Лингвистические особенности учебников на казахском языке начала ХХ века

40 
ƏОЖ 81 
Ж.А.Құсайынова 
С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті, Астана 
Контекст — семиотикалық  бірлік 
Мақалада  контекстінің  семиотикалық  бірлік  сияқты  қызметтері  қарастырылды,  сонымен  қатар 
грамматикалық  бірліктердің  семантикалық  жəне  құрылымдық  тұстарының  өзара  əрекеттестігі 
заңдылықтарына  талдау  жасалды.  Контекст  арқылы  шешімін  табатын  лексикалық  бірліктер 
семантикалық өрістерінің кеңеюі мен тарылуы жөнінде айтылды. Бұл мəселе талдаудың салыстырма-
лы деңгейінде қарастырылған.  
Кілтті  сөздер:  контекст,  семиотикалық  бірлік,  мəтін,  модальділік,  семиотикалық  белгілер, 
модальділік санаты, коммуникативтік қарым-қатынас, семиотикалық кеңістік. 
 
Құрылымдық  синтаксис  деңгейіндегі  талдаулар  модалділік  санатының  грамматикалық 
табиғатын  толық  ашып  көрсете  алмайды.  Себебі  бұл  санаттың  грамматикалық  ерекшелігі,  модалді 
мағынаның  астары  көп  жағдайда  сөйлем  аралық  байланыстан,  контекст  аясындағы  салыстырудан 
дараланады.  Модалділікті  контекст  шеңберінде  талдау  қажеттігін,  ішкі  себептері  мен  қол  жеткізер 
мүмкіндіктерін,  оның  функционалдық  мəнін  С.Құлманов  пікірімен  ұштастырып,  төмендегіше 
саралап  көрсетуге  болады: «Біріншіден,  модалділік  категориясын  оны  тура  білдіретін 
конвенционалды құралдардан басқа осы семантикалық мазмұнды, осы коммуникациялық функцияны 
жанама  түрде  білдіретін  бейконвенционалды  құралдарды  да  жатқызуға  болады.  Кейбір  модалдік 
мағыналар  оларды  білдіретін  құралдардың  семантикасына  байланысты  болмауы  да  мүмкін... 
Екіншіден,  ұқсас  мағыналарды  білдіретін  жекелеген  бірліктердің  арасындағы  семантикалық 
айырмашылықтарды  коммуникативті  əдіске  сүйенбей  табу  мүмкін  болмайды...  Үшіншіден, 
коммуникативті жағдаяттың ерекшелігіне байланысты тілдік құралдарды таңдау шарты анықталады... 
Төртіншіден, коммуникативті жағдаят пен оның қатысушыларын айқындау бұйрықты сөйлемдердің 
кеңес,  өтініш,  бұйрық,  ұсыныс  т.б.  сияқты  реңктерінің  семантикалық  айырмашылықтарын 
айқындауға мүмкіндік береді...» [1; 45,46]. 
Модалділіктің  аталған  құрылымдық  белгілерін  талдау  үшін,  контексті  тірек  ете  салыстыру  аса 
қажет. Контекст əр сөйлемде көрініс беретін модалді мағынаны жалқылап талдауды мақсат етпейді. 
Текст,  контекст — бірнеше  сөйлемнің  ішкі  бірлігінен  қалыптасатын,  белгілі  бір  жағдаяттың  əсерін 
ескере  отырып,  модалділікті  толық  сипаттауға,  ұғынуға  мүмкіндік  беріп,  біртұтас  ойды 
қалыптастыратын  бірлік.
 
Яғни,  контекст  өзінің  құрамындағы  ұсақ  семиотикалық  белгілердің  тығыз 
семантикалық  қатынасынан  өрбитін  модалді  мағынаның  құрылымдық  ерекшелігін  бұзбай, 
субъектінің  əр  түрлі  көзқарасын  жандандырады.  Ендеше,  модалділік  санатының  құрылымын, 
семантикалық  ерекшелігін  толыққанды  талдау  үшін,  контекстің  өзін  семиотикалық  бірлік  ретінде 
қабылдаймыз.  Оның  құрамындағы  синтаксистік  бірліктер  өзара  əрекеттесу  заңдылығымен 
дараланып,  семантика-құрылымдық  байланысын  қатаң  сақтап,  тұтас  құрылымның  ішкі  бөлшектері 
сияқты қызмет атқарады. 
Контекст,  оның  ішкі  бөлшектері,  олардың  байланысы,  грамматикалық  қызметін  В.Л.Ринберг: 
«Учитывая, однако, что целостность этой структуры, как и других единиц высшего порядка, основана 
на  диалектическом  единстве  структурных  и  семантических  параметров,  среди  которых  ведущее 
место принадлежит семантико-синтаксическим отношениям и связям между предложениями, следует 
считать,  что  оба  плана  (и  граница,  и  связи)  взаимообусловлены,  взаимосвязаны,  и  выявление  их 
может быть реализовано только в этом неразрывном единстве», — деп сипаттаған [2]. 
Контекстің  құрылымы,  оның  қызметтік  мүмкіндігін  Г.В.Колшанский  пікірі  де  толықтырады: 
«Интенция  построения  текста  распространяется  не  на  задачу  формирования  отдельных 
высказываний, а на  передачу цельного смысла, представляющего  собой  не констатацию  атомарных 
фактов,  а  описание  определенной  ситуации,  являющейся  предметом,  обмена  мыслями  между 
коммуникантами» [3]. 
Жалпы  грамматикада  семиотикалық  бірліктер  туралы  əр  түрлі  көзқарастар  орын  алған. 
Лингвистикалық ауқымда семиотикалық бірліктерді тар көлемде де, кең көлемде де түсінуге болады. 
Тар көлемде «семиотикалық бірліктер», «мағына», «семантика» ұғымдарын лексикология шеңберінде 
талдап,  бір  сөздің  мағынасын  сипаттаумен  байланыстырамыз.  Мұнда  семиотикалық  бірліктерді 

