1. Мэтін мазмунына канлай накыл сез сойкес келеді?
жүктеу/скачать 86,92 Kb.
|
ляззат оқу сау
|
5-нуска 1-матін Бір норсеге, бір енерге талпыну ушін адамга алдымен табандылык кажет. Онер біткеннін боріне жаратылысынан бейім адамнын болуы шындыкка жанаспайды. Олен енері сезбен, ал живопись (жанды жазу) енері бояуымен кулпырады. Музыканын негізгі максаты - адамнын эстетикалык кажетін канагаттандыру. Бул позияга да ортак касиет, ойткені тіл мен музыка тілі бір-бірінсн стенс катыскан кезде музыканын эсерлілігі аса туседі. Бул гылым, ягни музыка озшин байсалдылытынан айырылган адамды тузеуге, кызба адамды калпына тусіруге, адамды ылги да бір кальпта устап туруга кудіреті жетеді. 1. Мэтін мазмунына канлай накыл сез сойкес келеді? A) Енбек ер атандырады В) Кен пейілдіге ас кеп С) Жігітке жетпіс онер де аз D) Жолын алыс болса, атынды кинама E) Онер - таусылмас азык 2. Мэтін бойынша музыканын осерлілігі кай кезде арта туседі? А) Сэулет енері мен музыка уйлескенде В) Тіл мен музыка уйлескенде Спорт пен музыка уйлескенде Кол енері мен музыка уйлескенде Сурет енері мен музыка уйлескенде 2-мэтін Ел жайлаудан кайтть. Шотыр-шогыр калын мал жай козгалады. Беталься) да коньркай кокоиск. Ат устіндегі кісілердін энгімесі сол жайлы. Узын кекілді кербез куреннін устінде шалкая отырган карт сезді маза бермей келе жаткан бегелектерге бурль. Дегенмет богелектер ат жалышан аскан жок, биылны кыс жайлы болар, - деп еді, шокие сакалды карт костай жонелді. Но, ормекцінін торы да буталардыи томенгі сабагына керіліпті. Бул да жаксылькты» нышаны. - Енді жылкы шайнак тастай ма, гастамай ма, соны кадагалау керек, - деп костады экем, . Жеген шобін шлет тастаса, онда шептін уыты болганы. Кыстын жутымсыз белгісі осыдат байкалады. Кош тау стегіне енкейгенде кыз-бозбалалар сылдырап аккан булакка бурылды. Сол туста . каракат, мойыл молдірет, кызы сары долана моншактай тізіліп тур. Танкурай мен булдірген уылжиды. Біз булак жактан дуркірей шауыт жотага шыкканымызда ымырт уйірілген еді. Куздін кешкі коныр самалы мандайды шлымырлатады. Кураган шептін, отырыкшы ауылдын озгеше нісі танауды жыбырлатады. Жол устінде келе жаткан біз Уркердін туганын коріп, куандык. Ойткені атамдар сол жулдызга карап маусымнын сипатын болжайды. Тунге карай кой кузеттік, уйыктамадык. Тан алдында жаркырап туган Шолпанды кердік Эдеттегіден биіктеп, шакырайып турса, кыс катты болады дейді. Кузеуте келген сон, кузем кыркылды. Жун сабап, киіз басу басталды. - Ауылда бул думанды эрекет. Эйелдер эндетіп отырып сабаумен жун сабайды. Біз: «Кой басты, кой басты», - деп киіз тебеміз. Сол кезде тобеден тыраулап тырналар отеді. Кыздар: «Келесі кектемге дейін сау больндар!» - деп, кайткан кустарга кол булгайды. Біз жайдак атка міне саль бір белді асырып салып кайтамыз. Бел астындары егіс даласынан тракторлар тізбегі керінеді. Ел ырысы - алтын даннін алдары камын жасап жур. Куз маусымы каркынды енбекпен, думанды кызыкпен отіп жатыр. 3. Мэтінде суреттелетін эрекет А) Жайлаудаты эрекет В) Коктемдегі егіс даласы С) Жайлаудары той-думан D) Кузеудегі тірлік Е) Жайлаудагы киїз басу 4. Кыстын жайлылыны жайлы карттын болжамы А) Ормекші торынын буталардан темен керінуі В) Уркердін элі тумауы С) Шолпаннын биіктеп, шакырайы туруы D) Жылкынын шайнак тастаганы Е) Бегелектердін ат жальнан асы кеткендігі 5. Шокша сакалды картка тэн касиет Енбеккорлык Сезімталдык С) Ырымшылдык D) Алтырлык Е) Мейірбандык 6. Кыстын жунымсыз белгісі А) Шолпаннын жарык туганы В) Жылкы жеген шобін илеп тастаганы С) Ормекшлердін тор курганы D) Уркердін тууы Е) Шептін нэрлі болганы 3-матін Кудалык Казактын салт-достурі конакжайлылытымеи тыгыз байланысти. Ен кастерлі дэстурлерлін бірі - кудалык болса, бул дастурде зуслі конак болын, куда болатын уйде тустенелі. Казакта тустену жаз кезінде таяктын коленкосі жогалыт, кун шанырактыи устіне штыккаи кстге сойксс болады. Бул ксяде келгсндор шайти ішіп, стін жеген сон аттанады. Осы аралькта кейбірі атын шалдыртады, не суытады. Мундай конактар конбайды. Ал «біз шаншуга» келгендер ешкіммен сойлеспей, аттарыный ср-токымын бір жерге жиып, тускі асын ішкен сом да кетпей, жатып алады. Уй месі конакасыга кешінде мал совдм. Комгандар стецінде тус кайта уч-тунсіз аттаныт кетеді. Бір кызыты, кобінесе, келетіндер млги аксакалар боладм. Конактар кеткен сон уйдегілер бул сырды біле койып, сырмак кагады. Кайралын іздейлі, Сырмакка шаншылган бізді кереді, кайрактын жогалганын білелі, Бул: «Ул сржетті, киз бойлжетті. Кос кулак бала бізде бар, каса сулу сізде бар, жегжат болайык» - дегені, Казактым балага деген улкен камкорлыгы, камы, міне, осыдан басталады. Егер кызы бар уй кайракты сурамаса, бір жетіден сон элгі аксакалдар кайтадан келіп куда туседі. Экесіне карап улын, шешесіне карап кызын сынайды. Мундагы бір гоп - шаншылган бізде. Казакта біз - кобінесе улдар, ср-азаматтар колданатын курал. Аксакалдардын сырмакка біз шаншуы «бізде бір ул бар сді, сол осы шаныраюка да ул болса, калай карайсыздар» деген жумбагы. Ал снді кайракты экстуі «бізді куп корсеніздер, кудандалы болайык» дегені, «Куданда» дегеніміз - ант жасагандык. Бул жерде «осуда» - «осудай» деген угымды, «анда» арабша «ант» деген угымды береді. Буны бурыннан білетін казах халкы кудалыкты осылай бастайды. 7. Кайрактын жогалу себебі А) Келісім сурауы B) Тустікке калуы С) Кызын сынауы D) Конакка келуі Е) Ойларын айтуы 8. Біз шаниуга келетін адамдар А) Эйелдер В) Жастар C) Аналар Аксакалдар Бозбалалар 9. Мотінде жауабы жок сурак А) Уйдегілер конактардын сырын калай біледі? В) Конакты дурыс куттегендерге кандай сын айтылган? С) «Куданда» сезі тілімізге кай тілден снген? D) Конактар кай уакытта аттанып кететін болган? Е) «Куланда» деген сез нені білліреді? 10. Біз шаншудын астарлы моні B) Куда тусу С) Конакка бару D) Кайырым керсету Е) Камкорлык таныту 11. Кула болу нистімен келген аксакалдардын іс-арекеттерінін дурыс реті Біз шанигиды Тустенеді Конахасын жейді Тус кайта аттанады A) 2,3,1.4 B) 1,2,3.4 C) 2,3,4.1 D) 2,1,3,4 E) 3,4,1,2 12. Мэтін мазмориына сай келмейтім макал-мэтел А) Кмзга кырых уйдси тыйым салу B) Біреу болса - кула, скеу ботса - уя С) Аклин коріп, аска іш, Анасьи коріп, кизыи ал 0) Кизм бар уйдін назм бар Е) Куда мын жыллых 4-мэтін Әлия Нұррмуханбетқызы Молдағұлова Актобе облисынын Кобла ауданыидаги Булак думалильта 1925 життя мзусимны 15-інде дужисте кслген. Нурмуханбст - жаны соргск, кажырлы, Ср мінесті, солге шебер, ат устал, ит сері болмисты, намысшыл жігіг болса керек: Анасы Маржан - акоуба, козі аклы, ажарлы, мінезі откір алам болган. Экс-шешесінси айрылган Олия сегіз жасынан бастап нагашы агасы Обубокір Моглагулонтии колинида торбиелсіелі. Эбубакір бул кеде Турксібтін У-4 пайлалану айматьтида кизмет стксн. Актобедегі губерниялык кенее партия мсктобін, Ташксит унивсрситетін бітірган Обубокр Оличныи, жане Оликмен тургылас карыидасы Сатураны білімлі, есті болып осуїне шкаласти болгай. Нагашы эжесі Тажікен мен жентесі Сон скі клуды егіз козыдай етіп осірген 1933 жилы нагашысы Эбубокірлін отбасы Дулисата станциясына (казіргі Тараз каласы) кошті дужактых темір жодда свяси болім нускаушысы болыл кызмет сткен Обубжкірдін уй іі теміржат посалы жзнындалы уйтераїн бірінде турыпты. Дал осы жылы Олих Молдагулова мен Сапура теміржат мектобінік есігін ашкан. 1935 жылы Оскери-колик академиясына окуга тускен Оубакіраій отбасм Маскеуте кошіп барды. Элия Молдагулова Же163 мектепке кабылданалы Оскори Акадсмия Ленинградка ауыстирылган сон, Элиянын омірі Ленингралта жалгасалы. Уст баласи, айслі мен тумстары тар уйде турып жаткандыктан, Обубкір Элияны бесінші сыныпти ітірген сон, жиснінін оз отініші бойына, Гурдин кешесінде орналаскии N$46 балалар ужіне орналастыралы. Онын тарбисленушілері Х 140 мектепте окитын, Элия мектепте уздік окып кана коймай, тустастарынын кошбасшысына, озінен кішілерлін жетекшісіне айналады. Сол жылдары сн узліктер гана жіберілстін Букілодактык «Артек» пионер лагеріне жолдамага ие болады, Улы Отан согысы кезінде коршауда калган Ленинград тургындарынын адам тезгісіз ауыртпальнын Элия Молдагулова да котеріседі. Согыска баруга суранган отінішті Элия Моллагулова 1941 жили маусымным 22-сі куні, сопыс туралы суык хабар жарияланган куні, жазыпты. Элиянын курбыларынын айтумиша, ол окоп казуга да белсене катысады, агаштан тургызылган уйлерді отыига булудми ортасында журеді, Невадан су тасиды, элсіздерге комектеседі, кішкентайларга озі жартымсы» азыктых улесін боліт береді. 