1-тапсырма. Танымдық сұрақтар төңірегінде ой бөлісіңіздер. Жазудың пайда болуына әсер еткен факторлар қандай?
жүктеу/скачать 84,15 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Финикий жазуы Арамей әліпбиі Архикалық грек жазуы
| Финикий жазуынан тараған алфавит түрлері : арамей жазуы және архаикалық грек әліпбиі.
Арамей жазуынан араб, парсы, ауған; соғды, ұйғыр, моңғол; еврей жазуы тарайды. Архаикалық грек бұтағынан шығыс грек пен батыс грек жазуы шығады. Шығыс грек жазуынан гот, армян; византия-славян жазуы (кирилше мен глаголша); грузин жазуы пайда болған. Батыс грек бұтағынан итальян; этрусс – латын әліпбиі дамиды. Финикий жазуы Арамей әліпбиі Архикалық грек жазуы Парсы жазуы Ауған жазуы Араб жазуы Еврей жазуы Соғды жазуы Ұйғыр жазуы Моңғол жазуы Адамның қоғамдағы мәні өз ойын сыртқа білдіру қабілеті және өзгелермен қатынас жасай алу қасиеті арқылы өлшенеді. Мұның біріншісі – жеке-дара қасиет болса, екіншісі – әлеуметтік қасиет. Адам өз сезімін күлу, айқайлау, жылау, бақыру, өлең айту сияқты табиғи жолмен білдіре алады. Сондай-ақ, өлең шығару, сурет салу, әуендету, мүсін жасау сияқты қоғамдық ортақ шарт-ты құбылыстар арқылы да шығарады. Тарих доңғалағы айналған сайын адам қоғамсыз өмір сүре алмағандықтан ортақ, қоғам болып бірлесіп қабылдаған бейнелер арқылы өз ойын сыртқа шығарудың жолдары көбейді. Суретжазу. Сурет өнерінен бөлініп шыққан жазу да қоғамдық ортақ келісімнен шыққан жасанды қарым-қатынас құралы бол-ды. Адам өзінің көрген-білгенін, басынан кешкен оқиғаларын немесе сезіміне әсер еткен заттар мен құбылыстарды, сондай ақ шаруашылық есеп, мал, адам санағын тау, тас, ағаш, еңбек, тұрмыс құралдарына қашап, кертіп салды (towrite – “жазу”, көнескандинавиялық rita – “керту”, “тырнау” деген мағынаны береді). Алғашында адам айналасындағыларды ескермей, тек өз басындағы ой, сезімді табиғат құралдарына белгілеп, сыртқа шығарып, қанағат тапты. Бара-бара оның “туындыларын” өзгелер де қарап, бірді-екілі оқиға, құбылыстарды түсінетін болды. Әрине, жазудың канондық сипаты сол дәуірлерде-ақ айқындалған болатын. Себебі қолынан сурет салу келетін қасиеті бар және өз ойын сыртқа көркемдеп жеткізе білетін адамдар бірдіекілі болды да, ол “жоғарыдан түскен”, “құдай жіберген” адамдай көрінді. Бұл жазу тарихын зерттеушілердің көбі жазу түріне жатқызбайтын пиктографиялық, суретжазу еді. Ғалымдар оны көбіне өнер, магия тарихына апарады. Д.Дирингер полеолит дәуіріндегі суреттер біреуге бірдеме хабарлау мақсатынан тумаған сияқты, олар тек өз сезімдерін сыртқа шығару үшін ғана керек болды деген. Жазу типтері адамзат сөйлеуінің сатыларына сәйкес пайда болып отырады. Ең алғашқы жазулардың сурет, идеограмма, логограмма болған себебі – тілдің сөйлем мүшелеріне бөлінбей, синкретті түрде қолданылуынан. Дыбысжазу, буынжазу сөздің дыбыстық элементтерге бөлінгенінен бастап шықты. Жазу кезеңдерінің ғұмыры адамзат өркениетінің ғұмырымен өлшенеді. Сондықтан жазу типтері мен түрлерінің пайда болуы өндірістің, экономиканың дамуы мен қоғамдық, экономика-лық қатынастардың жетілу дәрежесіне қатысты. Осыған орай дыбысжазудың шығуы, біріншіден, адамзат санасының жетілген кезеңіне сәйкес болса, екіншіден, жазудың қоғамдық мұқтаждықтарды өтей алу деңгейінің жоғарылауына байланысты болды. Сонда сөздің буынға, буынның дауысты және дауыссыз дыбыстарға бөлінетінін байқау өте жоғары сананы қажет еткені белгілі. Ғалымдар арасында жазу типтері мен түрлері туралы пікірлер әртүрлі: И.