41 
жалқылау  басым.  Егер  лексикологияда  семантика  категориясының  бірлігі  сөз  жəне  сөздер  тіркесі 
болса,  функционалдық  сипаттаумен  астарласқанда,  сөйлемдерді  де,  контекстерді  де  семантика 
категориясының  бірлігі  ретінде  қабылдаймыз.  Ал  контекстің  семиотикалық  бірлік  ретінде 
сипатталуы  функционалды  көзқарас,  функционалдық  талдаулардан  бастау  алады.  Бұл  бағытта 
семантика  категориясының  бірліктері  неғұрлым  күрделі  сипат  алып,  болмыс-бітімін  кешенді 
сипаттауға  мүмкіндік  жасалады.  Бұл  жетістікке,  əрине,  бірнеше  сатыдан,  бірнеше  теориялық 
ілімдердің дамуы нəтижесінде қол жеткіздік. Бұған дейінгі сатыда «семантика категориясының тірегі 
қандай  бірлік?»  деген  сұрақ  төңірегінде  əр  түрлі  көзқарастар  орын  алған.  Семиотиканың  негізгі 
бірліктері  ретінде  «жеке  сөздердің  рөлі  күшті»  деген  көзқарастың  да  біз  үшін  маңызы  бар.  Себебі 
семантика  категориясының  алғашқы  теориялық  негізі,  іргетасы  осындай  ойлардың  астарынан 
қалыптасып, дамыды. Бұл еңбектерде жеке белгі, сөздердің маңызы туралы тұжырымдар қамтылды. 
Семиотикалық  белгілердің  табиғатын  айқындауда  зерттеушілердің  бір  тобы  «тұлғадан 
мағынаға» əсер ету көзқарасын қолдаса, екінші тобы тұтас құрылымның тұлғаға əсер етуіне, олардың 
бірлікте жұмсалуына мəн беру керектігін айтады. 
Дегенмен, «тұлғадан  мағынаға»  əсер  ету  ұстанымын  басшылыққа  алған  зерттеулерде 
семиотикалық белгілердің функционалды деңгейдегі қызметіне мəн берілмеді. 
Семиотикалық  белгілердің  сөйлеу  əрекетін  қозғалысқа  түсірудегі  рөлі,  олардың  ішкі  бірлігі, 
ақпарат алмасуға тірек болуын саралау төмендегі еңбектерден бастау алады. 
Алғаш рет семантика мəселесіне қатысы бар тілдік бірліктердің коммуникативтік қызметіне мəн 
берген  Р.Пирс  болды.  К.Я.Сигалдың  талдауы  бойынша,  Р.Пирстің  семиотикалық  белгілерді 
сипаттауының астарында «қандай ақпаратқа тірек болған?» деген сұрақ төңірегінде ой қозғалған [4]. 
Яғни  алғаш  рет  семиотикалық  бірліктердің  тілдік  қарым-қатынас  жасауға  тірек  болуына  назар 
аударылады. 
Ч.Моррис  ілімінде  семиотикалық  белгілердің  бірлігі,  қозғалысы,  қызметтік  аясы  айқындалды. 
Автор: «Полная  характеристика  отдельного  знака  возможна  лишь  при  указании  того,  что  будет 
названо  синтаксическими,  семантическими  и  прагматическими  правилами,  управляющими 
знаковыми  средствами, — деп  тұжырымдайды.  Сондай-ақ  ол: «Семиотика  включает  в  себя  три 
подчиненные  ей  дисциплины — синтактику,  семантику  и  прагматику,  которые  изучают 
соответственно  синтаксическое,  семантическое  и  прагматическое  измерения  семиозиса», — деп, 
семиотикалық  бірліктердің  қызметін  талдау  үшін,  контекстің  семантикалық,  синтаксистік, 
прагматикалық белгілерін салыстыра қарауды ұсынады [5; 43]. Зерттеуші семантиканың күрделенуі 
оның  ішкі  бірліктерінің  күрделенуіне  əкелетіндігін  орынды  ескерген.  Бұл  туралы  автордың 
төмендегідей  ойлары  орын  алған: «...успешное  развитие  семантики  предполагает  относительно 
высокоразвитую синтактику» [5; 55]. 
Ю.М.Лотман  семиотикалық  бірліктердің  коммуникативтік  қажеттілікке  орай  ұйымдасатынын 
айта  келе,  олардың  ішкі  семантикалық,  құрылымдық  байланысы  жаңа  ақпаратты  тудырудың 
қозғаушы  күші  болады  деп  бағалаған: «Всякая  осуществляющая  весь  набор  семиотических 
возможностей система не только передает готовые сообщения, но и служит генератором новых» [6]. 
В.Г.Гак  семиотикалық  кеңістікте  тексті  маңызды  бірлік  деп  таныған: «Однако  положение  о 
доминирующей  позиции  слова  в  семиотической  системе  языка  оспаривается  текстоцентрической 
теорией,  в  соответствии  с  которой  высказывания  считаются  основными  знаками,  а  слова 
определяются как полузнаки» [7]. 
Е.В.Падучева  семантика  категориясының  шешімі,  болмысы  тек  контексте  анықталады  деп 
тұжырымдаған [8]. 
И.П.Сусов «Семантическая структура предложения» деп аталған еңбегінде семантика мəселесін 
жеке  сөйлемдермен  жалқыламай,  бірнеше  сөйлемнің  құрылымдық-мағыналық  байланысы 
нəтижесінде қалыптасатын күрделі құбылыс деп сипаттайды [9]. 
Функционалдық  шеңберде  контекстің  семиотикалық  бірлік  ретіндегі  қызметін  Г.Ю.Аманбаева 
талдай келе, ақпарат алмасушы субъектілердің арасын байланыстыратын белгілі бір хабар таратушы, 
байланыстырғыш  амалдар  деп  көрсетеді.  Бұл  туралы  автордың  «знак  как  результат  семиотических 
коннекций рассматривается в качестве конвенционального транслятора некоторого содержательного 
объема,  обусловленного  интенцией  отправителя  и  интерпретированного  в  процессе  декодирования 
получателем» деген тұжырымды ойларын келтіруге болады [10, 9]. 
Ал  М.В.Никитин  семиотикалық  бірлік  ретінде  контекст  қызметін  сөйлеу  əрекетіне  тірек 
болуымен  бағалайды: «Интенциональность  знака — свойство,  определяемое  в  качестве 