1942 жылты наурыздын 24-інде балалар уж Ладога колінін устімск отетін ойгілі «Омір жолы» аркылы Ярослав облысындагы Вятское селосына кошірілген. Олих Молдагулова осы жылы 7-сыныпты бітіріп, Рыбинск авиация техникумына гуседі. Оган тек уздік окыгандар гана жібсрілетін. «Бігірушілердін брі тігін фабрикасына кетп, - деп жацы кейім курбыларынын бірі, - тек Элия Молдагулова мен скі кыз техникумга тусті». Калалык комиссариатка узліксіз жазган етініштері акыры кабылданып, Олия эскер катарына алинады. Орталык комитеттін бастамасымен мергендер озірлейтін ойелдер курсы ашылган-дм, Элия Молдагулова осы мектепке кабылданады. «Оны кабылдагысы келмеп еді, бойы алася, ез назік эрі оте жас дескен. Лия айтканынан кайтай, акыры дегеніне жетті», - дейді Элиямен бірге окыган курбысы. Майданда ерліктін улгісін неше мэрте корсеткен Элия Молдагулова 1944 жылгы 14 кантарда Казачиха селосы ушін болган урыста ерлікпен каза тапты. Онын сонгы ураны ана тілінде гасталган: «Алга, баумрлар, Отан ушін алга!», «Ол батальонды гана смес, букіл дивизияны улкся катерден сактап калды», - дейді Элиянын командирлері. Олих Модлагуловя - аты аннта, іст этоска айналган срлерлін кіндігін кескси Актобе онірінін перяснті. Карахипшак Кобыландыныи, Асан кайгы мен Абат батырдын, Есет батыр мен Эйтекснім, Ботагоз ару мен Исатай-Махамбеттерлін, Менке би мен Эжібай бидін рухы сінгся топырак-кунардан оніп шыкты. Бул - касистті казак жерінін кай тусында да бар крар. Рухтый крары. Олия Могдагулова ерлігі, Элия Молдагулова болмысы - улт рухыных сактилу заньных керкті корінісі. 13. Элиянын Ленинградта аткарган ісі А) Нсвадан су тасиды, окоп казады B) Тігін фабрикасында жумыс жасайды С) Авиация техникумында окиды D) Эскери-келік академиясында окиды Е) Мергендер курсын бітіреді 14. Элия алгаш мектеп табалдырыгын аттагаи жер А) Оулисата B) Актобе С) Ярослав D) Москеу Е) Ленинграл 15. Уздік окуынын Олия емірінс эсері А) Мэскеуде, Ленингралта окута мумкіндік бсрілелі B) Майланга суранган отініші бірдеи кабылданады С) Пионер лагері мен авнация техникумына жолдама алады D) Букіл дивизияны улкен катерден сактап калады Е) «Омір жолы» аркылы Ленинград коршауынан шыгады 16. Улы Отан согысы басталган уакытта Элия окыган кала, мектеп А) Ленинград, N$46 мектеп B) Вхтскос, тігін мектебі С) Рыбинск, авнация мектебі Маскеу, Ne163 мсктетт Ленинград, Ne140 мектеп 17. Согыска баруга суранган алгашкы отінішін жазгандагы Элиянын жасы А) Он жетіде B) Он тогызда С) Он алтыда D) Жиырмада Е) Он сегізде 18. Элиянын мергендер курсына кабылдануына эсер сткен касисті А) Назіктігі B) Кайсарлыгы С) Жастыгы D). Табандылыны Е) Оділеттілігі 19. Эбубкірдін карындасы А) Ботагоз В) Тэжікен С)Сапура Д)Маржан Е)Сән 20. Он тогыз жасар Элия еміріндегі окига А) Нагашысы Обубокір торбиесіне берілелі В) Казачиха селосын жаудан азат етеді С) Букілодактык пионер лагеріне барады D) Ладога музы устімен коршаудан тыга кошеді Е) Тігін фабрикасында жумыс істейді V6-нуска 1-мэтін XVIII гасырда емір сурген Кабан жырау сексен жасында тен курдас Райымбек батыр мен Отеген батырга карап турып: "Ей, Райымбек, сен колшілеін, мэнгі улкен жол бойында каласын, ал Отсген, сен де копшілсін, бірак уакыт ете суйсгін скінші рет жерленеді", - деген болжамынын бугінде бір катесі жоктывына козіміз жетті. Шынында да, ертеде алпысыншы жылдары лені богеп, Капшагай су коймасын жасаганда, Іле озенінін денгейі кетеріліп, осы озеннін жагасына жерленген Отсгеи батырдын мурдесіне кауіп тенеді. Батырдын Жамбыл облысы, Кордай ауданындагы урпактары 1973 жылы денесін арнайы руксаттен казыт алып, сонда апарып жерлелі. Ал Кабан жырау озі жонінде де «обалым» менін атымды Кабан деп азан шакырып койгандарга, менін денем тогайда калады, одан ары... Алла озі біледі", - дейлі. Өтеген батыр бірінші кайда жерленген? А) Еле езснінін жагасында В) Аксу ауданында С) Талдыкорганда Д)Таразда Е)Капшагайла 2. XVIII гасырла емір сурген кореген А) Отеген батыр B) Райммбск батыр С) Кабан жырау D) Кошск тауіп Е) Жамбыл зулис 2-мэтін Патшанык даналыгы Бір лана патша емір сурінті. Оним уш улы бар скси. Улкен улы бір куні: . Екс, сені салін борі дана, корегся, акилды деп сыйлайды, сен осы даналыкты кайз» скомт біздін, кандай кітаптар окидым, сені кандай устаз окытты? - деп сурак кохлы. Сонда экосі былай дейді: . Улым, мен ел окыган, сен де окып журген кітантарды окыдым. Менін де устаздарым се білім алип жургон устацар болды. Бірак сл айтып журген парасаттылык, акиллылыкты та слардан гана емес, омірден, табигаттан да алдым. Кумырскалардм байкап журіп, оларлья снбеккорлытына, шидамдылытыка, кайтсе де алга койган максатка жетудегі талтыныстарын» киликтим. Буркітке каран, кирагилыкты уйрендім. Барыстаи ептілік пен шыдамдылыкты, бодене куска карал, суйіспеншілік пен жанашырлых керсстуді біллім. Расинда да, даналык - емірден коргенімнен уйрену. Нагыз даналык пен акылдылык э кеце бізлін касимилла журелі. Тек адамнын кезі, кулагы, журегіній есігі оган ашык болум керек. 3. Мэтінде жауабы бар сурак А) Патша арыстанная нені уйренді? В) Патшанм исліктсн слдін борі сыйлайды? Мэтінде кай слдін патшасы сез стіледі? D) Кумирскалар негс байкалыш болады? Б) Патшага кіші улы кандай сурак койды? 4. Мотіндегі кумырска мен барыска ортак касиет А) Байкагыштык B) Енбеккорлык С) Шыдамдылык D) Жанашырлык Е) Суйіспеншілік 5. Патшанын улына берген жауабында кездеспейді А) Даналыкты кітаптардан окыганы B) Ата-ана торонесінін ыкпалы С) Даналыкты аламдардан уйренгені D) Устаздарынын торбиссінен алганы Е) Даналыкты табигаттан уйренгені 6. Мэтіндегі туйінді ойды білдірстін нуска А) Дауды да, жауды да акыл женелі. B) Адамнын кезі, кулагы кырагы болу керек. С) Даналык - емірден кергеніннен уйрену. D) Даналых - табигаттын бір болшегі. Е) Акыл жаска карамайды, баска карайды. 3-мэтін Тіл тас жарады, тас жармаса, бас жарады Сойлер созге, тілге адамзат сонау коне лауірдін озінде-ак срекше ман берген. Расырдая Гасырга, жетій, бірден-бірге уласып жаткан сл аузындаты небір гажайыт аныз, экгімелер, конс макал-мэтелдер, жазба деректер осынын айгаты тарізді. Кай халыктын тарихына унілсеніз де, онсР аллм самалатыи кызыл тілге, шешендік онерге байланысты небір керемет асыл сездерді табасыл Табасы» да суйсінссі. Елдігін сактагысы келген кай халык болмасын, ен алдымен, тілін сактауга орі урпактан-урпакка мура болып кошіп, мирас боп уласып отыратын мадени-тарихи казынаны келер бумига кастерлеп, касиеттеп узатып салатыны да мэлім. Темендегі аныз да осыны далелдейді. «Тіл тас жарады, тас жармаса, бас жарады» деген тарих макулдайтын шындык бар. Атакты гулама Мәшһүр Жусіп Копеев осы орайда мынадай анызды онгімелейді: Сонау «Актабан шубырынды, Алкакел сулама» жылдарында бір кок ала бис он бес ауылды асыраута жарапты. Биеден бір саутанда бір улкен конск сут шыгалы скен. Иссі «коз тиеді» деп биссін сайдан-сайга жасырып сауады скен. Бір куні бір сайда жасырып сауайыи деп жатса, коз ушында торт кісі корінеді. Келіп калады-ау деп асыгып сауа береді. Бірак олар келгсише сауып бола алматы. Кісілер келіп калган сон, амалсыз турегеліп, бір кара тасты алып, «стіл болсан тасты тіл» деп, суттін ішіне тастай беріп, конектін бетін жаба кояды. - Мана коз ушында біз коргеннен бисні сауып отыр слін, сонан бері бисні сауып отырдыи ба, жок, жай отырдын ба, біз соны тамаша кылып, білейік деп келіп слік, - депті. жана гана сіздердін алдынызда зорга ніді. . Биемнін жуырда иімейтутын жаман мінезі бар слі, сол мінсі устап, куні бойы німей, жолаушылар журіп кетеді. - Бэсе, солай болар, манадан бері сауып отырган болсан, бір кел болып агарлык болды, - Кісілер кетісімен сутті сабасына куйса, консктін тубіндегі кара тас торт белінген скен. «Адам тілі тас жарады, тас жармаса, бас жарады» деген содан калган скен. Егер ол тасты салмаса, бисге корін салады скен. 7. Мэтіндегі негізгі ой А) Келгірдін кезі жасты. B) Таска тісі етпеген жалайды. C) Отірік ерге баспайды. D) Опасыздык окіндіреді. Е) Тіл - тіліп тусер наркескен. 