а т ы  р . . . — д е д і д е 

Ұ р ы м ж а н  ш о ш ы ғ а н 

жүзбен менің  қасыма 

жүгіріп келіп, пештегі 

қыйды тағ ы да  қ ұ лат а 

бастады... Үйдің іші 

алай-түлей тұман бол-

ды... Әлде кімдер шап-

қылап терезені ң алды -

нан өтіп  ж а т т ы . Менде 

зәре  қалған  ж о қ . Бір 

білгенім 

Ұ р ы м ж а н ғ а 

тығыла беру болды. 

Ш о л а н н ы ң есігі сарт 

ете 

қ алды . 

Ұ рымжа н 

екеуіміз пештің түбіне 

барып бүк түсіп жата 

қ а л д ы қ . 

Топырлап кіріп жат-

қ а н  а д а м д а р д ы ң дыбы-

сы бізге үй  құлап бара 

ж а т қ а н н а н кем болған 

жоқ. 

«О-но!»  д е г е н бір 

дауыстың  ш ы қ қ а н ы да 

сол екен, әлде кімдер-

дің  с у ы к  қолы екеуіміз-

дің желкемізге тиіп 

қ алды .  Қ озын ы сүйре-

ген 

қ а с қ ы р д а й бізді 

сүйреп пештің алдына 

қ а р а й алып  б а р д ы . 

Б у ы н ы м 

қ а л т ы р а п , 

жүрегім алып 

ұшып 

б а р а д ы .  Қ а р а с а м , ылғи 

мылтық,  қылыш асын-

ған сойылдай-сойылдай 

а д а м д а р төніп тұр екен. 

Зәреміз 

ұшып кетті. 

Б а қ ы р ы п  ж ы л а п  қоя 

бердік. 

— Кода козайын? — 

деп біреуі бақырып 

а қ ы р д ы . Біз бақыра 

бердік. Біреуі менің 

аузымды баса берген-

де  б а р м а ғ ы н тістеп 

кеп алып едім, жағым-

нан тартып кеп жібер-

ді. Көзімнің оты  ж а р қ 

ете түсті. Пештің түбі-

не  қ а р а й  с ұ л а п түс-

тім.  З а р еңіреп жатып 

қ ы р ы л д а ғ а н  Ұ рымжан -

ға көзім түсіп кетіп 

еді, бір топ  а д а м орта-

ға алып:  « Қ а й д а  қо-

зайын,  қайда ат...?» — 

деп 

қ ұ лағы н б ұ рап , 

түйгіштеп  ж а т ы р екен... 

...Сыртта сатыр-сұтыр 

еткен дауыс шыға  қал-

ды. Кісі көрген  қас-

қ ырда й бәрі топырла п 

шыға жөнелді. 

Қара 

қ ұ сты ң қ а р м а ғ ы н а н құ-

т ы л ғ а н  т о р ғ а й д а й 

Ұ рымжа н жүгіріп ке-

ліп, мені 

қ ұ ш а қ т а й 

алды. Екеуіміз  құшақ-

т а с қ а н күйімізде өксіп 

ж ы л а й бердік. 

С а т ы р - с ұ т ы р , гүрс-

гүрс,  ш у л а ғ а н , айқай-

л а ғ а н  д а у ы с т а р бізді 

е р і к с і з  о р н ы м ы з д а н 

т ұ р ғ ы з ғ а н д а й болды. 

Жүгіріп барып тере-

зеден 

қ ара й 

қ алды қ . 

3 4 

т ы р ы м - т ы р а қ а й жүгі-

ріп, бір жығылып, бір 

тұрып  қаптап жүрген 

адам екен. Үш  а д а м 

жүгіріп барып шөп  қо-

раға кіріп кетті. Екі 

адам күресіннің түбіне 

ж а т а 

қ алып , Мәңке у 

ауылы  ж а қ т а ғ ы кезеңге 

қ ара й атып-аты п жі-

берді де, тұра салып 

үйдің сыртына 

қ а р а й 

жүгіріп кетті. Сол  а р а -

да  о н ш а қ т ы адам бейіт 

ж а қ т а н 

қ ұ й ғ ы т ы п 

шауып келіп 

қ алды . 

Біздің жүрегіміз  ж а -

р ы л у ғ а  т а я н ғ а н д а й 

болды. Терезенің алды-

нан  қақпа  ж а қ қ а  қ а р а й 

құйғытып өтіп  ж а т қ а н -

д а р д а н көзімізді айыр-

ғанымыз жоқ. 

Сол-ақ екен, сатыр-

сұтыр еткен мылтық 

дауысы көктен  б ұ р ш а қ 

ж а у ғ а н д а й  ж и і л е н і п 

кетті. 

Бір көк ат пен бір 

торы ат бауырына ау-

ған ерлерін текпілеп 

мөңкіп, тулап терезе-

нің алдынан өтіп кетті... 

Д а б ы р л а ғ а н  д а у ы с 

қ ұ л а қ т ы  ж а р ы п  ж а -

қындап  қ алды . Есікке 

ж а л т  қ а р а с а қ : үстінде 

сұр киімі,  б а с ы н д а 

бөркі, 

қ олынд а мыл-

тығы  б а р біреу кіріп 

келеді екен. Бізді көре 

салып:  « қ о р ы қ п а ң д а р , 

б а л а л а р » деді. Оның 

артынан үш-төрт  а д а м 

бір  а д а м д ы көтеріп кір-

гізіп, төрдің алдына 

әкеліп  ж а т қ ы з д ы  д а , 

өздері үймелеп  т ұ р а 

берді. 

Біз  б а я ғ ы өксумен 

т ұ р ғ а н б ы з .  А л ғ а ш қ ы 

кірген жігіт бізге кү-

лімсіреп  қарап: 

— Мені  т а н и с ы ң д а р 

ма,  б а л а л а р ? — деп бас 

киімін 

қолына алды . 