42 
семиотической  константы  и  позволяющее  утверждать,  что  знак  объективируется  как 
«конвенциональный транслятор значений от отправителя к получателю» [11; 11]. 
Семиотикалық  бірлік  ретінде  контекстің  қызметі  функционалды  грамматиканың  міндет-
мақсаттарына бағынады. Ал «функционалды грамматиканың міндеті — грамматикалық бірліктер мен 
категориялардың  сөйленім  мазмұнын  білдіруге  қатысатын  əр  түрлі  тіл  деңгейіндік  элементтермен 
өзара əрекеттестіктегі қызметінің арнайы динамикалық аспектісін қалыптастыру» болмақ [1, 30]. 
Сонда контекстегі сөйлемдердің қатары семантикалық заңдылыққа сай, коммуникативтік қарым-
қатынасты  өтеу  мақсатында,  өзара  байланыста  орналасады.  Г.Ю.Аманбаева  контексті  құрайтын 
сөйлемдердің  белгілі  бір  мағыналық  кеңістікте  ішкі  заңдылыққа  сай  орналасып,  қолданыста 
болатынын  сипаттап: «Центростремительный  механизм  текста,  образующий  из  совокупности 
составляющих  его  знаков  единое  семиотическое  пространство,  вне  зависимости  от  параметров 
пространственного объема и временной протяженности, является следствием законов, человеческого 
мышления и познавательной деятельности», — деп қорытады [4, 46]. 
Өйткені  функционалдық  бағытта  семантика  категориясының  бірліктері  күрделі  міндеттерді 
шешеді. Яғни, семантикалық байланыстың жігін байланыста ұстап, құрылымдық тұтастықты сақтап, 
сөйлеудің  мəн-мағынасын  ашу.  Бұл  туралы  А.Вежбицка: «Семантика  представляет  собой 
деятельность,  которая  заключается  в  разъяснении  смысла  человеческих  высказываний... 
Теоретическая  семантика,  если  она  действительно  стремится  к  познанию  и  подробной  фиксации 
семантической  структуры  человеческой  речи,  не  может  остановиться  на  полпути.  Она  должна 
довести минимизацию до конца, до тех пор, пока она не дойдет до таких составляющих человеческих 
высказываний,  которые  уже  просто  не  могут  быть  подвергнуты  дальнейшему  разложению», — деп 
бекітеді [12]. 
Контекст  семиотикалық  бірлік  ретінде  қызмет  атқарғанда,  модалділік  санатын  тек 
лингвистикалық  тұрғыдан  сипаттамайды,  контекст  модалділік  санатының  табиғатын  ашуда, 
«олардың  құрылымдық  жағымен бірге  мағыналық мазмұнын ескере  отырып, оны  қарым-қатынаста, 
сөйлеу  жағдаятымен  тікелей  байланыста,  яғни,  жүйелеумен  қоса,  оның  əрекет  ету,  жұмсалу 
механизімін де қарастырады» [1]. Яғни, модалділіктің жасалуына тірек болатын тілдік амалдардың əр 
түрлі  функциялы  қызметін,  жалпы  модалділік  категориясының  белгілі  құрылымдық  сатысы 
болатынын,  мономодалді,  полимодалді  қолданыстардың  белгісін,  лексикалық  бірліктердің 
мағыналық  жақтан  кеңеюі  нəтижесінде  берілетін  модалді  мағынаның  астарын,  интонация 
компоненттерінің  қозғалысын,  сөйлем  мүшелерінің  орын  ауыстыруы  нəтижесінде  берілетін 
омонимдік модалді мағыналарды да контекст деңгейінде ажыратамыз. Мысалы, кейбір зат есімдердің 
лексикалық мағынасы тура жəне қолданыста орныққан ауыспалы мағынасынан бөлек стилистикалық 
құбылтуға  да  икемделеді.  Мұндай  қолданыстарда  зат  есімге  тəн,  əбден  қалыптасқан  негізгі  ұғым 
екінші  қырынан  жаңғырады.  Осы  мəселеге  қатысты  тек  контекстік  салыстырудан  белгілі  болатын 
«ит»  сөзінің  мағыналық  жаңару  сатысына  көз  жүгіртсек.  Мысалы:  Есенейдің  иттері  əуелі  шыға 
салып  таласып  алды.  Тайыншадай  дырау,  қасқыр  азу  иттердің  тістері  қанжардай  жарқылдап 
кетті. Иттерде қай бұрын жығылғанын талайтын əдет бар (Ғ.Мүсірепов). Бұл мысалда «ит» сөзі 
тура  мағынада.  Ал  екінші  қолданыста  тура  мағынаның  ізімен  қалыптасатын  «ит»  сөзінің  ауыспалы 
мағынасын  ажыратамыз.  Мысалы:...Əлдекім  əлдеқашан  айттырып,  құда  түсіп  қойған  болар-ау... 
Оған  сөз  жоқ  қой.  Ит-ай,  деген  маңдай  жарылып  туған  ит  еді! (Ғ.Мүсірепов).  Үшінші  контексте 
«ит»  сөзінің  семантикалық  өрісінен  бастау  алатын  мағынасы  басқа  қырынан  танылған.  Бірінші, 
екінші мысалда жағымсыз реңк орын алса, соңғы мысалда субъектінің сағынышын, қуанышын ашуға 
тірек болған «ит» сөзінің жаңа қолданысын аңғарамыз. Мысалы: Артекең Садыр батырмен ерекше 
сағынышты  амандасты: — Батырым-ай,  оқ  өтпесім-ай,  найзагерім-ай,  сені  де  көретін  күн  бар 
екен-ау! Сен ит он бес жыл бойы неге ат ізін салмай кеттің? Өліп қалған шығарсың деп жүр едім 
(Ғ.Мүсірепов).  Лексикалық  қолданыстардың  мұндай  ерекшеліктері  арқылы  берілетін  модалді 
мағыналар тек контекстік деңгейінде айқындалады. Ал контексте мұндай ерекшеліктер семантикалық 
ұстаным  негізінде  талданғанда  көрініс  береді.  Ж.Жақыпов  контекстегі  тілдік  бірліктердің  қызметін 
салыстыруда  орын  алатын  басты  ұстанымды  төмендегідей  ажыратады: «Сонымен,  сөйлемге 
коммуникативтік  тұрғыдан  қарау  дегеніміз — оны  сөйлеу  единицасы  ретінде  қарау.  Ал  сөйлеудегі 
сөйлем — контекстегі  сөйлем.  Тіл  тұрғысынан  алғанда  біз  оқшау  алынған  сөйлемдерді,  олардың 
семантикасының құрылыммен берілуін қараймыз. Енді контекст аясында қарағанда, сөйлем басқаша 
мəнге  ие  болады:  бүтіннің  бөлшегі,  буыны,  бүтінді  құраушы  негіз  ретінде  көрінеді.  Осы  бүтінді 
біріктіруші  құралдар  əр  сөйлемнің  бойында  болады.  Осылайша  сөйлем  ой  ағынының,  сөйлеу 
ағынының единицасы ретінде қызмет атқарады» [10, 25]. 