8. Иссінін ойы бойынша бисні кезден сактаган А) Откір сез B) Кез тас С) Отірік сез D) Кара тас Е) Бие несі 9. Мэтінде жауабы жок сурак А) Кісілер келіп калган сон, амалсыз турегеліп, кара тасты суттін ішіне тастай беріп не дейді? B) Гасырдан гасырга жетіп, бірден-бірге уласып жаткан ел аузындары небір гажайып аныздар ненін айгары? С) Кісілер кетісімен сутті сабасына куйса, конектін тубіндегі кара тас кайда жасырылган скен? D) «Тіл тас жарады, тас жармаса, бас жарады» деген тарих макулдайтын шындыты бар энгімені кім онгімелейді? Е) Бір куні бір сайда жасырып сауайын деп жатканда коз ушында керінген адамдар саны 10. Окиганын тууына аркау болган заман Мамыражай заман Токшылык заман С) Жаугершілік заман D) Тоуелсіздік алган заман Е) Бейбіт заман 11. Энгімедегі іс-эрскеттін реті Отірік айтуга мажбур болды Ел кормесін деп сайга кетеді Гуламанын анызы A) 1,3,2 B) 3,1,2 C) 3,2,1 D) 2.1,3 E) 2,3,1 12. Иссінін ойы бойынша бисге "кез тию" себебі А) Мол сут беретіндігі В) Биснін куйлілігі С) Сутінін колыгы D) Сутінін емлік касисті Е) Елдін тангалуы 4-матін 1. XX гасырдын басындары казактын алгашкь и знялыларына тон бір касиет - олардь» когам еміріне белене араласкандыты. Ойтксні ар-ржданы бик, кокірегі оху, алдынгы саптали знятылар тобы ордайым элеуметтік істерлін басынан табылып, ултын мэденисті мен рухам» омірінін барлык саласына аянбай кызмет студі оздерінін азаматтык борышы санады. Казак аспанында «осуйрыкты жулдыздай жарк стіп» откен улы зиялыларынын бірі, каз, тіл білімінін негівін салушылардын бірі - Кулайберген Куанулы Жубанов. Ол агартушы, мэдетис жэне когам кайраткері, казак баспасозінін алгашкы карлыгаштарынын бірі болуымен катар гылым кенін спсеріп, казак филологиясынын тунгыш профессоры атанды. КазПИ-де доріс окып, кафедра мснгерушісі, кейін декан кызметтерін аткара журіл КСРО ылым академиясына Казак филиальнын лингвистика секторыный менгерушісі (казіргі Ті білімі институты), «Казак тілінія акалемиялык создігінін» бас редакторы, Казак КСР Халык агарт комиссариаты жанындагы Методика, программа, оку куралдары секторыны менгерушісі Мемлекеттік термин комиссиясынын терагасы, термии комиссиясы бюллетенінін редактори «Ауыл мугалімі» журналынын бас редакторы, Халык агарту комиссарнаты коллегиясьных мушесі, Улттар мадениеті институты Рылыми кенесінін мушесі болып, бірнеше жумысты бірдей аткарганы - ст пен суйектен жаралган адам баласынын колынан келер іс дегенге кайран калмаска шара жок! Бірнсше гылыми-зерттеу институты аткаратын міндетті К.Жубановтын бір езінія аркалауы - галымнын ез халкы ушін жан аямай енбек етуі болса, скіншії жарынан - ол кезли мундай окыган орі тума таланттардын сирек кездесетіндігінен деуге болар Кулайбергсн Жубанов керкем эдебистті зерттеді, макалалар жазды, аудармашылых онерімен де танылды. Ралымнын драматургтік, акындык, сурстшілік, оюшылык кабілеті турали естеліктер кенінси сыр шертелі, Улттык гылым академиясынын академигі Р.Сыздыктын: «Казакт. «біртуар» деген сез бар, ал гылым тілінде ете сирек кездесетін кубылысты немесе аса корнекті. сллен срскше тутан аламлы «феномен» лейлі. Казактын «біртуары» - сол феномен! Кудайберга Жубанов озінін табигат бергсн бітімімен, білім-парасатымен елден ерек турган біртуар жи болган. Ен алдымст, онын улкенталант несі болганын айту керек. Жаксы галым болу ушін де тинымсыз енбеклен коса, табиги кабілет те кажет-ау. Кудайбергеннін бар-жогы скі-уш жыл оры: кластарында тиіп-кашып окып, гылыми енбектерін таза орыс тілінде жазатын дорежеде болум, небары скі-уш жыл Ленинградта окып, неміс, монгол, грузин, чуваш, коми тілдерін сдауір менгеріп алуы, узын-ыргасы скі жылдай медреседе окып, араб, парсы, шагатай, турік, татар башкурт тілдерін игеріп кетуі, тіпті жапон тілін уйрсне бастауы осы кабілеттін куші болар» дега сездері галымнын табигат берген дарыны мен сибеккорлыгын айгактайды. 5. Аскан тунтык галымдыгымен, устаздыгымен катар, казак тілінен гана смес, орта мектепте математика, физика, химия, педагогика, психология, логика пондерінен де сабак берга Кудайберген Жубанов жайлы естеліктерден онын тур-бейнесінін сулулыгы мен журегіния кіршіксіз тазалыгын, кішілік пен кісілік танытатын карапайым жоне оркашан адалдык жолыя устанган жан болгандыгын байкаймыз. 6. Ралымнын Астана каласында откен 100 жылдык мерейтойында сез сейлеген жазуши О.Кекілбайулы: «К.Жубанов - бойында ерекше іс-кабілет пен таланты бар, эрі тілші, э одебистиі, эрі енертанушы, эрі тарихиы, эрі жазушы, эрі сурстиі, эрі шебер, орі эдіскер, эр» педагог, эрі уйымдастырушы, орі суреткер, эрі сазгер. Бул жайсанды ерте жогалтканнан бізди ултымыздын утылган упайын санап шыгудын езі мумкін смес», - деп, Кудайберген Куанульный бар болмысы мен кабілет-касистін агынан жарыла жайып салды. 13. К.Жубановтын Ленингралта менгерген тілдерінін бірі А) Кріс В) Кытай С) Латыш Тожік Грузин 14. К.Жубановтын казак филологиясынын тунгыш профессоры болгандыгы туралы айтылатыя бөлім А) Екінші В) Бесінші С) Ушінші D) Тертінші Е) Алтыншы 15. К.Жубанов сабак берген пан А) Биология В) Тарих С) Химия Д)Жапон тілі Е)Орыс тілі 16. Мотінде К.Жубановтын драматургтік кыры туралы айтылган белім A) Екіни В) Бірінші С) Бесінші Д)Тертінші Е)Ушінші 17. К.Жубановка сойкес тужырым А) Адам кенілден азады, Тілден жазады. В) Тілмен туйілген - тіспен шешілмейді С) Жеті журттын тілін біл, Жеті турлі ілім біл. D) Тілін білмеген тубін білмейді. Е) Акыннын тілі - кылыштан еткір, кылдан нозік. 18. Мэтіннін ушінші белімінен шыратын корытынды А) Жайсанды ерте жогалтканнан ултымыздын утылганы кеп екені анык В) К.Жубанов - адамгершілігі жогары, кішіпейіл, жаны тазы жан болган С) Откен гасыр басындары казак зиялылары корам еміріне белсене араласкан D) К.Жубанов халкы ушін жан аямай бірнеше салада енбек еткен Е) Ол - табигат берген бітімі, білім-парасатымен елден ерек біртуар жан 19. К.Жубанов окыган кала А) Уфа В) Ташкент С) Мэскеу Ленинград Казан 20. К.Жубановтын жазушы Э.Кекілбайулы атап еткен кыры А) Аудармашы В) Акын Энші Куйші Онертанушы 7-нуска 1-матін Замандардын заманында бір куйші гумыр кешіпті. Бала жастан енер куып, куй кайырыпты. Огіз жайып журіп, курайдан сыбызы киып, уілдете тартканда, огіздер куйсегенін токтатып, кулактары салбырай мулгіп, тындап турады екен. Ормандаты кус калып, батпактагы бака тыншып калса керек. Куйші бала кейде кыз-бозбалага ілесіп, тунгі ойын-сауыкка шыгады екен. Тун тынык, жер-элем бусана манаурайды. Калжын-кулкі, ойын-сауык. Керемет! Сонда бала сыбызрысын ерніне апарып, баяу созылтып куй бастайды. Кыз біткен, жігіт біткен тегіс уйып калады. Кай-кайсысы болмасын, журектеріне тэтті шырын куйылгандай, беймолім бір куш кагып алып, биікке, шыркау биікке, жулдыздары жымындаскан ашык аспанга экетіп бара жаткандай сезінуші еді. 1. Куй ойнаган кезде кыз-бозбаланын, айналанын ерекше эсерге елту себебі А) Копті корген жасына байланысты В) Куйшінін шеберлігіне байланысты В)Күйшінің шеберлігіне байланысты С) Куйшінін жастырына байланысты Куй атауына байланысты Куйшінін аспабына байланысты 2. Мэтінге сайкес нуска Куй кудыреті Шебер куйші Тэтті куй А) Тск бірінші В) Екінші мен ушінші Ушеуі де Тек екінші Е) Бірінші мен ушінші 2-мэтін Асык ату онері Асык атудын эр елкеде эртурлі атауы кездеседі. Ойнау эдіс-тэсілдері де ерекше. Ойынды: уй ішілік жоне далалык ойын деп екіге белуге болады. Уй ішілік турі казіргі заманга икемделіп, такта ойыны деп аталса, далалык турі алан ойыны деп аталуда. Асыкты акылмен ойнау керек. Ойынга аса шеберлік кажет. Сакан колына сай, мергендігін бабында болса, мыкты ойыншысын. Ойынга катысты создік корымызда туракты сез кеп. «Асыны алшысынан тусті», «Кой асыгы деме, колына жакса, сака кыл», «Асыкша уйіру», «Куралайды аткан - асык атпайды» деген сиякты создер кеп. Бурынгылар асыкты койдын немесе аннын суйегі деп карамаган. Оган байланысты ежелден айтылып келе жаткан ырым-тыйым бар. «Алты жыл аш болсан да, асык етін мужіме», - деп, кішкене балаларга асык етін жегізбеген. «Каскырдын асыгын езінмен альш журсен, тіл-козден, бэле-жаладан аман боласын», - деп ырымдаган. Казак табигатка жакын. Улттык ойындардын кобін табигаттан алган. Асык ату да дала уландарынын ермегі. Мунда кешпенділердін дала заны: эділдік, туралык басым. Сондыктан да ойыннын тэртібі казак даласындай керкем. Аськ, жасыл жайлау, ойыншы балалар - сэні жараскан табиги картина сиякты. 