Е.Гельб, Л.В.Зиндер суретжазуды жазу емес деп нақтылайды да, семасиография, яғни ойжазуды жазудың алдындағы саты деп көрсетеді. Бұған тарихқа дейінгі Египет пен ертедегі Грецияда жазу мен сурет ұғымдарының бір бо-луы (грекше graphein “жазу-сурет салу” дегенді білдіреді), шумер логограммаларына қарағанда египет логограммаларында бейнелі-символикалық таңбалардың көп болуы, түрлі-түсті бояудың пайдаланылуы да себеп болды. И.Е.Гельб “жазу” ұғымына дыбысжазу ғана сәйкесетінін айтқан. Автордың таптастыруынша, дыбысжазуға сөз-буын жа-зулар (шумер, египет, хэтт, қытай), буынжазулар (финикий, жа-пон) және дыбысжазулар (грек, арамей, латын) қамтиды. В.А.Истрин фразограммамен берген пиктографиялық жазуды алғашқы жазу типіне жатқызып, логограмма, морфемограмма, силлабограмма, фонограмма бірліктері кейінгі ұғымжазу, сөзжазу, буынжазу, дыбысжазу түрлеріне сәйкес келеді дей-ді. Ғалымның бұл пікірі кеңес дәуірінің ЖОО-ға арналған оқулықтар мен бағдарламаларында кеңінен көрініс тапты. Алғашқы суретжазу түрлері Америка үндістері мен Қиыр солтүстік халықтарында, ертедегі Египет, Месопотамия, Финики, Крит, Испания, Оңтүстік Франция, Шумер, Қытай жер-лерінде, Ацтек, Гватемалла, Пасха аралдарында пайда болды. Қазақстан жерінен Алматы облысы Таңбалы сай (б.э.д. VІ ғ.), Талдықорған облысы, Ақсу, Қапал жерінен, Дауылбай тауы, Теректі сайы, Алакөл, Талас ойпатынан, Қарағанды облысы, Ұғымжазу. Ұғымжазу үлгілеріне ежелгі қытай, ежелгі шумер, ежелгі египет, крит-миной жазулары жатады. Дүние жүзі тілдерінің ішінде ұғымжазудың дамуына қолайлы тілдер ретінде, әдетте, түбір тілдер (мәселен, қытай, ацтек, америкалық үнді т.б.) аталынады. Өйткені түбір тілдерде сөз грамматикалық жақтан өзгеріске көп түсе бермейді. Ұғымжазу деген (логограìмма) сөз не морфеманы таңбалайтын жазу. Логограммалар кейде идеограмма не иероглиф деп те аталады. Идеограмма ойжазуға сәйкес. Ұғымжазуды әртүрлі тілде сөйлейтін халықтар түсіне беретіні, таңбасы не мағына беретінін оңай білідіріп тұратыны оның артықшылығы. Бірақ еш қай мәдениет таза ұғымжазу қолдана алмаған. Ребус принципімен жазу араласқан. Ұғымжазуды ең алғаш қолданған шумерлер (б.э.д. ІV-III мыңж.) болды, кейін ежелгі египет, ежелгі үнді жазуларында да-мыды. Қазір Солтүстік Америка мен Оңтүстік Америка тайпалары жерінен, Австралия, Полинезия, солтүстік-шығыс Сібір юкагирлерінен, Пасха аралынан табылып отыр. Көптеген ғалымдардың (Ф.Гоммель, Х.Йенсен, Дж.Болли, 16 17 И.Гельб) айтуынша, барлық басқа жазу түрлері шумер жазуынан бастау алды. Логограммалардың пайда болуына: а) сол елдердегі қаланың өркендеуі, ә) мемлекетті жазу арқылы жүйелеу қажеттілігі; б) жеке тілдердің сөз ағынына оңай бөлінуі, в) грамматикалық жағынан тұрақтылық себеп болды. Қытай тілінің түбір, шумер тілінің жалғамалы сипаты логограммалардың жасалуын жеңілдетті. Шумерлер логограмаларды бірінші болып ойлап тапқанмен, оны жетілдіру жағынан Египет пен Қытайдан кейін тұрды. Оның себебі мемлекеттік