43 
Талданған мысалдар мен теориялық мəселелерден аңғаратынымыз, контексте тілдік бірліктердің 
қозғалысы ретсіз емес, олар белгіленген ұстанымға сай тұтастық құрайды. Нақтырақ айтсақ, сөйлеу 
əрекетіндегі  тілдік  бірліктердің  қызметі,  контекстік  тұтастық  шеңберіндегі  өңделуі,  толығуы 
семантикалық  қатынастан  бастау  алады.  Яғни,  тілдік  белгілердің  семантикалық  ұстанымға  сай 
қызметтік  аясының  құбылуынан,  өзара  əрекеттесуінен,  ұйымдаса  қолданылуынан  сөйлеу  əрекетінің 
құрылымы қалыптасады. Бұл мəселеге қатысты Н.Уəлиұлы: «Сөз мағынасының өзгеруі, қызметінде 
жаңа бір қырдың пайда болуы, өзгеше реңге көшуі тілдің өз заңдылықтары бойынша өрбіп отырады. 
Соларға  сүйенбей, оларды  елеп-ескермей «дұрыс» не  «бұрыс» деп  кесім  айтып, əркім  өз  қиялынша 
топшылау жасап жатса, көлеңкеге қарап пішкен тондай келіссіз болып шығуы да мүмкін. Сөздің де 
сөз болғанмен, сарасы бар», — деп ескереді [11, 50]. Осы пікірдің астарында кез келген қолданысты, 
грамматикалық,  лексикалық  бірліктердің  контекст  деңгейінде  бүтіннің  бір  бөлшегі  сияқты 
семантикалық  ұстанымға  сай  қолданыста  болатындығы  туралы,  контекст  сөйлеу  бірліктерінің 
тұтастығын,  семантикалық  мəнін  ашуға  тірек  болатын  күрделі  семиотикалық  бірлік  екендігі 
дараланған. 
Біз қарастырған модалділік санатының құрылымдық ерекшелігін талдауда да контекстің ықпалы 
барынша  белсенді  жəне  қажетті.  Сондықтан  контекст  семиотикалық  макробелгі  ретінде,  терең 
семантика-құрылымдық  белгісі  негізінде  ақпараттық,  концептуалдық,  прагматикалық  деңгейлерді 
біріктіре отырып: 
 модалділіктің тұтас құрылымдық көрінісін анықтауға; 
 оның  қалыптасуына  əсер  ететін  лингвистикалық,  психолингвистикалық,  паралингвистикалық 
амалдардың кешенді қызметін ажыратуға; 
 модалділік санатының сөйлем деңгейінен кең құрылым екенін саралауға; 
 модалділіктің мəтін түзуші категория екенін дəлелдеуге тірек болады. 
 