3. Асыкка байланысты балага жасалган тыйым А) Каскырдын асытын алма В) Асыктын етін мужіме С) Куралайдын асытын атпа D) Кой асыгын асык деме Е) Алты жыл асык стін мужіме 4. «Асырын алшысынан туссін!» туракты тіркесінін магынасы А) Шыдамдылык тілеу В) Байлык тілеу С) Денсаулык тілеу Саттілік тілеу Сабырлык тілеу 5. Асык ойнауда ойынщыдан кажет ететін кабілет А) Топ жарган кесемдік B) Тее, темір узетін мыктылык С) Акылмен, айламен алар шешендік D) Алдын ала болжан білер корегендік Е) Куралайды козге аткан мергендік 6. Мэтінде жауабы жок сурак А) Асык ойындарынын кандай турлері бар? В) Асык ойынын ненін асыгымен ойнаган? С) Асыкты кай мезгілде ойнау керек? D) Асык ойындарын кайда ойнаган? Е) Аськ ойындарынын неше турі бар? 3-матін Тізебуккен. Аркада осылай аталатын булак бар. ... Сарыарканын туйс оркеш шокылары мен сиыр тандай кыркалары онтустікті бетке алган сайын селдіреп, сирей береді. Содан сон Бетпакдала деп аталатын коз сурінер будыры жок суркай дала басталады. Бул даланын онтустік шалгайын Шу онірі кемкеріп жатыр. Осы Шу онірінен шыгып, Бетпакдала аркылы «Арка, кайдасын?» деп сапар шеккен жолаушы ку медиен даладан обден зерігіп, титыктаган кезде калын 189 шаныт, буалдыр сагым арасынан Азат, Жуантебе, Агашжайлау, Болат, Тайаткан, Шунак, Айгыруникан деп аталатыи таулардын сілемді сулдерін керер еді. Керер еді де: «Беу, кайран, Сарыарка-ай, керіндін бе, жок па?!» - деп, кулазып келе жаткан конілін бір демдер еді. Расында да, бул таулар Арка мен Бетпакдала арасын беліп турган белгі іспеттес. Жуантебенін Бетпакдала жак бектерінде Тізебуккен атты ботанын кезіндей меп-мелдір булак бар. Эрі отіп, бері отіп жургенде «Не себепті Тівебуккен атанды скен?1» деп кайран калушы едік. Бірде осы онірдін кенекез бір кариясынан булактын не себепті Тізебуккен атанганын сурадык. Сонда карт ойлы жузін Бетпактын меніреу жазыгына бурып турып былай деді: - Карашанын бултындай жалгаса шубаган калын кешті кез алдына келтір, шыраным. Коштін мандайы Сарыаркага караган... Тун тунегі туріліп, шеже торгайдын элсіз шырылы «тан келедіні» малімдеген шакта монщактай тізілген туйе керуені тары да жолга шыгады. Алды-артында уміт болып елес берер будыры жок иесіз дала. Бетпакдала осынау тіршіліктін камшысы айдап келе Ды lin ek, жаткан керуеншілерге кырыстанып, міз бакастан сазара туседі. Керуеншілер тілін тістеген унсіздікте зарыккан умітпен дамыл-дамыл алга карайды. Мандай тіреп, тізгін тартар мекенді, тізе бугер орынды сагынышпен еске тусіреді. Тагаты таусыла асыгады, ансайды... Бірак емірдін езі сиякты мына жол, мынау дала жеткізер ме?! Тіршілік атаульнын дінкесін куртып, тандырын ,Ой ен ан гін кептіріп, кайратын сарки туседі. Керусниілердін емешесі куры, сителеп сонда да алга умтылады. Осылайша кажыган конілді элсіз умітпен жубатып, жылга бергісіз узын сары кектемнін бір кунін тагы да батырады. Мундай сотте дінкесі курыт титыктаган керуен жер бетінде умыт калгандай кулазып, тагы да елсіз сары даланы тунек етеді. Узак журіп келіп дамыл алады. Туйелердін буйдасын тартып, тізесін буктіреді. Міне, шырагым, аттын жалы, туйснін комында гумыр кешкен казак атаннын осындай бір тыныс аль, тізе буккен жері болар бул булак, - деп кария сезін Ла Да ан аяктады. Шынында да, бір тізе бугетін жер осындай-ак болар. 7. Жолаушынын кулазы келе жаткан коніліне демеу А) Торгайлын шырылы В) Меніреу жазык Ку медиен дала Тау сілемдері Узак жол 8. Мэтіндегі окига откен жыл мезгілі Кыс Кектем С) Жаз Куздігуні Куз 9. Мэтіндегі мелдір бастаудын атауы A) Тайаткан В) Жуантебе Азат Болат Тізебуккен 10. Керуеншілердін тізе бугуінін мэнісі А) Шайкаста женілуі B) Тагаты таусыла сагынуы С) Шыдамы жетпей асыгуы D) Су ішіп демалуы Е) Иссіз далада ерігуі 11. Мэтінде авторга Тізебуккен тарихын энгімелеп берген жан Жолаушы Керуєнші Галым Кария Е) Акын 12. Мэтіндегі мелдір булак бастау алатын тау бектері A) Шунак В) Жуантебе С) Тайаткан Айгырушкын Агашжайлау 1 . Ккудалык - казак халкынын одет-гуртытита ерекие орны бар достур. Ол - кулаласу аркаты эксгжаттык катьмастара бастайты колтанки росми калам. кулалык - ата-аналарлын алды ала келісімі больнита "боловна и оми алтакы ресми калам: увлелесу; аркыты боловн байланыстардын басы. Казактым постурл некстесу оалтыния ата-аналарддың ризашылығы -ең басты шарт 2. Кудаласу - ата-аналарльни кальнимал, той моселелерін озара келісе отырыи шешутния кілті. Казактын кудаласуы одетте укі тагу ластурінен басталаль. Гіппі бесікте атастырыл ан куннія озінде де укі тагу росімі жасалалы. Укі тагу бась бос бойкеткен кызды меншіктейтін, Онын айтырылган жері бар скенлігін корсететін достур. Укі пагуга одетте жігіт жагьный он жакын уш. уакыты белгіленеді. торт туысы баралы. Ата-анасыным бірі болады. Екі жак келісімге кол жеткізген жагдайда кудалык 3.Кудалык - кызды айтырганнан кейінгі екі жактын карым-катьнасындаты ен бір щоктык расім. Халкомызта бул росімго арыкика мон беріген. Ойткені, кудалыктын калай откені скі жактын карым - катьнасына гана емес, екі жастым котешек тагдырьа да осер стетін болган. Жгіг жаты зялмайтындай кольтыл» болып баруга тырысса, кыз жагы кудаларын лайыкты кутіт алуга умтылган. Эрине, екі жак та керпесіне карай косіледі. 4Жігіт жагьнан кулалыкка баратындардын саны одетте 3, 5 немесе 7 гдам болады. Одан кобейту эбестік саналалы. Кудалык курамын одетте бірінші кезекте уйленстін жігігтін окесі мен шешесі, атасы мен эжесі, агалары мен женгелері, жалпы кан жатынан немере туыстары косылады. Олар кудалык курамын толпырмайтын жагдайда алыс агайындар мен нагашылары шакырылады. Онын да реті болмаса, жігіт экесінін сыйлас достары косылуы мумкін. Кудалыкты бастап баратын беделді, жасы улкен адамды «бас куда» деп атайды. Ол мумкіндігінше сезге шешен, аргы-бергі жагдайды жетік білетін кошелі адам болады. Кудалыкка барганда косемсозді устайтын сол кісі. Жігіт жагынан жолы улкен куда «бауыздау куда» аталады. Жігіт экесінін одан кейін жоль улкен ага-інілері бартан болса, ол - «омыртка куда» деп аталады. Жігіттін нагашылары жарынан келген адамдар - «кабырга куда» аталады. Ал жігіт экесін эдетте «бел куда» деп атайды. Кудаласатын тараптардын эйелдері бір-біріне «кудати», кыздары - «кудаша» болады. Уйленетін кыз бен жігіттін інілері карсы жакка - куда бала. 5. Кудалыкка баратындар алдын-ала акылдасу аркылы аныкталады. Бул ушін міндетті болмаса да коп жагдайда жакын туыстар «акылшайта» шакырылады. Кудалыкка баратын адамдар іріктелетін кезде туыстык жолы катан сакталады. Жігіт ата-анасынын немесе олардын орнындаты аламдардын баруы парыз. Агайын арасында ренішті жагдайлар орын алы журсе де жолына карай будеттелі осындай елеулі окигага катысуга; шакыру міндетті. Осындай кадам аркылы агайындар бір-бірін курметтейтіндігін білдіріт, ренішті жуыт-шайып, жатады. Кей жагдайда осындай шараларды орынды пайдалана отырып, туыстык катынастарды біріктіре тусу акылдылык болыл табыталы. Агайындардын татулыры кулалардын алудында да сын екендігін естен шыгармау керек. Бул - касырлардан бері тіні узілмей келе жаткан туыстык институльный жазымаган алтын зандары. Жакын туыстар оз еркімен бас тарткан немесе реті болмай калган жагдайда онын жоль одан кей інт здамга ауысыпи отырады, сондыктан кудалыкка баратын адамдарды іріктеудін озі екендігін керсететін ишара. 13. Кудалыктын тустык катынастарды ныгайтатьны туралы айтылатын азатжол A) 1-азатжол В) 4-азатжол 5-азатжол 3-азатжол 2-азатжол 14. Мэтіндегі укі тарудын мані А) Танысу В)Туыс болу С)Ас тарту Д)Іріктеу Е) Айттыру 15. Мэтінде бел куда болатын алам А) Жігіттін экесі В) Жігіттін атасы С) Кыздын агасы D) Жігіттін эжесі Е) Кыздын туысы 16. Нагашылардын кудалыктагы атауы А) Бел куда B) Бас куда С) Бауыздау куда Омыртка куда Кабырга куда 17. Мэтін мазмунын туйіндейтін тірек сез А) Шешендік В) Мейірімділік С) Ризашылык Д)Ата достур Е)Адалдык 18. Матін мазмунына сай тірек сездердін реттілігі Укі тагу расімін откізу Кудалыкты шамаларына карай еткізу Кудалыкка баратындарды аныктау Кудалыкка баратындардын атаулары Ата-ананын ризашылывын алу A) 5, 4, 2, 1, 3 B) 3, 1, 2,5, 4 C) 3,4, 1, 2,5 D) 5, 1, 2, 4, 3 E) 5, 4, 1, 3, 2 19. Мэтінде жауабы жок сурак A) Бас куда болатын адам кандай болуы керек? В) Кудалыкка кімдердін баруы парыз саналады? С) Кудалыкка баратын адамдар калай іріктеледі? Жігіт экесінін інілері неге кудалыкка бармайды? Кудалык аркылы агайындар нені керсете алады? 20. Кулалыкка баратындарды аныктау ушін жасалатын орекет А) Кудаласу B) Іріктесу С) Татуласу Д)Акылдасу Е)Курметтеу 8-нуска 1-матін Сын Атакты суретші шакіртіне барлык суреттерін кала орталытына апарып, уйымдастыруды усынады. Суреттердін касына кызыл калам калдырып, «унатпаган жерлер бар болса, жендеуді етінемін» деген жазу жазуды сурайды. Бірнеше кун етіп шокірт суреттерін коруге барса, суреттердін шимайланы тасталгандырын коріп капаланады. Устазына ренішін айтады. Устаз муны конілге алмай, сурегтерді кайта салуды усынады. Шэкірт сурегтерді кайтадан саль, бул жолы суреттердін касына турлі-тусті болуларды жэне откендегідей жазу калдырады. Бірнеше куннен сон келіп караса, суреттерге ешкім ешкандай тузеу жасамапты. Окушы куанып, устазына барады. Устаз кулімдеп былай дейді: «Бірінші кермеде суреттерінді тузетуге мумкіндік бергенінде, омірінде бір сурет салмаган адамнын озі «ойтеур сын болсын» деп шимайлап кетті. Екіншісінде адамдардан шыгармашылык талап. еттін, шыгармашылык - білімді кажет етеді.