Ұ р ы м ж а н өксіп  т ұ р ғ а н 

бетінде:  « Ж о - о қ » деді. 

—  Ұ р ы м ж а н , әй, ана 

жылы  қ о ш қ а р ғ а мінгі-

зіп ойнататын кім еді, 

С а д ы қ  а ғ а ң д ы 

ұмы-

тып 

қ а л д ы ң  б а ? — 

дегенде  Ұ р ы м ж а н таң-

ғалып 

қ а р а й 

қ алды . 

Садық  Ұ р ы м ж а н д ы ал-

дына отырғызып, алты-

б а қ а н тепкендей жо-

ғ а р ы - т ө м е н  ш а й қ а й 

б а с т а д ы . 

Ұ р ы м ж а н 

қ а р қ - қ а р қ күлді. Мен 

д е көзімнің  ж а с ы н 

қ о л ы м н ы ң  с ы р т ы м е н 

сүртіп, мырс етіп кү-

ліп жібердім. Басын 

да сеңсең  б а п а ғ ы  б а р 

буырыл  с а қ а л бір орыс 

маған  қ а р а й жымиып 

күлді. 

Менің інілерім, — 

деді Садық әлгі  о р ы с қ а . 

Ж а қ с ы  б а л а л а р . . . 

Менікі  о с ы н д а й екі 

бала  б а р еді...  — д е п 

менің  м а ң д а й ы м н а н 

сүйді. 

Төрдің алдында сұлап 

ж а т қ а н адам бір-еқі 

рет  қатты ышқынды  д а , 

қ а л т ы р а ғ а н дауыспен : 

« П ы - р о с - ш а й - й - й . . . » 

деп  т ы н ы ш т а л а  қ а л д ы . 

Бізді көтеріп  т ұ р ғ а н 

екеуі әлгі  а д а м н ы ң 

ж а н ы н а барды да, бас 

киімдерін  қолына алып, 

ләм демей төмен  қарап 

мұңайып тұрды. Бас-

қ а л а р ы д а  б а с т а р ы н 

салбыратып, көздеріне 

ж а с іркіп тұр екен. 

Сұлап  ж а т қ а н  а д а м ғ а 

көзім түсіп еді, дәл 

төсінің үстінен  а я ғ ы н а 

а қ қ а н 

қ анд ы көріп 

бойым тітіркеніп кетті. 

Бұйра сары  ш а ш маң-

дайының үстін жауып 

тұрған ақ  құба жігіт 

басын көтеріп алып, 

әсерлі дауыспен бірсы-

пыра сөздер айтты. 

О н а н  с о ң  С а д ы қ : 

—  И в а н ,  б а у ы р ы м , 

қош...  М и л л и о н д а ғ а н 

еңбекшінің теңдігі үшін 

қ ұ рба н болдың . Сенің 

атың, сенің төңкеріс 

ж о л ы н д а ғ ы үлгілі ісің 

біздің,  м и л л и о н д а ғ а н 

еңбекшінің жүрегінен 

еш кетпейді. Біз өзің-

мен бірге түскен  ұлы 

ж о л д а н  т а й м а й м ы з . 

Осы  ж о л д а не  құрбан 

б о л а м ы з немесе  ж а у -

дың сағын сындырып, 

қан  с а с ы ғ а н белдерден , 

ж а п а н түзді шөлдер-

ден өтіп көздеген мақ-

сатқа жетуге серт бе-

реміз», — деп бас киі-

мін киіп алды. Бәрі 

де  қ а й р а т т а н ы п , баста-

рын көтеріп алды. 

Садық 

Ұ р ы м ж а н ғ а : 

«Әтшең мен  а ғ а ң  қай-

да?» — деді. «Сендер-

ден  қорқып бәрі тауға 

кетіп  қалды. Әй, неге 

қ о р қ ы т а с ы ң д а р ? » — 

деді  Ұ р ы м ж а н  С а д ы қ -

тың мойнына асылып. 

— Біз емес,  а й н а л а й -

ын, сендерді  қорқыта-

тын  а қ т а р ,  б а й л а р . 

Біз  о л а р д ы ң сыйын 

б е р д і к , — д е п 

Ұ рым -

жанды бауырына  қы-

сып  қойды. 

Бұйра  ш а ш т ы ақ  құ-

ба жігіт менің иегім-

нен  қағып, сеңсең па-

пағын басыма кигізе 

салып еді, бет-аузым-

ның бәрін  ж а у ы п кетті. 

Үйдегілердің бірсыпы-

расы күлісіп  ж а т ы р . 

Қ ор қ ыны ш деген мүл-

де  т а р а п кетті. Күл-

гендердің бәрі де өзі-

міздің үйдің  а д а м д а -

рындай болды. 

—  М ы л т ы ғ ы ң д ы бе-

ріп кетші,  қ а с қ ы р кел-

генде  т а р с еткізіп атып 

жіберейін, — дедім ма-

ған папағын кигізген 

жігітке. Садық маған 

қ а р а й жымиып : 

—  А й н а л а й ы н ,  ө з і ң 

үлкен жігіт болып ке-

лесің. Соңыра мылтық 

та,  қылыш та әкеп бе-

ремін... Сонда  а қ т а р -

дай,  б а й л а р д а й дұш-

п а н д а р д ы  д а  а т а р -

сың, — деп 

Ұ р ы м ж а н 

екеуіміздің бетімізден 

кезек-кезек сүйді. 

«Біздің еңбек», Орал, 

1934, № I, 19-27 бет. 

3 5 

Қарқаралы. - 1991. -

№2. - 26-35 б.