Əдебиеттер тізімі 
1  Құлманов  С.  Қазақ  тіліндегі  мүмкіндік  модалділігінің  функционалды-семантикалық  өрісі. — Алматы:  Ценные 
бумаги, 2006. — 155 б. 
2  Ринберг В.Л. Конструкции связного текста в современном русском языке. — Львов: Вища шк., 1987. — С. 30. 
3  Колшанский  Г.В.  Коммуникативная  функция  и  структура  языка // Коммуникативные  единицы  языка. — М.:  Изд. 
МГПИИЯ им. М.Тореза, 1984. — С. 115, 116. 
4  Сигал К.Я. Проблемы иконичности в языке // Вопросы языкознания. — 1997. — № 6. — С. 100–109. 
5  Падучева Е.В. О семантике синтаксиса. — М.: Наука, 1974. — 292 с. 
6  Сусов И.П. Семантическая структура предложения. — Тула, 1974. — С. 14. 
7  Аманбаева Г.Ю. Макрознак: структура, семантика, прагматика. — Алматы: LЕМ, 2005. — С. 13. 
8  Никитин М.В. // Вопросы языкознания. — 1997. — № 5. — С. 12. 
9  Вежбицка А. Семиотика: Сб. ст. — М.: Радуга, 1983. — С. 24. 
10  Жақыпов Ж.А. Сөйлеу синтаксисінің сипаттары. — Қарағанды: ҚарМУ баспасы, 1998. — 159 б. 
11  Уəлиұлы Н. Фразеология жəне тілдік норма. — Алматы: РБК, 1998. — 128-б. 
12  Моррис Ч. Основания теории знаков // Семиотика: Сб.ст. — М.: Радуга, 1983. — С. 225, 226. 
 
 
Ж.А.Кусайынова 
Контекст — семиотическая единица 
В статье показаны функции контекста как семиотической единицы, также дается анализ закономерно-
стям  взаимодействия  семантико-структурных  сторон  грамматических  единиц.  Автор  рассматривает 
расширение  и  сужение  семантических  полей  лексических  единиц  в  контексте.  Эта  проблема 
проанализирована на сравнительном уровне. 
Zh.A.Kusayynova 
Context — a semiotic unit 
Functions of a context as a semiotic unit consider in the article, analysis of interconnection regularities of se-
mantic structural sides of grammar units are also given there. The article is about broadening and narrowing 
of semantic fields of lexical units, which find its solution in the context. This problem is considered on the 
contrastive level of analysis. 

44 
ƏОЖ 81 
Ə.М.Қызырова 
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Астана 
Паремиялық  бірліктер — жұмбақтардың  əлемнің  тілдік  бейнесін  
образдау  үдерісінде  орындайтын  қызметтері 
 
Мақалада  жұмбақтар  мен  нанымдар  мақал-мəтелдермен  жақындастыратын  белгілеріне  байланысты 
паремиялық бірліктер ретінде қарастырылды. Олардың біріне əлемнің үш деңгейлі моделі (аспан, жер, 
жерасты  əлем)  сияқты  əлем  моделдерінің  бейнелі  түсінігі  жатады.  Паремияларға  оған  қоса 
орындайтын  қызметтерінің  ортақтығы  сияқты  белгі  тəн,  оған  дидактикалық,  экспрессивті, 
репрезентативті  жəне  когнитивті  жатады.  Мақалада  көрсетілгендей,  бұндай  белгілерді  талдау 
паремиялық бірліктердің жақындығын дəлелдеп, оларды паремиялық жүйеге қосуға мүмкіндік береді.    
Кілтті  сөздер:  паремиялық  бірліктер,  жұмбақтар,  əлемнің  тілдік  бейнесі,  образдау  үдерісі,  əлемнің 
моделі, архетиптер, универсалия, кодтық жүйелер, паремиялық жүйе. 
 