ходамиар білмегеи сон такарытка сыни антуга ковадты, Жасаган жумьсьннный кайтарымиу жумысты тусінбейтін адамдардан ешкащан ала алмайсын». 1. Бірінші кермеге келушілерге катысты ой А) Шебердін колы ортак. B) Уста пышакка жарымас. С) Жаксы сез - жарым ырыс. D) Біткен іске сыншы кеп. Е) Сырлы аяктын сыры кетсе де, сыны кетпейді. 2. Бірінші керме мен екінші керменін айырмашылыны А) Суреттердін езгеше болуында. В) Кормеге катысушылар енер адамдары болуында. С) Жазып калдырылан жазуда. D) Шэкірт туындыларынын ерекше болуында Е) Турлі-тусті болулар калдырунда. 2-мәтін 1. Қалжа - келінге арнап байланган қой. Баланы дуниеге әкелген ана өмірінде оның мәні зор. Қазақта босанған әйелге арнайы сойылған қойдың еті біткенше келінді жеке қалжалаған.<Жас босанған әйелдің тісі әлсіз болады,түсіп қалуы мүмкін>деп суық ас жегізбеген екен. 2. Шаниракия тырышдал проросто ке тем ковде солт укдін тума- тувстары, таны скаы жиналы, кішг трім той откатен. 1 скороста келтена кен бала ушін кой сойылалы. Босанган аната осы жас стрін сорпасын ішкізіт, стін жегізіт, жогалткан кущ-куатын кайта жинайды. Енелер келінінс койдын етін усактап турап, жас сорпа ішкізін терлеткен. Жаксы калжалаган келіннін суйсктері каксамай, тістері туспей, буындары бекіт, алты куннін ішінде уй тіршілігіне араласып кеткен. Калжага сойылган койдын алты буыннан туратын мойын омырткасын бірінші куні келіннін озіне тісін тигізбей, колымен мужіткен. Еттен тазарган мойынды тік таякитага кигізід, баланын мойны катканша керегенін басына ілген. Бул - баланын мойны тез катайсын деген ырым. 3. Калкаланган, кутімі жаксы эйелдін суті де тойымды эрі жеткілікті болады. Ток бала балпиып, тойган козыдай жаксы уйыктайды. Анасынын уйкысы да жаксарады. Халык аузымен ондайды «ындыны жарытан» дейді. «БІндыны жарыган» деген сез токмейіл, кенпейіл, емірде тапшылык кермеген деген матынаны білдіреді, олар оскенде сез таластырмай, санаспай, жанындарыларды жаксылырымен тартады. 4. Казак халкынын урпактан-урпакка уласы келе жаткан ырымдары мен тыйымдары, озіндік мэн-марынасы, терен салт-достурлері бар. Бугінге дейін желісі узілмеген ырымдардын бірі де осы калжа екенін білемів. Ата-бабамыздан осы кунге жеткен бул ырымды халык турмыс-тіршілігінін бугінгі керінісінен де керуге болады. 5. Казактын оте бір касиетті ырымы - келінге калжа жегізу. Бурыныракта кедейдін кедейі де эйеліне калжа жегізген. Тіпті буган озінін шамасы келмеген кунде аукатты адамдар калжасын экеліп берген. Ойткені калжа экеп беру де сауабы улкен іс болып саналган. Калжанын кунделікті желінстін сттен айырмашылыны - ол жас босанган ана мен баланын сыбагасы. Калжа еті курметті ас саналады. 3. Калжа сорпасынын келінге тигізер пайдасы A) Бундары жаксы катайган В) Уйкысы кашкан С) Жуйкесі жаксарган D) Ауырган тістері жазылган Е) Баласына жаксы караган 4. Енесінін камкорлыны туралы айтылган болім A) 3 B) 5 C) 4 D) 1 E)2 5. Мэтіннен казак халкынын кандай касистін байкауга болады? А) Даналыны мен ырымшылдытын B) Сауаптылыны мен сабырлылытын С) Акконілділігі мен балажандырын D) Конакжайлылыгы мен акылдылығын Е) Білімліліг мен кетпейіллілігін 6. Катка стінін кунделікті сттен айырмасы А) Притеканада сойылаль В) Кас ана мен олланык сыбалась. С Кас озлата арналат. D) Жастарга арналалы F) Сауапты de 3-мэтін 1. Теле би Эбілкайырдын олімі ушін айыпкерлердін «Жеті жаргы» аясына сойкес жеті кун телеуі туралы шешім шлыгарады. Обілкайырдын балалары буган да токтамай, Толе биден Барак султанный жаусака параволу вт галап стедь. Вас саугалап кашып журген Барак султан Теле онге сз келіл, жасага ісі ушін сотка тартуды сурайды. Толе би билер сотына катак билеріні ішн, Барак султанных усынуы бойынша, торт белгілі билі (Жалган би, Сырлыбай би, Даба би, Кабск vupsa) катыстырып, оз тарапытан бірнеше биді шакырады. Билер алкасында Теле би Барак султанды актал алады. Толе би Эбілкайыр ханных олімі ушін жеті адамнын кунын кесксиде дс, Барак султанды актап алганда да, туысы Койгелді батырга тоналган орыс сауда керуснінін отеуіне скі мын жылкы телеуге билік шыгарганда да слдін слдігін бузбауды, элі келгенше халыктым тиниш жагданын, тутастыгын сактауды кездеген. Теле бидін бул секілді сларалык сипаттагы билігімсн катар улыс ішіндегі дауларды шешкен билігінси де онын мемлекеттік денгейдегі парасагтылыгы, оймнын саралыты мен нист-тілегінін тазалыгы танылады, 2. Толе би хан, султандардын, бектер мен билердін езара кыркысынын улт труелсіздігі мен бостандыгына сш пайда бермейтіндігін сезініп, татулыкты жактаган. Онын слге танымал «Елге бай кут смес, би кут» дейтін канатты созі бидін осындай ойын айкыи ангартадм. Бізге келіп жеткен аны-энгімелерде Толе билін улг бірлігін ныгайтуды барыиша жактагандыгы айтылады. Сонлай аны-энгімелердін бірінде Теле би ез конілін сурай келген Казыбек, Кокі, Мэлік, Ержан билердін: «Елінізге кандай есист калдырасы»?» - деген сурагына: «Жузге белінгендердін жузі кара. Руга белінгендерлін куруга асыкканы. Атага болінгендер адыра калады. Копті корлаган кемусіз калады. Хан азса, халкын сатады. Халык азса, хандыкка таласады», - деп жауап берген 3. Теле бидін артыида кейінгі урпакка жарык жулдыздай жол корсетіп, жен-жоба сітейтін коптеген оснет создері калган. Онын шешендік создері айтпак ойыным ушкыр да тапкырлыгымен, тап басатын керкем тенеулерінін долдігімен, тілінін откір де айкындылыгымеп срекшеленеді. Билін Данагул есімді келінінін де ссімі копке танымал. Теле би Шымкент, Туркістан жэне Ташкент калаларында копшілік пайдаланатын гимараттар салу ісіне белсене араласкан. Теле би халык арасында «Карлыгаш зулие», «Карлыгаш би» деген атпен де танымал. Онын булай аталуы жайлы да аныз сакталган. 7. Мэтін мазмунына лайыкты ой А) Отан оттан да ыстык B) Туган жер - тугырын С) Оз уйім - олен тесегім D) Жаксынын аты елмейді E) алымнын хаты олмейді 8. Мэтін мазмунына лайыкты такырып А) Теле бидін ескерткіштері В) Теле бидін урпактары С) Теле бидін туган жсрі D) Теле би Е Теле билін шэкірттсрі 9. Барак султан ісіне арналган билер сотында Теле бидін Баракты актап алу себебі А) Барак султаннын конілін жыккысы келмелі B) Ел ішіндегі алауыздыкты токтатуды коздеді С) Ералымен ештескендіктен D) Барак султаннын ісін колдагандыктан E) Эбілкайыр саясатына келіспегендіктен 10. Бірінші азатжолда Теле би кай кырынан сурсттеледі? А) Созге шешендігі В) Мемлекеттік денгейдегі парасаттылыгы С) Туыска камкорлыгы D) «Жеті жаргыны» бузбайтындыны E) Жакынга жанашырльны 11. Толе бидін татулыкты жакта уынын себебі A) Ел ішінде сотыс болып кетеді дегендіктен B) Татулыксыз улт тауелсіздігі болмайтынын уккандыктан С) Сырткы жаулардан сактандыргандыктан D) Кара халыктын камын ойлагандыктан E) Болыс пен бектерге карсы шыккандыктан 12. Тужырымдардын дурысы 1. Барактын ксынысымен билер сотыпа торт белгілі би катысады. 2. Толе бидін Данагул атты кызы да акылды, шешен болган. 3. Толе би оз шешімін шыгарганда «Жеті жаргы» алі жазылал жок еді. А) Бірінші мен ушінші В) Ушінші С) Тек екінші D) Бірінші мен екінші E) Тек бірінші 4-мэтін Асыгыстык Бул окига Кытайда болган екен. Бір ауылда оте кедей кария больты. Кариянын аппак бір аты болган екен. Сол елдін ханы онын атына катты кызыгыпты. Хан кедейге алтын мен акша берем деп канша айтса да, кария атын сатпапты. «Бул ат жай ат емес, мен ушін бір дос. Досты сату мумкін емес», - деп айтыпты ханга. Бір куні танертен караса, ат жок. Ауыл жамагаты карияга: «Акымак екенсін! Ханныв калаган нарсені саган тастамайтыны, сатып ала алмаса, кушиен алатыны белгілі-ак еді. Ханга сатыт, алтынга батар едін. Енді казір акшан да жов, атын да жок» деп урыскан екен. Кария: «Асыгыстык жасаманыз. Білгеніміз - аттын жогалганы. Солай айтыныз», - депті. Ойткені аттын жогалганы акикат, калганынын бэрі - сіздін ой-пікірініз. Аттын жогалганы мен ушін бакыт па бакытсыздык па, ол жаты белгісіз. Ойткені бул окина - тек кана баска окигалардын басы. Аяты калай болатыны беймэлім», - депті. Он бес кун отпей, ат кайта оралады. Сейтсе, ешкім оны урламапты, тауда журіпті. Кайткан кезде де, езімен бірге тагы он екі жабайы атты ертіп алып келіпті. Ауылдагылар муны кере салып, кариядан кешірім сурапты. «Экетай, сіздікі дурыс болган екен. Атыныз жогалганы бакытсыздык емес, бак кусы болыпты сіз ушін». Кария: «Таны да асыгыстык жасап жатырсыздар. Аттын кайтып келгенін айтыныз. Білгеніміз осы гана. Кейін не боларын коре жатармыз. Бул да тек кана бір бастама… Бір сейлемнін бірінші сезін гана окып кітап жайлы калайша айта аласыздар!?» - дейді. Бул жолы ауыл кауымы карияны мазак етуге кысылса да, араларында кейбіреуі «Алжыган болар?» деп турды. Бір апта отпей, жабайы аттарга мінемін деп кариянын жалгыз улы аттан кулап, аятын жаракаттап алады. Уйдін нанын тауып журген бала енді біраз уакыт тесек тартып жататын болды. Ауылдагылар: «Таты да дурыс айткан екенсін. Бул аттардын кесірінен жалгыз улын тесек тартып жатыр. Одан баска ешкімін де жок. Енді бурынгыдан да жаман, кедей боларсын?» дегенде, кария: «Сіздерде асыгыс шешім кабылдау эдеті бар екен. Неге асыгыстык жасайсыздар? Баламнын аягы сынактардан турады. Ертен не болары бізге беймэлім». жаракаттанды. Акикат осы гана. Калганьнын бэрі - сіздін ойыныз. Омір осындай кішкентай Бірнеше аптадан сон елге жау шабады. Хан жас жігіттердін борін оскер болуга шакырды. Кариянын улынан баскасынын барін эскерге алып кетті. Ауыл кайгыруда. Ойткені шайкасты женіп шыгу мумкін емес, кеткен жастардын да тірі кайтпайтыны айдан анык еді. Карияга: «Айтканын рас болы шыкты. Алты сынык болыш жатса да, улын касында». - Элі де асытыстык жасап жатырсыздар, - дейді кария. - Не болатынын ешкім біле алмайды. Білгенімів - менін балам касымда, сіздердікі эскерде. Осылардын кайсысы бакыт, кайсысы бакытсыздык скенін айта алмаймыз, - десе керек. 13. Атын сатуын сураган ханга берген кариянын жауабына сойкес келетін макал А) Шешінген судан тайынбас В) Корпене карап косіл С) Канагат карын тойгызар D) Ат - ердін канаты Е) Асыккан - шайтаннын ici 14. Мэтінде жауабы жок нуска А) Канша жабайы жылкы еріп келді? В) Кариянын баласынын аты кім? С) Кім аягын жаракаттап алды? D) Кариянын атын кім сатып алгысы келді? Е) Кариянын атынын тусі кандай? 15. Кариянын ауыл адамдарына берген жауабынын мазмуны А) Асыгыс шешгім кабылдау - бакытсыздык. В) Кезбен керген шындык, калганы уят. С) Бакыт пен бакытсыздык - кашан да егіз. D) Тез арада шешім кабылдау - улкен онер. Е) Кезбен корген шындык, калганы эркімнін ез ойы 16. Мэтін бойынша ауыл адамдарынын унемі кайталанатын эдеті А) Тездетіп аттарды табу В) Асыгыс шешім кабылдау С) Карияны келемеждеу D) Тездетіп баюды кездеу Е) Кариянын атты сатуын куту 17. Окигалардын 'орналасу реті A) 3,1,2,4 B) 1,3,4,2 C) 3,1,4,2 D) 1,3,4,2 E) 2,1,3,4 18. Кариянын баласынын аягынын жаракаттануына себеп болган жагдай А) Оз атынын кесірі В) Жабайы аттардын келуі С) Ханнан кутылудын іс-эрекеті D) Ауыл адамдарынын ниеті E) Сотыска бармаудын айласы 19. Мэтінде колданылмайтын сандык уным A) Он В) Бірінші C) Он бес D) Бір E) Он екі 20. Аты жогалган карияга ауыл адамдарынын берген алгашкы мінездемесі А) Акымак B) Кедей С) Данышшан D) Кереген E) Алжыган 9-нуска 1-мэтін «Сіз» - сыпайы, «сен» - онын анайы турі. Сез колданыста «сіздін» орнына «сен» колданылса, ол сез айтушынын анайылылынын, ягни мадениетсіздігін керсетеді. Айтжан дастаркан басында шешесіне: Сен ось шайлы коп ішесін, - деп кіна такты. «Сен» деме, «сіз» деп сейле, - деп, оган экесі Асхат кейіді. Менін досым Сергей эке-шешесіне «сен» деп сейлейді гой. . «Сен» деген сез ен жакын адамдарга айтылады емес пе? - Эрбір халыктын ез достурі бар, - деді оган экесі - улкен кісіге, ата-анага «сіз» деп инабат корсету кажет. «Сіз» деген соз курметтеуді, сыйласымды білдіреді. Кез келген улкен кісіге «сіз» деп сойлемесен, ол сені эдепсіз деп жек кереді. Ал озбек халкында улкен болсын, кіші болсын кез келген адамга «сіз» деп сойлеу улттык дастур, - деді анкылдак, аккеніл ана. «Жанылмас жак, сурінбес туяк болмайды» деп макал айтушы едініз гой, кешірініз! - деп, Айтжан экесіне кулімдей карады. - Сез кадірін біле біл, балам! - деді Асхат баласына. 1. Экесінін Айтжанга ренжуінін себебі А) Модениетсіздік керсеткендиктен В) Инабаттылык керсеткендіктен С) Анасына сез кайтаргандыктан D) Жанылысып калгандыктан Е) Сез кадірін білгендіктен 2. Мэтінге сай тужырымды керсетіниз. А) Сергей де эке-шешесіне «сіз» деп сойлейді. В) Кез келген улкен адамга «сіз» деп сейлеу - улттык достур. С) Бірінші болы сэлемдесу - эдептіліктін белгісі Улкен кісіге жол беру керек. Эр халыктын ез сэлемдесу расімі бар. 2-мэтін Шешендік онер Когам тарихына кез салсак, кай халыктын болсын когамдык, мемлекеттік кайраткерлері, колбасылары, мэмілегерлері, гальмдары ойга шебер, тілге шешен болганын байкаймыз. Эр когамнын озіне лайыкты карым-катынасы калыптасатыны сиякты ойлау, сейлеу мэдениеті, озык ойлы, шебер тілді адамдары да болганы даусыз. Шешендік онер туралы тылым біздін жыл санауымыздан бес-алты гасыр бурын калыптаскан. Шешендік енерді гылыми тілде «риторика» дейді. Римдіктер сез зергерлерін терт топка жуйелеген, олар: шешендер, философтар, акындар, тарихшылар. Мысыр, Вавилон, Ассирия, Кытай, Ундістан елдерінде шешендік онер айрыкша дамыган. Осынау онердін узілмес тарихы кене Грекиядан басталады. Шешендер тек шешендік онерімен гана танылып коймай, эрі би, эрі колбасшы, эрі батыр, эрі жырау, эрі философ болган. Казак би-шепендері сез онсрін барлык енерден жогары койы, коптеген канатты сездер мен макал-мэтелдерді, сез оралыдары мен туракты тенеулерді тілдик колданыска кенінен енгізіп, келер урпакка шешендік енердін мол асыл мурасын калдырды. 3. Шешендіктін гылыми атауы A) Туракты тенеу В) Сейлеу мэденисті С) Шешендік енер Философия Риторика 4. Мэтін мазмунына сай келетін макал-мэтел А) Би болмасан болма, би тусетін уй бол. В) Баска пале - тілден. С) Шешеннін сезі ортак. D) Ашынган тілді, ашыккан уры болады. Е) Тілінмен жугірме, білімінмен жугір. 5. Соз зергерлері тобына енбейтін топ A) Шешендер В) Галымдар С) Тарихшылар Акындар Философтар 6. Шешендік онердін тарихы басталатын ел А) Мысыр В) Ассирия С) Вавилон D) Ундістан Е) Грекия 3-матін Астрономия - табигат туралы коне гылымдардын бірі. Ертедегі адамдардын емір суруіне практикалык кажеттілік астрономия гылымынын тууына турткі болль. Шыныс халыктарында біздін заманымыздан бурынны VI гасырдын озінде-ак алгашкы астрономиялык тусініктер пайда болган. Ежелгі Кытай мен Вавилонда негізгі уакыт бірлігінен баска, экватордын эклиптикага келбеулігі, Кун мен Ай тутылуынын кайталану кезені белгілі еді. Грекия гальмдары жер шарын зерттеу саласында коп енбектентен. Кейінгі галымдардын айтуынша, жердін шар трізділігі туралы ілім осында калыптаскан. Ежелгі казак даласын мекендеген халык жулдыздар мен шокжулдыздардын орны бойынша жыл мезгілдері мен жер тараптарын айыра білген, Пле езенінін орта агысынданы Малайсары адырынын батыс тусынан б.3.б V гасырда жарты сакина туріндегі тастардан каланган корган табылган. Орыс галымы П.И. Мариковскийдін зерттеуінше, баты жане шытыс тустарданы екі кортан арасындаты тік сызык - жазны кун токырауы, солтустік жэне шыные коргандар арасындары тік сызык - кыскы кун токырауы стіндегі кокжиектен корініс бере бастаган Кун саулесінін жолын керсетеді. Орталык Казакстандары Толагай тауынын манындары кортаннын онтустік жане солтустік уштагандарынын ушында косымша уйілген тас коргандар аркылы жыл мезгілдерінін басталуы, Ай мен жулдыздардын тогысулары аныкталып отырган. Б.з.б IV гасырда Кытайдын тунгыш жулдыз каталогі (тізімі) жасалды. Сол тасырда Ежелгі Грекияда Аристотель дуние курылысынын жалпы жуйссін жасаган, онын ортальты - Жер деп есептеген. Б.з.б III гасырда Александрия галымы Эратосфен Жердін мелшерін аныктаган. Б.3.6 П 371, On. гасырда Гиппарх Жер дуниенін ортасында козгалмай турады деп есептеп, планеталардын козгалу теориясын жасаган. Ол 1022 жулдыздын ез каталогін усынды. бур. 7. Дуние курылысынын жалпы жуйесін жасаган, онын орталыты - жер деп есептеген галым А) Казак галымы B) Грек галымы С) Шыгыс галымы D) Кытай галымы Е) Орыс галымы 8. Усынылган жулдыздар тізімінін екі нускасы арасындары уакыт айырмащыльғы A)1ғ В)4ғ С)3ғ Д)5ғ Е)2ғ 9. Орыс галымы П.И.Мариковскийдін зерттегені А) Жердін шар трізділігі, тунгыш жулдыздар каталогі В)Планеталардын козгалу теориясы С)Іле езені бойынданы Малайсары адырынан табылган кортан Д)Дуние курылысьнын жалпы жуйесі, онын орталыны – Жер Е) Кун мен Ай тутылунын кайталану периоды, экватор колбеулігі 10. Ертеде халык арнайы курал-жабдыктарсыз барытты калай ажыраткан? А) Жел мен аспандагы бултка карап B) Тау мен таска, озен мен келге карап С) Тускен коленкеге карап Д)Кун мен Айга, аспандаты жулдыздарга карап Е)Кашыктык пен жылдамдыкка карап 11. Жердін шар торізділігі туралы ілім кайда калыптасты? А) Ежелгі Кытайда В) Александрияда С) Ежелгі Грекияда D) Ежелгі Казакстанда Е) Вавилонда 12. Астрономиянын дамуына не себеп болды? А) Ертедегі адамдардын коленермен айналысуына байланысты кажеттілік B) Ертедегі адамдардын турмыс-тіршілігіне байланысты кажеттілік С) Ертедегі адамдардын спортпен шугылдануына байланысты кажеттілік D) Ертедегі адамдардын баксылыкпен айналысуына кажеттілік E) Ертедегі адамдардын шыгармашылыкиен айналысуына кажеттілік 4-матін «Шыныксан - шымыр боласын» демекші, дене жаттывуы адам баласына кашан да пайдалы. Куні бойы озінді сергек сезініп журудін де бір тасілі - спорт. Галымдар зерттеуне суйенер болсак, спорт адамды шат-шадыман емір суруге де жетелейді екен. Олимпиадалык козгалыстын белсенді кайраткері Пьер де Кубертен: «0, спорт! Сен - тугел галамсын» деп бекор тужырым жасамаганы анык. Ралымдар АКШ-тын Пенсильвания университетінін 200-ге жуык студентіне зерттеу жургізген. Олар куніне 20 минугтан астам уакытын турлі дене жаттыгуларына арнаган. Ал сегіз куннен кейін катысушылар оздерінін басынан откеріп журген куйлерін жазып тапсырган. Нотижесінде кобісі уйкысыздыктан, элсіздіктен кутылганын молімдеген. Сонымен катар, дорігерлер катысушылардыи психикасында он озгерістер барын аныктатан. Студенттер болса, жаттыгу жумыстарынан кейін коніл куйлерінін котеріліп, оздерін жаксы, сергек сезініп жургендерін жеткізген. Денс жаттыгулары адамнын коніл куйін гана котеріп коймайды, кан айналым жуйесін жаксартады. Кан кысымы мен журек-кан тамырлары ауруларынын алдын алады. Спорт - адамнын рухани элемі ушін де манызды. Ойткені, элсіз эрі киындыкка кеп ретте карсы туруга каукары жетісе бермейтін жандарга мамандар бір ауык спортпен шуты дануга кенес береді екен. Куйзеліске ушыраган сэттерде дене жатты уларына ден койсаныз, жана кулшыные пен тын серпин аркасында ерекше омір суруге умтыла тусесіз. Бул да спорттын, дене жаттыгуларынын бір кудіреті. Таты да галымдар зерттеулеріне назар салып керейік. Адам дене жаттыгуларымен айнальскан сотте онын миында да сан мындаган удерістер орын алады. Ми дене кимылдарынын эрекетін куйзеліс ретінде кабылдап, оган карсы курес жургізе бастайды. Агзадан эндорфин гормоны мен пайдалы акуыздар белініп, жуйке жуйелері мен мига тарайды. Сол аркылы адам ойы ушкыр эрі есте сактау кабілеті жаксара тусіп, коніл куйге эсер стеді екен. Спорттын адам емірі ушін манызын будан ары айта тусудін озі де артыгырак секілді. Бірак, алдымен «спортпен путылдануга уакыт табылмай жур» деген сылтаудан кутылган абзал. Ол ушін не істеу керек? Куніне 20 минут дене жатты уымен айналысуды да умыт калдырып кететін кездерініз болмайды емес, болады. Ендеше, дене жаттыгуларымен игугылдануды калай эдетке айналдыруга болады? Дене жаттыгуы кезінде киетін спорттык кимдерінізді жатар алдында дайындап жатыныз. Умытпас ушін, ояткышынызды сол киімдердін устіне койыныз. Ойткені, танертен однганла ояткышиен катар немен айналысатынынызды да есінізге тусіретін боласыз. Бастысы, осылайша танты жаттыгуды эдетке айналдырып алсаныз гажап болары сезсіз. Барлытын аз жаттыгудан бастаныз. Тіпті, аптасына 3 рет 5 минуттан-ак дене жаттыгуларымен шугылданып журініз. Тапсырма онай, эрине. Бірак, бастапкыда озінізлі кинамауыныз кажет. Алга о дегеннен биік максат коюта талнынбаныз. Ойткені, озініздін спортпен шутылдануга деген ерік-жігерінізді жогалтып алуыныз мумкін. Уйдегі карапайым шаруаларды жаттыгу жумыстарымен уйлестірініз. Мысалы, таймерді 20 минутка койып, жумысынызды бастаныз. Карапайым шаруаларды аса жылдам орындау жаксы нэтиже береді. 4. Озінізге унайтын жаттыгуларды тандап алганнын да манызы жогары. Ойткені. алгашыла злам оз калаувмен бастаган жаттытулар уакыт оте келе оз жемісін беретін болады. И», кунделікті омірде спортты суйетін жандар кеп. Эркімнін санасындаты спорт утымы - сан алуан Расында да, копиілікті улты мен жеріне, тілі мен дініне белмей езінс ынтызар стер спорт кудірсті жогары. Бэріміз білетіндей, «Спорт - денсаулык кепілі». 13. Олимпиадалык козгалыс белсендісінін тужырымы А) Спорт - тугел галам Шыныксан - шымыр боласын Спорт - рухани элем Тэні саудын - жаны сау Е) Спорт - денсаулык кепілі 14. Мэтін мазмунына сай макал А) Сыйлассан - сыйымды боларсын В) Тэні саудын - жаны сау С) Куш атасын танымас Адамнын тізгіні - акыл Озім білем деген орге баспас 15. Спортпен шуглданудын мотінде айтылмаган пайдасы А) Кеніл куйді кетереді. В) Омір суруте кулшыныс береді. С) Кан айналым жуйесін жаксартады. D) Артык салмактан арылтады. Е) Уйкысыздыктан арылтады. 16. Мэтін мазмунынын жалпы туйіні А) Дарігерлер спортпен айналысуга кенес береді. B) Сымбатты болгын келсе, спортпен айналыс. С) Галымдар зерттеуі он нэтиже берді. D) Спортпен кез келген адам айналыса алады. Е) Куні бойы спортпен айналыскан пайдаль. 17. Мэтінде жауабы жок сурак А) Галымдар кімдерге зерттеу жургізді? В) Спорттын кандай пайдасы бар? С) Куніне канша уакыт спортіен айналысу керек? D) Спортпен шугылданганда кандай езгерістер болады? Е) Адамдардын канша пайызы спортпен айналысалы? 18. Мэтінде берілген екінші кенестін туйіні А) Биїк максат койыныз. В) Унаган жаттыгумен айналысыныз. С) Женілден, аздан бастаныз. D) БІнгайлы спорттык киім киініз Е) Тимді спорт турін танданыз. 19. Дене жаттыгуына эдеттенудін шарттарьнын бірі А) Жаттыгудын нэтижесін білу ущін айналысу В) Пайдалы жатты улармен айналысу С) Кунде белгіленген бір уакытта айнальсу Студент кезіннен бастап жаттыгу Уй шаруасы мен жаттыгуды кезек орындау 20. алымдар жургізген эксперименттін натижесі байкала бастаган уакыт А) 20 минуттан кейін B) 5 минуттан кейін С) 20 куннен кейін D) 8 куннен кейін Е) Бір аптадан кейін 10-нуска 1-мэтін Кумда осетін сексеуіл орман агаштарына уксамайды. Онда жапырак жок. Онын орнына жасыл шашак, бутактар еседі. Жапырак аз болган сайын ылгалдын булануы коп болмайды. Осімдіктер осылайша ыстыкка да калыптасады. Кумайт дала осімдіктері ылгалдын мол кезі - ерте кектемде немесе куз тускенде тіршлік стуге бейімделген. Ерте кектемде кумнын арасы бірнеше аптадай кілемше кулпырады. Кияк арасынан кызыл гул шыгады. Шел даланы бір сот алауга белейді. Кеп узамай кун всиды. Жасыл кілемді саргайтады, есімдіктерді куйдіріп жібереді. Алайда всімдіктер гулдеп, тукым шашып улгереді. 1. Сексеуіл гулі А) Кызыл В) Жапыракты С) Турлі-тусті D) Гулдемейді Е) Жасыл 2. Сексеуіл кандай жерде оседі? А) Егінді далада B) Орманды алкапта С) Кел жагасында D) Тогай ішінде Е) Шелейт жерде 2-матін Алтын адам 1970 жылы Алматьнын іргесіндегі Есік корганынан гальмдар «Алтын адамды» тапты. О, бізлін заманымызга деінгі IV гасырда емір сурген сак ханзаласы деген шешімге келген болатын 1999 жылы сліміздін батысынан, Атырау облысынын Аралтобе кортанынан, археологтар екінці «Алтын аламды» таувп, ол сарматтардын косемі болса керек деп тужырымдады. У пінші «Алтын алам» Шытыс Казакстан облысына карасты Шілікті жазытынан табылды. Зергтеушілер бул олжаны сак патщасы болув мумкіп деп жорамалдап, бага жетпес жэдігерлердін кілтін тауыт купиясын ашуга умтылуда. Тортінші «Алтын адам» Караганды облысына карасты Талды-) корымындаты казба жумыстары кезінде табылган. Археологиялык жэдігер - будан шамамен екі жарым мын жыл бурын емір сурген сак жауынгерінін алтынмен апталган мусіні. Археологтардын . узак жылдык зерттеу, барлау жумыстары нотижесінде кол жеткізген бул олжасын тарихшылар сактын колбасшысынын немесе жауынгерінін моласы болу керек деп топшылауда. Корымнан жузге жуык белдіктін эшекейі, 8 арыстан бейнесі, жиырмага тарта куйма алтын, турлі пішіндегі эшекейлер, айдарар пішіні сомдалган алтындалган зат, секіруге бейімделген кабан, елтанбадаты пырактардын бейнесіне уксас суреттер бедерленген жэдігермен бірге мыннан аса асыл моншактар табылган. 3. Мэтіндегі тарихшылардын пікірі А) Екі жарым мын жыл бурын емір сургенін аныктады. В) Сак колбасшысы не жауынгерінін моласы деп топшылады. С) Біздін заманымызга дейінгі IV F. емір сурген деп болжады. D) Жэдігерлердін кілтін тауып, купиясын ашута умтылды. Е) Сак патшасы болуы мумкін деп жорамалдап, зерттеді. 4. Алгашкы «Алтын адам» туралы жорамал Сак патшасы Сак колбасшысы Сак ханзадасы. Сарматтардын косемі Е) Сак жауынгері 5. Мэтінде кездеспейтін тірек сездер катары Корган, жазык, корым, мола Зерттеу, барлау, казба жумыстары С) Эшекей, куйма алтын, асыл моншактар D) Купия жазу, тас мусіндер, кулиытас Е) Археолог, галым, зерттеуші, тарихшы 6. Мэтіндегі «Алтын адама» катысты туйінді пікір А) Казак топырарынын терт тарапынын тунган байлык екендігі В) Казакстаннын азаматтык символына айналганын керсетеді С) Тарихымыздын данкын асырган бабаларымыздын суйегі асыл D) Казак жерінен табылан улы бабаларымызды зерттеу керек Е) Сак мемлекетінде еркениеттін ерте калыптасканьнын далелі 3-матін Бауыржан Момышулы жеті жылдык мектепті бігіргеннен кейін біраз уакыт мугалім болады. Сонда жургенде кезекті аскери міндетін етеуге шакырылып, онда бір жарым жыл журіл, запастары командир атагын алады.Туган ауылына кайтып оралган сон, ол біраз жыл каржы мекемесінде кызмет істейді. Содан кайтадан 1941 жылы Кызыл Армия катарына шакырылады. 1941 жыты Улы Отан совысы басталысымен, Бауыржан данкты генерал-майор И.В. Панфиловтын басшыльтымен Алматы манында жанадан жасакталган 316-аткыитар Согыстын сонгы жылдарында гвардиялык дивизияны баскарады. дивизиясынын курамында майданга аттанып, батальон, полк командирі кызметтерін аткарады. 3. 1941 жылы кузгі, кыскы кескілескен шайкастар кезінде оз батальонын 27 рет шабуылга бастап шыкты. Бес рет коршауды бузып, негізгі жауынгерлік курамымен аман-ссен дивизиясына косылы. Жауынгерлік іс-кимылдарга катысты урыстан шыгу, шегініс жасау тосілдерінін арнайы тарау болып эскери жаргыга ену, тактикада «ошакты» жэне «икемді кортаныс» угымдарынын калыптасуы Бауыржан Момышульнын осындай тэжірибелсрінін жиынтыны болып табылады. Онын колбасшы, терен ойлай білетін эскери маман ретіндегі таланты сотыста полк, дивизия баскарган жылдары кенінен ашылды. Бауыржан Момышулы жау шептеріне ішкерілей еніп, урыс жургізу теориясын согыс тожірибесінде алга колданушылардын жэне оны дамытушылардын бірі болды. Бауыржан Момышулы - эскери педагогика мен эскери психологияны байытуда бага жетпес мура калдырган дара тулга. Онын атак-данкы, батырлыгы А. Бектін «Волоколам тас жоль» атты кітабында сурсттелді. Кітап неміс, чех, сврей, агылшын, француз тагы баска шет тілдерге аударылды. Согыстан кейін Бауыржан Момышулы Совет Армиясы Бас штабынын Жогары эскери академиясын бітіреді. Эскери-педагогикалык жумыспен айналасып, Совет Армиясынын эскери академиясында сабак береді. 1956 жылы полковник атарымен отставкара шыккан Бауыржан біржола шыгармашылык жумыспен айналысады. Ол казак жэне орыс тілдерінде бірдей жазып, оз омірінде керген-білгендерін шыгармаларына аркау етеді. Онын каламынан туган, емір шындытын аркау еткен тамаша тундылары калын окушынын іздеп окитын шыгармаларына айналды. Макаланы жазуданы автордын максаты А) Бауыржаннын кітаптарын таньту В) Бауыржаннын шыгармашыырын доріптеу С) Бауыржаннын касібилігі мен данкты тулгасын таньту D) Бауыржаннын устаздык жолын таныту Е) Бауыржан туган елкені таныту ушін 8. Бауыржаннын Кызыл Армия катарына кайта шакырылуынын себебі А) Эскери тактиканы мыкты білгендіктен В) И.В.Панфиловтын шакыртуымен С) Эскери кызметті калагандыктан Эскери маман тапшы болгандыктан Согыс басталып кеткендіктен 9. Мэтіннін бірінші белігінде айтылган ой А) Бауыржаннын эскери кызметі В) Бауыржанный алгашкы енбек жолы С) Бауыржаннын жасаган ерлігі D) Бауыржаннын шыгармашылыры Е) Бауыржан бітірген оку орындары 10. Бауыржаннын шыгармаларын калын окушынын іздеп окуынын мэнісі А) Шыгармаларынын кейіпкері озі болгандыктан В) Шыгармалары бірнеше тілге аударылгандыктан С) Шыгармалары окуга женіл болгандыктан D) Шыгармаларында тек сорыс такырыбы болгандыктан Е) Шыгармаларына шынайы емірді аркау еткендиктен 11. Тукырымдардын дурысы Бауыржан Момышулы батальон, полк жане дивизияны баскарды. Бауыржан Момышулы - «ошакты», «икеліді корганыс» атты тактикалык тасілдерді калыптастырушы. 3. Бауыржан Момышулы полковник шенінде отставкага шыгып, шыгармашылыкиен айналысты 2 мен 3 Тек 2 Yureyi де Тек 3 Е) 1 мен 2 12. Бауыржаннын эскери маман ретінде танылган кезі А) Алгаш эскер катарына алынганда B) Эскери академияда сабак бергенде С) Согыстан кейінгі жылдарда D) Эскери академияга окуга тускенде E) Полк, дивизия баскарган жылдары 4-мэтін Наурыздын кызыл желі согып откеннен сон коп узамай, Кумезектегі біздін ауылга, Уссналі атайдын камыспен жапкан ескі туйе корасынын тобесіндегі былтырты уяларына кос аккутан оралады. Бул уяны аккугандар Усеналі атайдын немересі - бес жастаты Маран дуниеге келген жылы коктемде салды. Содан бері осы киелі жуп кос-костан бес рет балапандарын ушырды Маран асык ойнауга жарап калган кекілі бар жігіт болды. Туйс коранын тобесінде кунге обден кансып кепкен киіз уйдін сынык шанырагы жататьн. Дауыл камысты котеріп кетпес ушін бастырынын кызметін аткаратын. Уя - осы шанырактын шошак тебссінде. Шанырак енді екі бірдей кызмет аткарып тур. Усенолі атайдын баласы Бегімбет биыл жат-жана уй алып, ескі орыннан кошті. Канкиган коранын енді аккутандардан баскага кажеті де болмай калды. Койманын кузетшісі кесе Жанас бір куні бульдозермен ысыртып тастамак болганда, Усеналі атай устінен шыгып, кораны аман алы калды. Трактордын алдына кесе-келденен турып алды. Ескі кора мен аккутаннын уясы осылайша аман-сау калган. Бірак сол куннен бері Усеналі атайдын коніліне колімгідей-ак алан кірді. Ескі коранын тебесінде тенкеріліп жаткан шаныракты, шанырактын басындагы уяны керіп конілі орнына туседі. Аккутандардын да ешкімде шаруасы болмайтын. Уянын ішін камыстын улпегіне, жун-журкага толтырып, «ожендеу» жумыстарын жургізеді. Одан сон косарлана ушып, кел жагасына барып конады. Жагадаты когалы, балдырлы таяздардан сирактарын серен-серен кетеріп, корек іздейді. Олардын корегі - келбакалар мен усак шабактар. Ал мундай корек бул келде канша кажет болса, соншага жетіп артылады. •Кос аккутан уяга жумыртка салынганнан кейін кезектесіп ушып, кезектесіп коректенеді. Жумырткаларды бауырларына кезектесіп басады. Уябасар аккутан уш жумыртка салады. У шеудін екеуі кокшіл тусті сары ауыз балапанга айналады. Эке мен ананын енді дамылдайтын кездері аз. Ауыздарын арандай ашып, дамылсыз шыкылыктаган кішкентай аккутандарга олар корек тасиды. Балапандарымен тумсыктарын уздіксіз сыртылдатып «сейлеседі». Ымырт туссе, аккутандар ескі коранын устіне тумсыктарын ак ала канаттарынын астына тыгып, жаляыз сирактап турып калгиды. Бул кезде олардын мазасыз урпактары да уйкыта шомады. Тан ата аккутандардын лаглылы тіршіліктері тагы да кайталанады. Уянын устінен канаттарын каккылап, сирактары серейіп балапан аккутандар коріне бастайды. Улкен аккутандардын алдында енді тары бір манызды жауапкершілік турады. Балапандарды ушыру керек, канаттарын катайту керек. Ескі коранын тобесіндегі уя енді кун узакка бос калады. Аккутандар балапандарына самгауды, калыктай ушуды, конуды, котерілуді уйретеді. Будан сонгы кундерде уянын жылуы азайып, тун салкындай туседі. Аккутандар да жыт кустарынын сонты дурмегін ала жылы жакка карай ушады. Олар Кумезектін устінен міндетті турде бір айнальши отеді. Усенолі атайга аккутандардын кай куні уыт кететіндеріне дейін белгілі. Аккугандар ушыт коткеннен кейін, тура бір жума откесін кара жанбо мезтіті басталады. Ал енді кектемде, кызыл жел басылганнан кейін, тура бір апта откесін аккутандар ушып келеді. Булжымас зандылыктан аккутандар биыл да жанылыспады. Олар ушып келген кун Усеналі атай мен Маран ушін ешбір мерекеден кем болмады. - Аккутандар - кез келген мекенте, пінгі ке: келген уйте уя сала бермейтін кус. Екі аккутан ескі корага гана ул орнатты. Тегін еместігі - бул кут пен береке дарыган коныс, - дейді атасы. Маран осы арада атасынын «кут» пен «береке» деген сездерін тусінінкіремей калады. Ол: - Олгі кут пен береке деген не, баска ешкімнін уйінде жок нарсе ме? - деп сурайды атасна а тай демересіній суратьна жымиып отыры, кут деген, берске деген - жаксвык, кайтысыз жане тыныш омір екендігін угындырады. 13. Аккутандар уясынын орны А) Туйе коранын тобесі B) Кумезектегі кум тебе С) Жана уйдін шатыры D) Келдін жарасы Е) Киіз уйдін керегесі 14. Аккутандардын тумсытын канаты астына тыгып, жалгыз сиракпен туратын мезгілі А)Ай туа В) Ымырт C) Сэске E) Tyc aya 15. Аккутандар жылы жакка ушып кеткеннен кейін болатын табигат кубылысы А) Кызыл жел В) Дулей дауыл С) Карлы боран Ірі буршак Кара жанбыр 16. Усенолі атайды аландаткан окига А) Баласынын коныс аударганы В) Жанастын уяны бузбак болуы С) Бегімбеттін кусты коргамак болуы Аккутандардын корегінін аз болуы Аккутандардын зандылыктан жанылуы 17. Усеналі атай мен Маранга мерекеден кем туспейтін кез А) Жанастын эрекетінен уянын бузылмай, аман калганы В) Аккутандар сонгы дурмекиен жылы жакка ушканы С) Коктемде аккутандар ауылга кайтып оралганы Балапандардын канаттары катайып, ушуды уйренгені Уяда кокшіл тусті сары ауыз балапандар корінгені 18. Аккутандар балапандарьнын саны А) Алтау В)Тертеу С)Бесеу Д)Yшey Е)EKey 19. Аккутандардын шанырак устіне уя сала бастаган уакыты А) Келдегі бака-шабактын мол болган жылы В) Жаныстын кузетші болган жыцы С) Бегімбеттін жана уй алган жылы D) Атайдын немересі туган жылы Е) Кыс катты аязды болган жылы 20. Усеналі атайдын энгімесіндегі «кут-берекс» созінін мэні А) Бейбіт омр В) Кішіпейілділік С) Кайырымдылык Д)Уйымшылдык Е)Ауызбіршілік жүктеу/скачать 86,92 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|