1. Фольклор жанрлары. Фольклор, оның ерекшеліктері мен жіктелуі
Сүре айтыс,түре айтыс,қайым айтыс – айтыс формаларының түрлері
жүктеу/скачать 266,62 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Бәдік айтысы
- Жұмбақ айтысы
| 128.Сүре айтыс,түре айтыс,қайым айтыс – айтыс формаларының түрлері
М.Әуезов «Айтыстың бірінші түрі - әдет-салт айтысы. Бұл көпшілік болып, топ-топқа бөлініп айтысу. Екіншісі - ақындар айтысы болады. Халық ақындарының жіктеуі бойынша, ақындар айтысының барлық тобы, сыртқы көлеміне қарай, түр ерекшелігіне қарай, екі жікке бөлінеді. Бұның біріншісі - түре айтыс, екіншісі - сүре айтыс. Түре айтыс бір-бір ауыз өлеңмен қысқа, шапшаң жауаптасып отыратын, көбінше, ақындармен қатар, жалпы көпшілік қолданатын, жалпылық түр. Сүре айтыс - тек суырыпсалма, өлеңге әбден төселген, ысылған нағыз ақындардың әр кезекте ұзақ сөйлеп, көп жыр төгіп, көсіле жырлайтын түрі болады», - деп жазады. Әдеп-ғұрыппен байланысты айтыстар. Бәдік, жұмбақ айтыстары. Бәдік айтысы – айтыс жырларының көне түрі. Ол адамның табиғаттың жұмбақ сырына түсінбеген кезінде, шаманизм дін нанымына байланысты туған. Адам өзі танып-білмеген күштердің бәріне табынған, солардың бәрінің өз иесі бар деп білген, жақсылық, жамандық атаулының бәрінің өз тәңірісі бар деп ұққан. Жұмбақ айтысы – айтыстардың ішінде ерекше орын алатын түрі. Жұмбақ айтысы халықтың өмір, табиғат құбылысын білсем деген арман-тілегінен туған. Алуан өмір құбылыстарын түсіну, білу, білмегендерді соған жетектеу ой-санасын кеңейту тілегінен туады. Ұсақ нәрселерден бастап жұмбақ етіп, қиынға көшу, ой-сананы өрістету, ойлауға дағдыландыруды мақсат етеді. Жұмбақтардың өзі сияқты, жұмбақ айтысы да ұйқасқа құрылады. Жұмбақ айтысқа түсу үшін, ақын өмірдің барлық саласынан хабары бар, білімді адам болуы керек. Жұмбақ айтыста жұмбақ берушінің не нәрсені жұмбақ ету еркі бар. Өмірдің әр құбылысын алып, бейнелеу түрінде жұмбақ ете алады. Оны шешу үшін айтушының не нәрсені жұмбақ етіп отырғанын болжай білуі керек. Жұмбақпен айтысушылар өте сирек кездеседі. Жұмбақталатын нәрсенің көпшілігі шындық өмірден алынады. Айтыстың айрықша дамыған түрі – ақындар айтысы. Ақындар айтысының бәрі де жұрт бас қосқан ойын-сауық, үлкен жиын, ас тойларда халық алдында орындалады. Шаршы топта сөз сайысына түскен ақындар сөзін сарапқа салып, әділ төрелік айтушы-халық. Сол билік айтушы жұрттың өзі екі дай жарылып, іштей өз елінің намысын қорғаушы ақынның қарсыласына сөз есесін жібермей жеңіп шығуын тілейді. Төрелік айтушылар да, айтысқа түскен ақындар да «Сөз тапқанға қолқа жоқ», «Аталы сөзге арсыз таласады» дейтін қағиданы берік ұстанған. Айтыстағы саяси-әлеуметтік мәселелер, қоғамдық мәселелердің сыналуы. Ертедегі айтыстарда халық ақындарының ел билеген бай, болыс, төре, сұлтан, әкімдердің еңбекші елге жасаған зорлық-зомбылығын, парақорлығын әшкере етіп сынға алған. Бүгінгі айтыс жанры сол ежелгі айтыс ақындары салған сара жолмен ел тұрмыс-тіршілігінің жетістіктері мен кемші тұстарын, ел билеуші адамдардың іс-әрекеттерін паш етумен бірге оның олқы тұстарын қатты сынап отырған. Бұл айтыс өнерінде халықтың саяси-әлеуметтік, қоғамдық мәселелерінің жетістігі мен кемшіліктерін сынға алып, түзу жолға салудың сара жолы болған. бір қарағанда тарихи деректер дәлдігі көбірек сақталынады.
жүктеу/скачать 266,62 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|