Қазіргі  таңда  жұмбақтың  табиғаты  фольклордың  жанры  ретінде  толық  зерттелінсе  де,  оның 
паремиялық  бірліктер — мақал-мəтелдермен  жақындастыратын  белгілері,  қасиеттері  əлі  де 
айқындалмаған. Күні бүгінге дейін жұмбақ тек сөз өнері тұрғысынан ғана зерттеу өзегі болып, оның 
қазақтың  ескі  наным-сенімімен,  тұрмыс-салтымен,  мақал-мəтелдермен  тығыз  ұштасқан  қырлары 
толық ашылмаған. 
М.Əуезов 40-жылдардың  өзінде-ақ  жалпы,  жұмбақты  сөз  бейнесінің  кілті  есебінде  тануға 
болады деген. Жұмбақ  ақындықтың  ұрығы — дəні  тəрізді. Бұл  жақтарын  тексеріп, тану  да ғылыми 
міндет [1]. 
Соңғы  кезде  жұмбақ  тек  фольклордың  жанры  ретінде  ғана  зерттелінбей,  тілдік  бірлік  ретінде 
қарастырылады,  себебі  ол  дүниенің  тілдік  бейнесінің  фрагменті  ретінде  əр  түрлі  құбылыстарды 
астарлап беріп, бейнелейді. Сондықтан жұмбақты жеке зерттеу нысанына айналдырып, оның өзіндік 
ерекшеліктерін  көрсетуге  болады.  Сол  өзгешеліктерін  атаудан  бұрын  жұмбақтың  анықтамаларын 
келтірейік.  Кейбір  ерекшеліктерін  көрсетуге  болады.  М.Ғабдуллин  жұмбақтың  ерекшелігіне 
жұмбақтың  затты  нақты  атамай,  астыртын  түрде  атап,  нəрсенің  сырт  көріністерін  сипаттап, 
белгілерін көрсететінін жатқызады: «Жұмбақ заттың өзін айтпай, оның түр-түсін, сыртқы белгілерін, 
жұмбақ  болып  отырған  затқа  ұқсас  жақтарын  сипаттайды,  ол  заттың  өз  атын  жасырып  ұстайды. 
Сондықтан да ойға алған нəрсенің өзін айтпай, оның сырт көріністерін, сыртқы белгілерін қысқаша 
сипаттауды, солар арқылы жұмбақ етілген затты табуды жұмбақ дейміз» [2]. 
Жұмбақтың  негізгі  қызметі — дидактикалық  функция.  Жұмбақтарды  шешу  үдерісінде  жастар 
тек  қана  күнделікті  тұрмыста  қажетті  заттардың  аттарымен  танысуымен  қоса,  тəлім-тəрбие  алады, 
мінез-құлықтық  үлгілерді,  дағдыларды  да  бойына  сіңіреді.  Жұмбақтарды  тіл  дамыту  шəкірттер 
шаршаған кезде миын тынықтыру, сабақтардың тартымдылығын арттыру мақсатында қолданылады. 
Сонымен қоса жұмбақтардың когнитивтік қызметін де көрсетуге болады, себебі жұмбақтардың 
тілдік  құрылымы  (ішкі-жəне  сыртқы)  алуан  түрлі  болып  келеді.  Жұмбақтар  тікелей  сұрақ  ретінде, 
мақұлдайтын  немесе  болымсыз  сөйлем  түрінде,  каламбур  түрінде  кездеседі.  Жұмбақтардың  көбі 
бірыңғай  синтаксистік  формаларды  жүзеге  асырды.  Жұмбақты  шешу  үдерісінде  адамдар 
сиснтаксистік формаларды да жаттап алады, олармен көрнекті түрде танысады. 
Жұмбақтардың  құрамында  əр  түрлі  реалиялар  кездеседі,  сондықтан  да  жұмбақтардың  тілді 
үйрену үдерісіндегі қызметі зор. Басқа этностардың өкілдерін реалияларымен таныстыру үдерісінде 
жұмбақтар  когнитивтік-мəдениетті  функцияны  атқарады,  өйткені  реалиялар  арқылы  басқа  елдің 
мəдениеті,  тұрмыстарының  өзгешелігі,  халықтың  өмір  тəсілі,  көзқарасы,  табиғи-географиялық  орта 
туралы түсініктер береді. Жұмбақтар құрамында кездесетін келесі реалияларды атауға болады. 
1. Халықтың мифтік түсініктеріндегі бейнелер: 
Көк өгізім жүреген, 
Мүйізін көкке тіреген. 
Көк өгіз — ескі мифтік түсініктің, халықтың байырғы діни нанымының негізінде пайда болған 
бейне. Бұрын хақ тəңірінің əмірімен ең əуелі жер жаралды, одан соң көк жаратылды, жер мен көкті 
мүйізімен көтеріп тұрған бір алып көк өгіз бар, ол өзіндей бір үлкен балықтың үстінде тұрады деген 

45 
сенім  болған.  Көк  өгіз  шаршаған  кезде  жерді  бір  мүйізіне  ауыстырғанда  жер  сілкіну  болады,  екі 
мүйізі сынса, ақыр заман болады деп айтылған [3]. 
2.  Құдық — қазақтың  көшпелі  тұрмысының  реалиясы,  себебі  қазақтың  тұрмыс-тіршілігі 
бұрынғы  заманда  құдықпен  байланысты  болған.  Құдық  дегенде  ең  алдымен  су  көз  алдымызға  тура 
қалады, су — тіршілік негізі, қараңыз: 
Жапанда бір құдық бар суы тəтті, 
Ішінде бір бəйтерек тек айбатты, 
Жаралған десек болар қандай шебер, 
Адамзат не бол десе сол болыпты. 
3.  Дария — қазақ  нанымдарында  ағып  жатқан  үлкен  ағынды  су.  Сондықтан  қазан  ішіндегі 
сорпаны — дарияға,  пісіп  жатқан  етті  дарияда  жүзген  жайынға  теңеуі  нанымды.  Ауыстырулар, 
кішірейту, сұйық түрінде кейіптеу тəсілдері арқылы сол себепті жұмбақта диірменге салынып, содан 
тоқтаусыз ақ ұн болып шығып жатқан бидайды дарияға теңеуіне қисын бар [4]. 
«Дария»  сөзі  жұмбақ  мəтіндерінде  өзінің  нақты  мағынасына  қосымша  ұғым-түсініктер  жамап 
алады, қараңыз: 
Дүниеде бір дария беті қатқан, 
Бетінде бетегесі шығып жатқан. 
Қараса сол құдыққа көз жетпейді, 
Құр қалмас сол құдықтың суын татқан. 
Бұл жерде «дария» — шетсіздіктің өлшемі. Жұмбақ оқу, білім алуды жасырып отыр. 
Сонымен  қоса  жұмбақтар  экспрессивтік  функцияны  да  атқарады.  Олардың  құрамында  бейнелі 
тəсілдер  метафора,  теңеулер  қолданылады,  мысалы,  қазақ  жұмбақтарында  тұрақты  образ  ретінде 
кемпір, қыз, жезде образдары жүзеге асырылады, мысалы: ұдайы қолданылатын ауыстыру — кемпір 
арқылы,  мысалы,  керегенің  майысқан  тұрқын  белі  майысқан,  бүкшеңдеген  кəрінің  суреті  арқылы 
бейнелеуге болады: 
 