құрылыстың баяу дамуы болды. Ойжазу типі бүгінде қытай иероглифімен сақталып отыр. Оған: а) қытай тілінің түбір сипаты, ә) сөздердің бір буыннан тұруы, б) жаңа сөздердің түбір қосындыларынан тұруы, в) ұқсас морфемалардың көп болуы, г) диалектінің көптігі, д) бір таңбаның әртүрлі оқылуы себеп. Иероглиф жазу иератикалық жазуға (тез, курсив жазу), одан демотикалық жазуға (халықтық) көшті. Қазір сандар, математикалық символдар, сондай-ақ ағылшын тіліндегі & таңбасы, % (пайыз), $ (доллар),€ (евро) ұғымжазу элементтер болып табылады. Буынжазу. Логограммалар шумер тілінің жалғамалы сипатына дәлірек келгенмен, кісі есімдерін, жауланған жер, халық атауларын жазуда қиындық тудырды. Сөйтіп, шумер халқы тағы да алғашқы болып, буынжазу жасады (б.э.д. ІІІ мыңж.). Оған: а) тілдегі ортақ аффиксті бір буынмен беру жеңілдігі, ә) бір буыннан тұратын омоним сөздің көптігі әсер етті. Егер ІV мыңжылдықта шумер логограммасы 1500-ден артыл-са, ІІІ мыңж.-та 600-ге дейін қысқарды. Шумер буынжазуында дауыссыз дыбыс таңбасы мүлде болмады. Логограммаларда де-ректі таңбалардың қосындысы көп болды. Буын жазу Ассирия, Финикий, Кипр, Жапонияда дамыды. Сонымен, ең алғашқы буынжазу Тигр мен Ефрат өзендерінің аралығындағы Месопотомия өлкесінде, шумер елінде б.э.д. 3100 ж. пайда болды. Дыбысжазу. Вавилондықтар шумер мен аккад мәдениетін пайдаланып гүлденді. Бірақ шумердің буынжазуы вавилондықтардың: а) консонантты жүйесіне, ә) ішкі флексия сипатына, б) қос дауыссыздың қатар келуіне, в) сөз аяғында ұяң, қатаң дыбыстарды айыру сипатына сай келмеді. Жазу түрлерінің даму сатылары бойынша, буын жазудан кейін тарих аренасына келген жазу бір дыбысқа бір таңба сәйкескен дыбысжазу деп аталды. Оны кейде әріп-дыбысжазу деп те атай-ды. Дыбысжазудың екі түрі белгілі: консонантты, вокалды. Консонантты жазу таза консонантты (египет, батыс семит жазуы) және жартылай консонантты (жол үсті, асты дауысты дыбыс белгілері бар) болып бөлінеді. Консонантты жазу б.э.д. ІІ мыңж. жатса, вокалды жазу б.э.д. І мыңж. жатады. Дауыстыларды белгілеуіне қарай алфавит үшке бөлінді: І тип – грек, латын алфавиті (дауыстылар арнайы таңбамен белгіленді). ІІ тип – арамей, еврей, араб әліпбиі (дауыстылар диакритикалық таңбамен беріледі). ІІІ тип – үнді әліпбиі (дауыстылар диакритикалық белгілермен немесе таңбалардың ішкі модификацияларымен берілді). Консонантты жазу ең алғаш египет жазуында пайда болды. Оның себебі, В.А.Истриннің айтуынша, ежелгі египет тілінің семит тілдерімен (ассиро-вавилон, финикий, арамей) ортақ белгілері болуында, яғни дауыссыз дыбыс ерекше грамматикалық мағынаға ие болды да, дауысты дыбыс көмекші функцияда жұмсалды. Египет тіліндегі 3300 түбірдің 2200-і үш дауыссыздан, 600-і алты дауыссыздан, 400-і екі дауыссыздан тұрған. Египет жазуының 26 әрпінің 4-еуі (a, e, j, w) кейде ғана дауыстының таңбасын берген. И.Гельб пен Дьяконовтың пайымдауынша, кез келген консонантты жазу дауыссыз бен қандай да бір дауыстының тіркесін береді. И.Фридрих та бір дауыссыз дыбыс әрпі дауысты мен дауыссыз дыбыс тіркесін берді деп, Минерва сөзінің MNRVA деп жазылғанын мысалға келтіреді. Этрус жазуларында l, m, n, s, f әріптері силлабема ретінде қаралды: c-ке, k-ка, q-ку деп аталды. Сондықтан екі дыбысқа бір таңба арналды, егер дауысты дыбыс таңбасы болса, ол тек туынды сөздің грамматикалық формаларын берді дейді. Мысалы, ktl – “өлтіру”, KeToL- тұйық етістік, KoTeL – “жан алғыш”, KaTuh –“өлген” д.с. Египет консонантты жазуында кейде логограммалар, морфемограммалар да кездесіп отырды. \ Финикий жазуы. Таза дыбысжазу жүйесін финикий және батыс семит халықтары (б.э.д. ІІ мыңж.) жасады. Финикийлер – б.э.д. ІІІ мыңж.-б.э. дейін Жерорта теңізінің шығыс жағалауын мекендеген, ірі сауда қалалары болған халық. Финикий жазуындағы 22 әріптің бәрі (алеф, бет, гимел, далет, хе, вав, зайн, хет, тет, йод, каф, ламед, мем, нун, самећ, айин, пе, цаде, коф, реш, шин, тов) дауыссызды, жартылай дауыстыны таңбалады. Әріп атауы реалий атауының алғашқы дыбысымен сәйкесті. Жазудың прогрестік жағына: а) әліпби ретінің болуы, ә) әріп атауы сөздің алғашқы дыбысына сәйкес келуі, б) таңба сөздің денотатына ұқсас болуы, в) жазу процесінің оңнан солға көлбеу бағытта жүруі жатады. Батыс-семит халықтары жазуының маңызы туралы И.Фридрих былай деген: “Егер біз қателеспесек, дауыссыздарды таңбалаған әлемде жалғыз жазу болды, ол кейін гректің толық жазуына айналған батыс-семит халқының жазуы”. Финикий әліпбиінің консонанттылығы туралы ғалымдар әртүрлі болжам айтады. Мысалы, Морис Дюнан әліпбидің тез таралуы үшін семит халқы саналы түрде дауыстыларды белгілемеді деді. Сондықтан финикий әліпбиіндегі дауыстылардың болмауын әліпби жетілмегендігінен емес, әліпбидің ұтымды жағы деп бағалаған жөн дейді Д.Дирингер. Енді бір ғалымдар әр әріп бір буынды таңбалады деді. “Дауысты дыбыс таңбасының бүгінде (әсіресе ағылшын жазуында) көпмәнді болып кеткені соншалық алғашында ол таңбаға қандай мән жүктелгені белгісіз болып қалды”. Белгілі бір ұғымды ғана беріп келген сурет, ойжазу қалай ғана дыбысжазуға айналды; бір ерекше күштің араласуы болма-ды ма деген сауал жазу тарихына барғандардың қайсысын болса да ойлантты. Суретжазу мен дыбысжазу аралығында сөзжазу, ребус жазуы болғанын, ал сөзжазу жалпы ұғымнан гөрі, ауызша айтылғанды сөзбе-сөз түсіріп отырғанын білсек, оның бер жағында дыбыстық ребустың да өмір сүргенін аңдасақ, алфавиттік жазуға эволюциялық кезеңдерді бастан өткеріп барып жеткенін танимыз. Сонымен, тарих сахнасындағы мынадай жеті жазу жүйесі адамзат мәдениетінің өркендеуіне түрткі болды: - шумер жазуы (Месопотомияда, Тигр, Ефрат өзендері аралығында б.э.д. 3100 ж.– б.э. 75 ж.); - ежелгі элам жазуы (Эламда б.э.д. 3000 ж. – б.э.); - ежелгі үнді жазуы (Үндістанда, б.э.д. 2200 ж.); - қытай жазуы (Қытайда б.э.д. 1300 ж.); - египет жазуы (Египетте б.э.д. 3000 ж.); - крит жазуы (Крит, Греция жерінде б.э.д. 2000–1200 жж.); - хетт жазуы (Анатол, Сирияда б.э.д. 1500–1700 жж.). Жалпы әліпбидің жетілуі сөзжазу жүйесінен батыс семиттің буынжазуына және грек алфавитіне қарай жүреді. Дыбысжазу қалай пайда болды деген сауалға көптеген болжамдар мен көзқарастар бар. Олардың ішіндегі ортақ пікір логографиялық жазудағы абстракті таңбалар деректі зат суреттерінен шықты дегенге саяды. Бұған жазу тарихына қатысты еңбектерде келтірілген түрлі деректер айғақ бола алады. Дегенмен бүгінгі эпиграфикада суреттен графикалық бірліктерге қарай даму сатысын көрсететін бірде-бір еңбек жоқ екені өкінішті. Ғалымдарды дыбысжазу неге ең алғаш батыс семит халықтарында пайда болды; жазудың арғы негізі қайсы – ассир-вавилон ба, әлде египет, әлде крит-микен бе деген сауалдар ойландырады. Егер бұл жазуға ассир-вавилон, не шумер жазуы түпнегіз десек, ол жазу – буынжазу, яғни дауысты таңбалары ло-гограммалармен берілген жазу. Және тарихта буынжазудан кон-сонантты жазуға өту жүйесі болмаған. Финикий жазуын египет жазуына байланыстыратын көзқарастар олардың а) таңба ұқсастығын, ә) әріп атауына сөз денотатының сәйкесуін, б) египеттіктермен мәдени қатынасты алға тартады. Енді бір басым гипотеза финикий жазуының өздігінен шығу мүмкіндігін болжайды. Бірақ әріп аттары финикий халқының экономикасынан хабар бермейтіні ойлантқан В.Истрин оны египет жазуынан шығарады: египет – ежелгі ханаан – финикий – оңтүстік семит – арамей. Бір ғалымдар (Ленорман де Руже) бұны египет жазуынан бөлінген дауыссыз дыбыстардың таңбасы десе, енді біреулері (В.В.Струве) әр графема финикий тіліндегі сөздің басқы дыбысын белгілейді деді. Болгар ғалымы Б.Георгиев финикий жазуы криттің буынжазуынан шыққан деген. И.Гельб финикий жазуы нағыз әліпби жазуға қарағанда буынжазудың жетілген түрі деді. Олар әліпби жазу египет тілінде жасалып, арада бірнеше ғасыр өткен соң қайтадан египеттіктердің жетілдіруіне тап болды дегенді айтады: “Грек әріптерінің атауы арамей тіліне тіреледі деген болжам жалпы жазудың арамей тілінен шыққанына нақты дәлел бола алмайды ” деген Д.Дирингер. Финикий жазуынан тараған алфавит түрлері мынадай: - арамей жазуы және архаикалық грек әліпбиі. Арамей жазуынан араб, парсы, ауған; соғды, ұйғыр, моңғол; еврей жазуы тарайды. - Архаикалық грек бұтағынан шығыс грек пен батыс грек жазуы шығады. Шығыс грек жазуынан гот, армян; византия-сла-вян жазуы (кирилше мен глаголша); грузин жазуы пайда болған. Батыс грек бұтағынан итальян; этрусс – латын әліпбиі дамиды. Қазіргі батыс Еуропа халықтарының жазуына негіз болған латын графикасы грек әліпбиінен шығады. Гректер әліпби ойлап таппаса да, бар әліпбиді жетілдіру жағынан алда болды. Грек алфавитінің тек b, g, d, z, k, l, m, n, p, v, t әріптері ғана семит ды-быстарымен бірдей. Қалған әріптер шыққан жазуынан өзгеше сипат алды. Гректер әліпби жетілдіруде мынадай өзгерістер жасаған: а) семит тілдеріндегі кейбір дауыссыздар таңбасымен дауыстыларды беріп, әліпбиге дауыстыларды енгізді; ә) семит тілдерінің кейбір дыбыс әріптерін басқаша қолданды; б) рh, ps, kh, х сияқты әріп тіркесін қосты. Грек әліпбилерінде алеф, хе, вав, иад, айин әріптері дауысты-ларды беруде қолданылған. Алайда грек әліпбиінің және соның негізінде пайда болған латын алфавитінің кемшілігі әріптердің аздығы болды, яғни латын әліпбиі мен батыс Еуропа халықтарының тілінде сәйкестік болмады. Француз тіліндегі 18 дауысты, 17 дауыссыз, ағылшын тіліндегі 13 дауысты, 24 дауыссыз, неміс тіліндегі 15 дауысты, 18 дауыссыз латын алфавитінің 26 таңбасына сәйкес келмеді. Сондықтан неміс, француз тілдерінде диакритикалық таңбалар қолданылды. Француз әліпбиінде , , 143 графикалық тәсілмен, ал ағылшын жазуында 658 тәсілмен беріледі. жүктеу/скачать 84,15 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|