Жетпіс кемпір жер тістелеп жатыр, 
Он кемпір мұз арқалап тұр. 
Кемпірдің  еңбекқор,  шаруа  мен  қолөнерге  мығым  бейнесі  еңбек  құралы — ұршық  туралы 
жұмбақта бейнеленген: 
Жапанда бір кемпір бар ағаш таяқ, 
Аузында тістегені жалғыз таяқ, 
Табаны жылтыр мұздан бір таймайды, 
Зырлайды күні-түні аямай-ақ. 
«Қыз»  сөзі  ауыстыруларда  түпкі  мағынасынан  алшақтап,  сан  қилы  қосымша  бұрма  мағыналар 
үстемелеп алады, мысалы: 
Бір қыз бар дүниеде шынарланған 
Сол қызға елдің бəрі құмарланған. 
Бір адам, бір хайуан, бір жануар 
Ақыры сол қызды үшеуі алған. 
Үнемі қайталанатын тағы бір атау — жезде, қараңыз: 
Жездем жезді қамшысымен 
Жер шұқылайды. Тамшы. 
Жер астында жездем аты кісінейді. (Суыр) 
Жез отаудан жездем аты кісінейді. (Қоңырау) 
«Жорға»  ұғымы — жүйріктіктің,  алғырлықтың  бейнесі.  Жорға  образы  жұмбақтарда  келесі 
теңеулерде  кездеседі:  боз  жорға,  ақ  боз  жорға,  құла  жорға,  көк  жорға.  Мысалы,  қаламның  қағаз 
үстіне жазуды көрсету үшін жорғаның жүрісіне теңейді: 
Тайпаңдап бүгіліп құла жорға, 
Маңызданып аяғын басар зорға, 
Неше күн дамыл алмай жүрсе де 
Иіліп жерден шөпті жемес сонда. 
Жұмбақтардың  келесі  функциясы — репрезентативтік  қызмет.  Жұмбақтар  арқылы  əлемнің 
фрагменттері  бейнелі  түрде  көрсетіледі.  Əлемнің  құбылыстарын,  заттарын  бейнелеу  үшін 
жұмбақтардың  құрамында  əлемнің  көптеген  модельдері  жүзеге  асырылады. «Əлемнің  моделі» 
терминнің  біз  əлем  туралы  дүниетанымды  жүйелі  түрде  көрсететін  когнитивтік  модельдердің 
жиынтығы  деп  сипаттаймыз.  Бұл  модельдердің  жиынтығының  архетиптік  негізі  бар,  себебі  олар 

46 
ұжымдық  санасыз  елес,  үлгі  ретінде  ежелгі  заманнан  бері  қалыптасқан.  Архетиптер  үлгі  ретінде 
ұрпақтан  ұрпаққа  мақал-мəтел  арқылы  да  жеткізіліп  отырады.  Сол  жеткізілетін  құндылықтардың 
ішінде əлемнің моделі туралы ақпарат та бар. Бұл архетиптік ақпарат — универсалия, себебі əлемді 
бейнелейтін  модельдер  барлық  халықтың  мақал-мəтелдерінде  кездеседі.  Мақал-мəтелдерде,  бір 
жағынан, «халықтың  жаны», «халықтың  менталитеті»  туралы  мағлұматтар  бейнеленсе,  екінші 
жағынан,  универсалиялар  да  көрініс  береді,  өйткені  əр  түрлі  халықтардың  мақал-мəтелдерінің 
мағыналары  бірдей  болуы  мүмкін,  бірақ  олардың  денотатты-бейнелі  реңкі  өзгешеленеді. 
Халықтардың мақал-мəтелдерінің  жалпы, ортақ белгілеріне  əлемнің  модельдерін  сипаттау қызметін 
жатқызуға  болады.  Əлемнің  модельдері  халықтардың  паремиялық  бірліктерінде  келесі  түрде 
бейнеленеді: 
1)  кеңістіктің құрылымын суреттейтін модель: жоғары /төмен; аспан /жер; жер /жер асты; оң 
/сол; шығыс / батыс т.б.; 
2)  уақыт туралы ақпарат білдіретін модельдер: күн/түн; қараңғы/жарық; қыс/жаз; көктем/күз; 
3)  түр-түсті білдіретін модельдер: ақ/қара; көк/қызыл/қара; табиғат/мəдениет; 
4)  оппозицияны бейнелетін модельдер т.б. 
Əлемнің модельдері əр түрлі кодтық жүйелерде көрініс бере алады. Əр түрлі кодтардың негізін 
əлемнің заттары, құбылыстары қалайды. Олар астралдік, вегетативтік, зооморфтық, антропоморфтық, 
түр-түстік,  гастрономиялық,  сандық  кодтарды  қалыптастыруға  себін  тигізеді.  Бұл  кодтар 
семантикалық  деңгейі  бойынша  біркелкі  болады,  өйткені  барлық  кодтардың  нысаны–қоршаған 
əлемді адамның дүниетанымына сай бейнелеу [5]. 
Əлемнің  модельдерін  лингвистикалық  код  арқылы  бейнеленгенін  қарастыру  үшін,  осы 
модельдердің  жұмбақтардағы  көрінісін  сипаттайық.  Ол  үшін  біз  Аспан/Жер  моделінің 
жұмбақтардағы  бейнелену  тəсілдерін  қарастырайық.  Аспан — Жер  моделі  көбінесе  антонимиялық 
қарама-қарсылықта суреттелінеді, қараңыз: 
Бір түкті кілем, 
Бір түксіз кілем. (Аспан — жер) 
Аспан/Жер  əлемнің  моделі  жұмбақтарда  қазақтардың  мифологиялық  көзқарастарындағы 
мифологиялық модельдеріне сəйкес келіп, «аспан» үнемі жоғарғы орында тұрады, жұмбақтарда оның 
биіктегі орнын, жер мен жер астына қарама-қарсы орналасқаны көрсетіледі. Мифологиялық модель 
қазақ дүниетанымында үш деңгейлі. Осы модельдік деңгейлері туралы С.Е.Керімбаева келесі пікірді 
білдірген: «Қазақ мифологиялық жүйесіне көптеген əлем халықтарының деңгейлі моделі тəн. Мұнда 
жоғары — аспан, орта — жер, төмен — жер асты, əлем деңгейлері мүшеленеді, əрі сəйкестендіріледі» 
[6]. 
Аспан денелері де жұмбақтарда көрсетілген. Олар нанға теңеледі, мысалы, айды күлше, қалаш, 
нанға балауын жұмбақтарда жиі кездестіреміз, қараңыз: 
Жабықта жарты нан; 
Жабық артында жарты күлше. 
Жұлдызды халық жұмбақтарында дөңгелек нəрсеге: ұсақ тас, сөк, бауырсақ, моншаққа, тарыға 
ұқсатқан, қараңыз: 
Тақиям толған сөк, 
Ерте тұрсам дым да жоқ. (Жұлдыз) 
 
Бірталай тары шаштым там басына, 
Тамнан биік жоғары қамбасына, 
Қиыстырып өлеңмен жұмбақ қылдым, 
Ойлағандар мəнісін аңдасын да. (Жұлдыз) 
 
Аспан  денелері — жұмбақта  көшпелілер  үшін  уақытты  болжаудың  айғағы.  Қыс  түскеннің 
белгісі — бұрынғы жердегі Үркер (Алып өгіз) аспанға көтеріледі. Оны алып қара құс алып кетті. Ол 
барып тау басындағы көк серкенің мүйізіне барып қонады. Бұл мезгіл — Үркердің түн ортасында тас 
төбеде болатын кезі, қараңыз: 
Жоғалып жазды күні бір қысырақ 
Келемін бірталайдан елден сұрап, 
Тұр екен дарияның ортасында 
Жете алмай үйге қайттым босқа бірақ (Үркер). 

47 
Өгіздің  жауырын  сүйегі  төмен  түскені — Үркердің  төмендей  бергені,  яғни  күнге  жақындай 
бергені. Жауырын сүйек — қозғалыс сүйегі. Жауырынның төмендеп көрінуі — Үркердің көрінуі. Бұл 
кез — наурыз  айы.  Жауырынның  төмен  түскені — жазғы  қырық  күн  шілде  басталғаны.  Бұл  кезде 
Үркер күннің маңында болады, көрінбейді. Жұмбақтарда шілденің қырық күні (Үркер түскендегі кез) 
Үркердің жоғалуы бейнеленген: 
Біз, біз, біз едік, 
Біз алты қыз едік, 
Бір тақтайға жиналдық, 
Таң алдында жоқ болдық. 
(Алты қыз — Үркер, Үркердің батуы) 
Қазақ  дүниетанымындағы  жердің  төменгі  орны  мифтерде  бейнеленген.  Жұмбақтарда  да  үш 
деңгейлік модельдегі жердің төменгі орны суреттелген, қараңыз: 
Зер-зер кілем, зер кілем, 
Көтерейін десем зор кілем. (Жер) 
 
Жапанда бір алыпты көруім күшті, 
Барлық салмақ дүниеде соған түсті. 
Қандайын дүниеде барлық жеміс, 
Солардың атырапында құрап пісті. 
Қашыпты айналдыра зығыр қылып, 
Бар мақұлық қыбырлаған соған түсті. (Жер) 
 
Қорыта  айтқанда,  жұмбақтар  паремиялық  жүйеде  маңызды  орын  алады.  Олар  арқылы  əлемнің 
бейнесі  мифологиялық  жəне  дүниенің  модельдері  негізінде  суреттелінеді.  Əр  халықтың  əлемдік 
тілдік бейнесінде жұмбақтар өзгешеленіп, универсалдық түсініктерді, ортақ моделдерді ерекшелейді. 
 
 
Əдебиеттер тізімі 
1  Əуезов М. Кіріспе// Қазақ жұмбақтары. — Алматы: Ана тілі, 2007. — 3-б. 
2  Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз əдебиеті. — Алматы, 1974. — 320-б. 
3  Бегимов М. Почему сложилось мнение у киргизов, что земля держится на рогах быка // Средняя Азия. — 1911. — 
№ 3. — С. 107, 108. 
4  Керім Ш. Қазақ жұмбағы. — Алматы: Арыс, 2007. — 137-б. 
5  Цивьян Т.В. Модель мира и ее лингвистические основы. — М.: Комкнига, 2006. — С. 6. 
6  Керимбаева  С.Е.  Ономастическая  экспликация  мифологической  модели  мира  в  казахском  языке:  Автореф.  дис. ... 
канд. филол. наук. — Алматы, 2004. — С. 20. 
 
А.М.Кызырова 

жүктеу/скачать 1,66 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: