Адам анатомиясына кіріспе
жүктеу/скачать 105,72 Kb.
|
|
1. АДАМ АНАТОМИЯСЫНА КІРІСПЕ. 1. Анатомия және оның басқа ғылымдармен байланысы Адам анатомиясы мен спорттық морфологиясы медицина ілімінің негізі болып саналады. Адам анатомиясы дененің пішінін, мүшелердің құрылысын, өсуін және оның сыртқы ортамен қатынасын зерттейді. Анатомия мен спорттық морфология бір-бірімен өте тығыз байланысты. Жалпы анатомия адам денесіндегі тірек-қимыл аппаратының құрылысын зерттеп, дене тәрбиесі және спортқа қажетті ақпараттар береді. Анатомия көптеген ғылымдармен байланысты және оның өзі де бірнеше салаға бөлінеді. Мысалы адамның дене құрылысын зерттегенде, жай көзбен көріп, оның бейнесін, пішінін сипаттауда қалыпты анатомия деп, дене құрылысын микроскоппен зерттейтін ғылымды микроскоптық анатомия деп атайды. Ағзаның қызмет атқару жүйелеріне сәйкес, қалыпты анатомияның өзі бірнеше тарауға бөлінеді : 1. Остеология – сүйектер және олардың байланыстары туралы ілім; 2. Синдесмология – сүйектің, буын байланыстары туралы ілім; 3. Миология – бұлшық еттер туралы ілім; 4. Спланхнология – ішкі органдар туралы; 5. Ангиология – қан тамыр, жүрек туралы; 6. Неврология – ми, жұлын, жүйке жүйесі туралы; 7. Эстезиология – сезім мүшелері туралы; 8. Эндокринология – ішкі секреция бездері туралы ілім. 2. Анатомия және морфология ғылымдарының дамуына сипаттама Анатомия (гр. ἀνα - үстінен + гр. τέμνω- кесем — бөлшектеу, кесу, іреу) — тірі организмдердің үлкейткіш аспаптардың көмегінсіз көзге көрінетін қүрылысын зерттейтін іргелі (фундаментальды) биологиялық морфологиялық ғылым. Анатомия — зертгеу нысандарына байланысты жануарлар және өсімдіктер анатомиясы болып екіге бөлінеді. Жануарлар анатомиясынан адам анатомиясы жеке ғылым саласы ретінде бөлінді. Адам анатомиясының дамуына үлкен үлес қосқан ерте кездегі Қытай, Үндістан және Египет. Шығыстың үлгілі ғалымы Әбу – Әли – Ибн-Сина. Мысалы ол Дәрігерлік ғылымның канондары” деген кітапта адамның ішкі мүшелері мен қан тамырларының анатомиясытуралы жазып, қай жерден қан алу, қан құю керек екендігін білген, сондай-ақ денеге ине шаншу арқылы емдеу әдісітуралы да айтып кеткен. Анатомияның негізін салушы – Ежелгі Рим дәрігері Гален. Ол ит пен маймылды сойып солардың дене құрылысын зерттеп, оны адам дене құрылысына сәйкес болар деп жобалаған. Галеннің көп қателерін араб ғалымдары ,атап айтқанда Ар-Рази,Әл-Фараби,Ибн-Рушу,Әбу-Али-Ибн-Сина түзетіп, анатомияға көп жаңалылықтар қосты.Ежелгі грек ғалымдары Демокрит,Гиппократ қан тамырлар жүйесі бар екендігін анықтады. Анатомияның дамуына үлкен үлес қосқан гректің ұлы ғалымы Аристотель болды. Ол жүйкені сіңірден ажыратып, жүректің қан айдайтын мүше екендігін білді. Ол ұлпалардың түрлерін анықтап берді. Қайта өрлеу дәуірінде анатомияның дамуына тікелей үлес қосқан ғалым Леонардо да Винчи суретші, математик, инженер, ол 30 өліктен 800 нақты сүйектердің суретін салған. Мальпиги мен Шумлянский капилярларды ашып қан айналу тұйық екендігін дәлелдеді. Неміс ғалымдары Шванн мен Шлейден жасушалық теорияны ашты. Орыс ғалымдары арасынан Н.И.Пирогов, И.М.Сеченов, И.П.Павловтың еңбектері анатомияның функционалдық бағытқа түсуіне септігін тигізді. Зоологиялық жіктеулер бойынша адам омыртқалыларға ,хордалылар типіне,сүт қоректілер класына,приматтар отрядына,адам тәрізді приматтар отряд тармағына ,адамдар туысына,оның ішінде саналы адам түріне жатады. Зерттеу бағыттарына сәйкес анатомия өз кезегінде бірнеше салаларға бөлінеді: 1. жүйелі анатомия — адам мен жануарлар дене мүшелерінің құрылысын, олардың атқаратын қызметтерімен байланыстырып, мүшелер жүйелері ретінде (тері жабыны, сүйектер , бұлшық еттер, ас қорыту, тыныс алу, зәр бөлу, көбею, тамырлар, эндокринді бездер, жүйке жүйелері) зерттейді; 2. мүсіндік (пластикалық) анатомия — адам мен жануарлар организмдерінің сыртқы дене бітімі мен дене бөліктерінің тұрақты жағдайдағы немесе қозғалыстағы пропорциялық арақатынасын зерттейді. Мүсіндік анатомияның негізін қалаған италиян ғалымы Леонардо да Винчи; 3. топографиялық анатомия — адам мен жануарлар организмдерінің белгілі аумақтары мен бөліктеріндегі әртүрлі жүйелер мүшелерінің орналасу орындары мен сол аймақтағы олардың арақатынастарын зерттейді; 4. салыстырмалы анатомия — әртүрлі типтер мен кластарға жататын жануарлардың белгілі бір мүшелерінің немесе мүшелер жүйелерінің құрылыстарын салыстырып зерттейді; 5. түр анатомиясы — жануарлардың түрлеріне байланысты, олардың дене құрылысындағы ерекшеліктерді анықтайды; 6. түқым анатомиясы — мал түқымдарына сәйкес, олардың дене құрылысындағы салыстырмалы айырмашылықтарды зерттейді; 7. жас анатомиясы — жануарлардың жасына байланысты, олардың дене мүшелері құрылысындағы құрылымдық өзгерістерді анықтайды; 8. қалыпты анатомия — ересек адам мен жануарлар организмдерінің дертсіз қалыпты жағдайдағы құрылысын анықтап зертгейді; 9. сырқаттық (патологиялық) анатомия — ауырған организм дене мүшелерінің құрылысын қалыпты анатомия мөліметтерімен салыстыра отырып зерттейді; 10. микроскопиялық анатомия — жануарлар организмі мүшелерінің микроскоппен ғана көрінетін құрылысын зерттейді. Адам анатомиясының зерттеу әдістері жалпы екі салаға бөлінеді. Өлген адамды тексеретін саласын морфологиялық, ал адам мүшелерін тірідей тексеретін саласын – функционалдық әдіс деп атауға болады. Морфологиялық немесе құрылымдық әдістерге мыналар жатады: А) осып-кесу әдісі-ең кең таралған әдіс Ә)борсыту әдісі Б)лықыту әдісі В)ағарту әдісі Г)бүлдіру әдісі Ғ)микроскоптық әдіс 3 . Жасуша тірі ағзаның құрлымдық бірлігі Жасуша - деп тіршілік жүйесі бар , цитоплазма,ядро,органоидтардан тұратын, барлық өсімдіктер мен жануарлардың құрылысының , дамуының және өмір тіршілігінің негізін түзетін, белгілі бір пішіні бар тіршіліктің ең кіші бірлігін айтамыз. Жасуша- тірі организмдердің (вирустардан басқа) құрылымының ең қарапайым бөлігі, құрылысы мен тіршілігінің негізі; жеке тіршілік ете алатын қарапайым тірі жүйе. Жасуша өз алдына жеке организм ретінде (бактерияда, қарапайымдарда, кейбір балдырлар мен саңырауқұлақтарда) немесе көп жасушалы жануарлар, өсімдіктер және саңырауқұлақтардың тіндері мен ұлпаларының құрамында кездеседі. Тек вирустардың тіршілігі жасушасыз формада өтеді. «Жасуша» терминін ғылымға 1665 жылы ағылшын жаратылыстанушысы Р.Гук (1635 – 1703) енгізген. Тіршілікті Жасуша тұрғысынан зерттеу – қазіргі заманғы биологиялық зерттеулердің негізі. Жасушаның диаметрі 0,1 – 0,25 мкм-ден (кейбір бактерияларда) 155 мм-ге (түйеқұстың жұмыртқасы) дейін жетеді. Көпшілік эукариотты организмдер Жасушасының диаметрі 10 – 100 мкм шамасында. Жаңа туған жас сәбилерде – 2×1012 Жасуша, ал ересек адамның организмінде – 1014 Жасуша болса, организмнің кейбір тіндерінде Жасуша саны өмір бойына тұрақты болады. Жасушаның тірі заты – протоплазма. Ол биол. мембраналармен (жарғақтармен) шектелген биополимерлердің тәртіптелген құрылымдық жүйелері – цитоплазма және ядродан тұрады. 4 . Ұлпа оның түрлері Ұлпа деп тарихи қалыптасқан, өзіне тән морфологиялық және биохимиялық ерекшелктері бар жасуша мен жасушааралық заттардың жиынтығынан тұратын дене бөлігін айтамыз. Адам мен жануарларда ұлпаның 4 түрі белгілі: 1.Эпителий ұлпасы 2.Дәнекер ұлпасы 3.Бұлшық ет ұлпасы 4.Жүйке ұлпасы Эпителий жасушалары өз пішініне қарай: жалпақ, цилиндрлі және текшелі эпителий деп бөлінеді. Эпителий ұлпасы тақташалардың санына байланысты бір қабатты және көпқабатты болады. Дәнекер ұлпасы – әр түрлі заттар мен газдарды тасымалдау арқылы ағзалар арасындағы байланысты қамтамасыз ететін жасушалар тобы. Бұлшықет ұлпалары – ағза ішіндегі барлық қозғалыс үдерістерін жүргізеді. Сонымен қатар бұлшық ет жасушаларының қозу және жиырылу сияқты ерекше қасиеттеріне орай ағзаның және оның бөліктерінің кеңістіктегі қозғалысын қамтамасыз етеді. Бұлшықет ұлпаларының үш түрі анықталған. Олар: көлденең жолақты, біріңғай салалы және жүрек бұлшықет ұлпасы. Көлденең жолақты бұлшықет ұлпалары бірнеше көп ядролы талшық тәрізді жасушалардан құралған. Оның құрамындағы миофибрилл жасушада өзіне тән көлденең сызықтарды түзіп, соның негізінде барлық қаңқа бұлшықеттері қалыптасады. Бірыңғай саласы бұлшықет ұлпалары ішкі мүшелер, қан және лимфа тамырлары қабырғасының бұлшықеттік қабықшасын құрайды. Ал жүрек-бұлшықет ұлпасы көлденең жолақтарға ие, мұндағы бұлшықет талшықтарының тығыз түйісуінің нәтижесінде, жүрек бұлшықетінің көп аймақтары бір мезгілде жиырылады. Жүйке ұлпасы Жүйке ұлпасы – жүйке жүйесінің негізін құра отырып, оның қызмет атқаруына жағдай жасайтын арнайы мамандандырылған құрылымдар жүйесі. 2. Остеология. Қаңқа, оның қызметі. Сүйек мүше ретінде 1 . Сүйек ұлпасы Сүйек ұлпасы (textus osseus, лат. textus — ұлпа; лат. os, ossis — сүйек) — қаңқа дәнекер ұлпасы. Сүйек ұлпасы сүйек жасушалары — остеоциттерден және жасушааралық зат — сүйек тақташалрынан тұрады. Сүйек ұлпасын түзетін жас жасушаларды остеобласттардеп атайды. Сүйек ұлпасы қаңқа сүйектерін қүрайды. Сүйектер сыртынан сүйеккаппен (периост) қапталған. Сүйектер организмде тіректік, механикалық, қорғаныс қызметтерін атқарады және минералдық түздар мен май алмасуына қатысады. Сүйек майы қан жасап шығарушы мүше, сүйекті қоректендіруші. Сүйек майы — қан және сүйек құрайтын ағза. Сүйектің кемік қуыстарына орналасқан. Иммунды жауапқа, эритроциттердің ыдырауына, темір қалдықтарын қайта іске асыруға, гемоглобин түзуге қатынасады және қосалқы липидтер жинайтын жер. Сүйек майы қызыл және сары болып бөлінеді. Кызылы (миелоидты) қан құрайды. Онда эритроциттер, гранулоциттер, лимфоциттер, моноциттер, тромбоциттер құралады. Сарысы май торшаларынан тұрады. Ол ешқандай қызмет атқармайды. Сүйек майы тканінде көптеген қан тамырлары және синусоидты капиллярлар бар. Ол мононуклеарлы фагоциттерге бай. Қызыл және сары cүйек майы ара қатынасы адам мен малдың жасына және түрлі факторлардың әсеріне байланысты әртүрлі болады. Сүйек майы салмағы: жаңа туған балада 40 г. (дене салмағының 1,4%), үлкен адамда 2600—3000 г. (дене салмағының 4,6%). 2. Сүйектің химиялық құрамы. Сүйек заты химиялық заттардың екі түрінен тұрады: органикалық заттар (1/3) – негізінен оссеин және биорганикалық заттар (1/3) –негізінен кальций тұздары, әсіресе фосфорқышқылды ізбес (51,04 пайыз). Егер сүйекке қышқыл ерітінділерімен (азот, тұз және басқа) әсер етсек, ізбес тұздары еріп кетеді де (decalcinato), ал органикалық зат ерімей қалып, бірақ жұмсақ және серпінді күйде сүйектің пішінін сақтайды. Егер сүйекті күйдіретін болсақ, онда органикалық зат жанып кетіп, ал бейорганикалық зат сақталып қалады, бірақ өте сынғыш түрде сүйектің пішіні мен қаттылығын сақтайды. Бейорганикалық және органикалық заттардың тірі сүйекте аралас болуы оған аса беріктік пен серпімділік қасиет береді. Сүйектің құрамында 50% су, 12,5% нәурыз тектес органикалық зат оссеин (жұмсақ, серпінд органикалық зат), 21,8% минералды заттар (кальций фосфаты), ал 15,7% май болады. Оссеин заты сүйекке серпінді, иілгіштік қасиет береді. Жас балалардың сүйегінде органикалық заттардың мөлшері көбірек. Сүйектері иілгіш болатындықтан спортқа, циркке, балетке жастайынан қабылдайды. Адамның жасы ұлғайған сайын сүйегінде органикалық заттар азайып, минералды заттар көбейеді. Құрамында минералды заты көп сүйектер иілгіштік қасиетінен айырылып морт сыңғыш келеді. 3. Қаңқа – адам денесіндегі барлық сүйектердің жиынтығы. Қаңқа – адам денесіне тірек және оны сыртқы зақымнан қорғайтын қатты тіндерден құралған, бір-бірімен байланысқан дене сүйектерінің жиынтығы. Қаңқа организмде тірек, қимыл және қорғаныш қызметтерін атқарады; минералдық заттар алмасуына қатынасып, кальций, фосфор, т.б. тұздардың жиналатын қоры болып табылады. Сондай-ақ организмдегі қан түзілуі процесі де осында өтеді. Қанның тірек қызметі: бұлшық еттер, шандырлар, ішкі органдар сүйектерге бекітіледі. Қаңқа сүйектері ұзын және қысқа рычагтар қызметін атқарып, бұлшық еттердің жиырылуы нәтижесінде қозғалысқа келеді. Қаңқа органдарды сыртқы әсерлерден қорғайды. Мысалы, бас сүйек қуысы – миды, омыртқа бағанасы өзегі – жұлынды, кеуде торы – жүректі, өкпені, ірі тамырларды қорғайды, ал жамбас астауы – несеп және жыныс мүшелеріне қорғаныш болады. Қаңқа 200-ден аса сүйектерден тұрады, оның 33 – 34-і сыңар, қалғандары жұп сүйектер; 29 сүйек – бас сүйекті, 26-сы – омыртқа бағанасын, 25 сүйек қабырғалар мен тісті түзеді, қолда – 64, аяқта 62 сүйек болады. Майын арылтып, кептіріп, арнайы өңделген сүйектер бір-бірімен біріктіріліп, жоғары оқу орындарында оқу-тәжірибелік мақсатта пайдаланылады. Мұндай қаңқаның салмағы 5 – 6 кг, дене масасының 8 – 10%-ын құрайды. Тірі адамның сүйектері ауыр болады, олардың салмағы дене массасының 1/5 – 1/7 бөлігін түзеді. Құрылымы мен химиялық құрамы күрделі болатын қаңқа және оны түзетін сүйектер аса беріктілігімен ерекшеленеді. Жануарларда сыртқы және ішкі қаңқа болады. 3. Омыртқа жотасы. Төстік. Қабырға. Бас қаңқасы. Ми сауытының сүйектері, жіктері. Бет сүйектері. 1. Омыртқа жотасы. Мойын, кеуде, бел, сегізкөз омыртқалары. 2. Құйымшақ, төстік, Қабырғалар. Кеуде қуысы. 3. Бас қаңқасы. Ми сауытының сүйектері, жіктері. 4. Бет сүйектері. 1. Омыртқа бағанасы (Columna vertebralіs) – адам мен омыртқалы жануарлардың тұлға тірек қаңқасы. Адамда Омыртқа бағанасы бір-бірімен өзара омыртқааралық шеміршектер (дисктер), байламдар және бұлшық еттер арқылы байланысқан 32 – 34 омыртқалардан түзілген. Омыртқа бағанасы денеге тірек болып, тұлға мен бас сүйектің қимыл-қозғалысына қатысып, жұлынды қорғайды. Омыртқа бағанасының пішіні адамның тік жүруіне байланысты қалыптасқан. Омыртқа бағанасының атқаратын қызметіне байланысты әрбір омыртқаның өзіне тән құрамдық бөлімдері болады. Омыртқа қуыстарының жиынтығынан Омыртқа бағанасының өзегі пайда болады (жұлынды қорғайды); доғада омыртқаның қозғалысы үшін қажетті – өсінділер орналасқан. Буындық өсінділер омыртқааралық буындарды түзеді, көлденең және қанатты өсінділерге бұлшық еттер мен байламдар бекиді, олар омырқаларды қозғалысқа келтіреді. Омыртқа бағанасының түрлі бөлімдерінде омыртқалардың көлемі мен пішіні әр түрлі болады. Ересек адамның Омыртқа бағанасында 7 мойын, 12 кеуде, 5 бел омыртқалары жеке орналасқан, қалғандары бір-бірімен тұтасып сегізкөз (5 сегізкөз отмыртқасы) және құйымшақ сүйектерін (3 – 5 құйымшақ омыртқалары) құрайды. Кеуде омыртқаларына 12 жұп қабырғалар бекиді. Сегізкөз омыртқалары 17 – 25 жас аралығында тұтасып, бір сүйекке – сегізкөзге, ал құйымшақ омыртқалары жоғалып кеткен құйрықтың қалдығы (рудименті) ретінде орта жаста тұтасып, құйымшыққа айналады. 2. Құйымшақ- омыртқаларын әдетте құйымшақ деп атайды. Адам денесінің жамбас бөлігінде орналасқан құйымшақ арқадағы омыртқа бағанының ең ұшында, сегізкөзден төмен орналасқан. Оны ғалымдар эволюциялық дамудан қалған белгі деп таниды. Құйымшақтың алдыңғы бөлігі жамбас сүйегінің көптеген функциялары үшін маңызды қызмет атқаратын бұлшық еттер тобымен біріккен. Құйымшақты жаралап алған кезде жамбас сүйегі аумағы ауырып, жағымсыз әсер тудырады. Бұндай жарақаттар құйымшақты соғып алғанда, шығарып алғанда туындайды. Төстік - адамның кеудесінің ортасында орналасқан ұзын жалпақ сүйек. Сыртқы әсерден өкпе, жүрек және маңызды қан тамырларын қамтитын және қорғайтын кеуде клеткасын құрай отырып, шеміршектердің көмегімен қабырғалармен қосылады. Хирургиялық операцияларды жүргізу кезінде (медианды стернотомия) кеуденің жүрегіне кейде ағзаға кіру үшін екіге бөлінеді. 3. Бас сүйек— адам мен омыртқалы жануарлар басының қаңқасы. Онда ми, көру, есту органдары, ас қорыту және тыныс алу органдарының сыртқы мүшелері орналасады. Барлық омыртқалыларда Бас сүйек екі бөліктен тұрады: ми сауыты және бет бөлігі. Ми сауыты — маңдай сүйек, жұп тас төбе, самай сүйектері мен шүйде сүйегінің (қарақұстың) бір жартысынан құралады да, күмбез сияқты, миды жауып тұрады, ал, мидың астында шүйде сүйегінің екінші жартысы, сына тәрізді сүйектер жатады. Мидың астыңғы бөлігіндегі үлкен шүйде тесігі арқылы жұлын өтеді. Қарақұс осы тесіктің екі жағындағы өсінділер арқылы буындасып, бас қаңқасын омыртқамен байланыстырады. Ал Бас сүйектің бет бөлігінде жақ сүйектер, бет, таңдай, тіл асты сүйектері, мұрын, көз шұңқыры және ауыз қуыстары болады. Сөйтіп, адамның бас қаңқасы 23 сүйектен тұрады. Басқа сүйектер сияқты оларда қан тамырлар, жүйке талшықтары өтетін саңылаулар және бұлшық еттер бекитін бұдырлар, төмпешіктер болады. Бас сүйек шеміршек және жамылғы сүйек түрінде ұрықтың 2 айлығында пайда бола бастайды. Жаңа туған нәрестеде Бас сүйектің жіктері әлі сүйектенбеген, былқылдақ күйде болады. Төбе сүйектерінің аралығындағы осындай жікті “еңбек” деп атайды. Оның бекуі 1,5 жаста, ал жалпы Бас сүйектің өсуі 23 — 25 жаста аяқталады. Бас сүйек ми сауытының өлшемдеріне байланысты қысқа — брахикранды, орташа — мезокранды, ұзын — долихокранды болып бөлінеді. Осыған орай, ғылымда ми сауыты неғұрлым ұзын болса, соғұрлым адам ақылды келеді деген бұрыс пікір болғаны да мәлім. Бірақ ғылым Бас сүйектің пішінінің әр алуандығы нәсілдердің айырмашылықтарын емес, қайта олардың ұқсастығын, бір тектен шыққанын дәлелдеді деп тұжырымдайды. Барлық нәсілдерде бастың шеңбері 53 см-ден 61 см-ге дейін өзгеріп отырады. Бас сүйек жақсы сақталатын болғандықтан, антропогендік зерттеулерде бұрын өмір сүрген адамдардың дене тұрқын анықтау үшін қолданылады. Әр түрлі сырқаттардың патологиялық асқынуына байланысты Бас сүйек түрліше өзгеріп отырады. Өлген адамның Бас сүйекгі де қабірде жатып өзгеріске ұшырайды. Бас сүйекті қолдан да өзгертуге болады. Мысалы, бесікте, құндақта үнемі шалқасынан жатқызған нәрестенің қарақұсы жалпайып кетеді. Жастайынан баланың маңдайы мен қарақұсын орамалмен айналдыра қыса байлап өсірсе, төбесі шошақ болып қалыптасады. Кей жағдайда, маңдай мен қарақұсқа тақтай немесе құм салынған дорба байлап та Бас сүйектің пішінін өзгертуге болады. Кейбір халықтар баланы жас кезінен төбесін жалпақ етіп өсіреді. Егер тақия, бөрікті үнемі тастамай кисе де, Бас сүйек пішіні өзгеріске ұшырайды. Бас пішінін әдейі өзгерту дәстүрі ерте заманда Азия, Еуропа, Америка тұрғындарының арасында болған, кейбір халықтарда қазірде де бар. Ғұндар, сарматтар, т.б. көшпелі тайпалар бас пішінін қолдан өзгерткен. Мұндай салт б.з.б. 3—1 ғасырларда қазақ жерінде де орын алған. Ми сауыты— бассүйек, лат. cerebrum — ми, көне грекше: s. neurocranium, neuron — жүйке жасушасы, нейрон}}) — ми қорабының қабырғасын түзетін бас қаңқасының сүйектері. Олар 4 жүп және 4 тақ бас сүйектерден тұрады. Жүп сүйектерге: самай сүйек, төбе сүйек, мандай сүйек және қанатша сүйек, ал тақ сүйектерге:шүйде сүйек, сынаша сүйек, торлы сүйек және төбеаралық суйек жатады. Аталған сүйектер бір-бірімен түтаса байланысады. Ми сауытының төбесін — мандай, төбе және төбеаралық сүйектер, оның бүйір қабырғаларын — самай сүйек, ал алдыңғы қабырғасын — торлы сүйек құрайды. Шүйде және сынаша сүйектер ми сауытының төменгі негізін және артқы қабырғасын жасайды. Сүйектік ми сауыты миды сыртынан қаптап, қорғап тұрады. 4. Бет бөлімінің сүйектері жұп және тақ сүйектерден құралған.Бас сүйегінің қаңқасының бет бөлімі сүйектеріне жұп жоғарғы жақ, көз жасы сүйегі, мұрын сүйегі,төменгі мұрын кеуілжірі,таңдай сүйегі ,шықшыт сүйегі және тақ төменгі жақ сүйегі,тіл асты сүйегі,кеңсірік жатады. Бет бөлімі, оның сүйектерінің орналасуы,олардың құрылысы күрделі келеді. Жоғарғы жақ беттің орталық бөлімін алып жататын үлкен жұп сүйек.Оның денесі,маңдай,шықшыт,таңдай,алвеолярлы өсінділері;алдыңғы,самай асты,көз,мұрын беттері; көз асты шеті ,мұрын ойығы,алдыңғы мұрын қыры,сүйір тіс шұңқыры, төмпек,альвеолярлы тесіктері,көз асты сайы мен каналы, көз жасы ойығы,кеуілжір жалы,альвеолярлы доғасы болады. Жоғарғы жақ сүйегінің үстіңгі беті көз шарасының төменгі жағын ,мұрын беті мұрын қуысының бүйір қабырғасын құрайды. Төменгі жақ сүйегінің денесі және 2 бұтақтары болады. Денесінің негізі, иек асты қыры, альвеолярлы доғасы бар..Бұтақтарының буын және тәждік өсінділері,ойығы, бұрышы болады. Төменгі жақ сүйегінің төменгі жақ тесігі, бұлшық ет бұдырлары және шұңқыршалары әртүрлі қызметтер атқарады. Төменгі жақ сүйегінде 16 тіс ұясы бар. Шықшыт сүйегі жұп .Оның латеральды,көз,самай беттері, маңдай,самай, жоғарғы жақ өсінділері болады .Бұл өсінділерімен шықшыт сұйегі осы аттас сүйектермен байланысады. Шықшыт сүйегінің шықшыт көз, шықшытжақ, шықшытсамай тесіктеріде бар.. Таңдай сүйегі қатты таңдайдың түбін құрайтын жұп сүйек. Оның горизонтальды және вертикальды тақташалары, көз,сына,пирамида өсінділері, торлы,кеуілжірлі айдаршықтары, артқы,мұрын қырлары болады. Тіл асты сүйегінің денесі,үлкен және кіші мүйіздері болады Тіл асты сүйегі төменгі жақтың астында тілдің 8түбінде тұратын таға тәрізді тақ сүйек. Бұл сүйек ешқандай сүйекпен байланыспайды. Төменгі мұрын кеуілжірінің көз жасы,жоғарғы жақ,торлы өсінділері. болады. Кеңсірік төрт бұрышты ромб тәрізді жұқа жұп сүйек,ол мұрын қуысын бөлуге қатыслды. Көз жасы сүйегі көз шарасының ішкі бетін түзетін кішкентай жұп сүйек. Мұрын сүйегі төрт бұрышты пластинка тәрізді жұқа жұп сүйек, ол кеңсірік тұсындағы мұрын тесігін жауып тұрады.. Бас сүйек қаңқасының жалпы біріккен құрылысын алып қарағанда ол негізі,ми қақпағынан тұрады. Краниометрия-деп бас сүйектің өлшемдерін айтады.Оның вертикальды ,беттік,латеральды,шүйделік,базиллярлық нормалары болады. Бас сүйектерінің бір-бірімен байланыстары:жіктер мен буындар түрінде болады. Сүйек байланыстары туралы ілім синдесмология деп аталады.(латынша син-байланыс,десмо-байлам,логос –ғылым деген сөздер) Сүйектердің байланысу түрлерін 3 топқа бөлуге болады: 1.қозғалыссыз немесе синартрозды байланыстар 2.қозғалмалы,буын немесе диартрозды байланыстар 3.жартылай буынды немесе симфиз Қозғалыссыз байланыс кезінде сүйектердің бірімен-бірі қсоылысқан ара жігі білінбей тұтасып кетеді.Сүйектерді жалғастырушы ұлпалардың өзгеру жағдайына қарай синартрозды байланыстар үшке бөлінеді: А)талшықты немесе синдесмозды байланыстар Ә)шеміршекті немесе синхондрозды байланыстар Б)сүйекті немесе синостозды байланыстар Қозғалмалы қуысты байланыстар буын деп аталады.Буындардың барлығы мынадай міндетті элементтерден тұрады:буын қапшығы немесе буын капсуласы,буын қуысы,буын беті,синовия сұйықтығы.Сонымен қатар буындарда мынадай міндетті емес компоненттер де кездесуі мүмкін:буыын ернеуі,буын тегеріші немесе диск,буындасушы байлам.Буындар жай,күрделі,бір білікті,екі білікті,көп білікті,жұмыртқа тәрізді,ершік тәрізді,айдарша тәрізді,шар тәрізді,жзық буындар болып жіктеледі. Жартылай буын симфиз байланысы шаттағы сүйектердің түйіскен жерінде қасағаада кездеседі.Жартылай буын бұрын қозғалмалы болып,кейін сүйектердің қозғалыссыз қосылысқа айналуы кезінде пайда болады.Кейбір омыртқа денелерінің арасында тегеріш (диск) пайда болған кезде де симфиз түзіледі. 4.
1. Иық белдеуі мен қолдың еркін қимылдайтын сүйектері. 2. Аяқ сүйектері. Мықын, отырықшы, шат, жамбас асты, жамбастың үлкен және кіші астаулары. Аяқтың еркін қимылдайтын сүйектері. Сан сүйегі, тізе тобығы, балтырдың үлкен және кіші жіліктері, аяқ басының сүйектері. 3. Сүйектің тікелей және үзіліп бірігуі. Омыртқа жотасының бірігуі. 4. Иық белдеуі мен қолды еркін қимылдайтын сүйектерінің буындары. Иық белдеуінің буындары. Иық буыны. Шынтақ буыны. 5. Жамбас астауының буындары. Аяқтың еркін қимылдайтын сүйектерінің буындары. Ұршық буындары. Тізе буыныы. Тілерсек буыны. 1. Иық деп денедегі қолдың кеудеге жалғанатын тұсын айтамыз. Иық белдеуінің сүйектеріне омыртқа жотасының жоғарғы жағында екі жауырын сүйектері: бұғана және төс сүйектерімен жалғасады. Жауырынның сыртқы бұрыштары иық басы сүйегі арқылы қол сүйектерімен жалғасады. Иық буыны тоқпан жілікті, ол арқылы бүкіл қолдың еркін бөлігін иық белдеуімен, атап айтқанда, жауырынмен байланыстырады. Буын түзуге қатысатын тоқпан жіліктің басы шартәрізді. Онымен буындасатын жауырынның буындық ойығы көлемін ұлғайтып, сонымен бірге жілік басы қозғалған кездегі соққылар мен шайқалыстарды жұмсаттатын шеміршекті буын ернуі жатады. Иық буынынң қапшығы жауырында буын ойығының сүйекті жиегіне бекіп, әрі иық басын қаусырап, анатомиялық мойында аяқталады. Иық буынының қосалқы байламы ретінде құстұисықты өсінді негізінен шығатын және буын қапшығына қосылып-өрілетін тығыздау талшықтар шоғыры болады. Жалпы алғанда иық буынында нағыз байламдар жоқ, ол иық белдеуі бұлшықеттерімен бекиді. Бұл жағдай бір жағынан дұрыс сияқты, өйткені еңбек ету мүшесі ретіндегі қолдың қызметі үшін қажет иық белдеуінің кең қозғалыс-қимыл жасуына себебін тигізеді. Екінші жағынан, иық буынындағы әлсіз беку, онда буын ьайып кетуінің көп болуына себеп болады. Буын қапшығын ішінен астарлайтын синовиалды қабық буынан тыс екі томпақ түзіледі. Иық буыны нағыз көпбілікті шартәрізді буындасу ретінде аса қозғалмалы. Қимыл 3 негізгі білік айналасында дасалады: фронталды, сагитталды және вертикалды. Фронталды білікті айнала қол бүгіп, жазылады. Сагитталды білікті айнала қол әкеліп, әкелінеді. Вертикалды білік айналаснда қол сыртқа және ішке қарай айналады. 2. Аяқтың еркін қозғалатын қаңқасы сан,балтыр және және аяқбасы сүйектерінен құралған.Сандағы негізгі сүйек –ортан жілік.Ортан жілік –адам қаңқасының ішіндегі түтікті сүйектердің ішіндегі ең ұзыны.Оның денесі және екі жағында ұштары болады.Жоғары ұшында ұршық басы ,одан төменірек жіңішкерген жері мойны деп ааталады.Сүйектің алдыңғы беті тегіс болғанымен де артқы бетінде ұзына бойына бұдырлы сызық созылып жатады.Жіліктің төменгі басындағы шеткі және ішкі айдаршықтарынан буын беті құралады.Олардың араларында айдаршық аралық шүңқыры болады.Айдаршықтардың сыртқы жағы шеміршекпен қапталып ,алдыңғы жағы бірігіп,тізе тобығымен буындасатын буын бетін құрайды. Айдаршықтардың бүйір жақтарында олтаңғы және сыртқы айдаршық үсті төмпектері орналасады.Тізе тобығы тиек тәрізді тізенің үстіндегі үшкілдеу жұмыр сүйек.Ол төрт басты ет сіңірінің ішінде орналасады.Балтыр сүйектері де білек сүйектері тәрізді 2 сүйектен үлкен жіліншік және кіші жліншік сүйектерінен тұрады.Үлкен жіліншік жоғарғы ұшы жуан төменгі ұшы жіңішке түтікті сүйек .Оның шеткі және ішкі айдаршықтары болады.Онда екі төмпек ,ортаңғы және сыртқы төмпек болады.Сүйек үш қырлы болғандықтан ,үш жиегі және үш беті бар.Төменгі ұшы төрт бұрышты ортасындағы тобық басы арқылы топай сүйекпен буындасатын буын беті болады.Кіші жіліншік денесі үш қырлы ,жоғарғы және төменгі ұштары бар түтік тәрізді жіңішке ұзын сүйек.Төменгі ұшы жуантықтау болады,оны сыртқы тобық деп атайды. Аяқ басы сүйектері тілерсек,табан және бақай сүйектері бөлімдерінен тұрады.Тілерсек сүйектері балтыр мен табан сүйектерін жалғастыратын жеті сүйектен:топай,өкше,қайық,текше пішінді және сына тәрізді үш сүйектен тұрады. Табан сүйектерінің саны бесеу.Бақай сүйектерінің 1-ші бақай сүйектері 2 башпайдан ,қалған 2-5-шілері 3 башпайдан құралған.Табан сүйектерінің негізі,денесі жэәне басы болады.Башпай сүйектері де дәл сондай бөлімдерден құралған. Асықты жіліктің денесінің дорсальдік бетінің краниальдік жиегі алға қарай шығыңқы, әрі бұдырлы болып жазылдырғыштық сай үстіне қарай иіліп тұрады. Асықты жіліктің дистальдік эпифизінде буындық беті қыр арқылы екі сайға бөлінген шығыршық орналасады. Ол екі медиальдік және латеральдік қайықшалармен шектелген. Жылқының асықты жілігі дистальдік шығыршығының буындық бетіндегі қырлар мен сайлар қиғашталып орналасады. Латеральдік айдаршықта шыбық сүйегінің басына арналған бұдыры болады. Медиальдік айдаршықаралық төмпешік жақсы жетілген. Ірі қара малда медиальдік қайықша жеке сүйек түрінде болып, шығыршықпен буын арқылы байланысады. Сондықтанда айдаршықтың буындық бетінде оған арналған ойыс болады. Шошқаның асықты жілігі қысқа , қомақты келеді. Сүйектің проксимальдік және дистальдік эпифиздерінің латеральдік беттерінде шыбық сүйегі бекитін бұдырлар болады. Иттің асықты жілігі S– тәрізді иілген. Шыбық сүйек- үй жануарларынды әр түрлі дәрежеде дамыған. Жылқыда шыбық сүйектің проксимальдік бөлігі жалпақтанып, бұдырлы болып келеді. Дистальдік бағытта ол жіңішкеріп, үшкірлене келіп, байламға айналады да. Латеральдік қайықша түрінде сүйектің дистальдік бөлігіне бекиді. Ірі қара малда шыбық сүйегінің басы асықты жіліктің латеральдік айдаршығымен тұтасып кетеді. Оның денесі болмайды, ал дистальдік эпифизі қайықша сүйек түрінде сақталған. Шошқада шыбық сүйегі жануарларға қарағанда жақсы жетілген жіңішке ұзын сүйек. Итте шыбық сүйегінің проксимальдік эпифизі жұмырланып келіп асықты жілікке арналған бір ойыспен, ал дистальдік эпифизі екі ойыспен (асықты жілік пен асыққа) жабдықталған. Жамбастың аяқ басы қаңқасы тілерсек, артқы жіліншік және саусақ сүйектерден құралған. Тілерсек- үш қатар орналасқан қысқа тілерсектік сүйектерден тұрады. Оның проксимальдік қатарында 2 (асық және өкше сүйегі), ортаңғысында 1 (ортаңғы), ал дистальдік қатарында 2-4 тілерсектік сүйектері орналасады. Асық- бастан, мойынан және айдаршығы бар денеден тұрады. Шошқа мен күйісіті малдарда бұған қосымша дистальдік айдаршық болады. Асық денесінің латеральдік бетінде өкше сүйегінің сайымен бірігіп тілерсек қуысын түзетін асық сайы орналасады. Өкше сүйектің өкше төмпегі құс тұмсық тәрізді өсіндісі және асықты бекіткіші болады. Өкшенің медиальдік бетінде өкше сайы өтеді. Ортаңғы тілерсектік сүйек- өкше I, II және III тілерсектік сүйектің аралығында орналасады. I тілерсектік сүйек- дистальдік қатардың медиальдік жағында жатады. Жылқыда бұл сүйек II тілерсектік сүйекпен бірігіп кетеді. Ірі қара малда оның пішіні дөңгелек, ит пен шошқада жалпақ болып келеді. II тілерсектік сүйек- жылқыда ілмек тәрізденіп I тілерсектік , ірі қара малда III тілерсектік сүйекпен тұтасып кетеді. Шошқа мен итте бұл сүйек сына тәрізді болады. III тілерсектік сүйек- жылқыда ортаңғы сүйекке ұқсас болады. Ірі қара малда ол II тілерсектік сүйекпен бірігіп кетеді. Шошқада бұл сүйектің пшіні жалпақ, ал итте табаны дорсальдік бағытта орналасқан сына тәріздес болады. IY тілерсектік сүйек- тілерсектің латеральдік жағында , өкше сүйегі мен жіліншік сүйектерінің аралығында орналасады Артқы жіліншік, I –Y жілішік сүйектерінен құралған. Олар негізінен алдыңғы жіліншікке ұқсас, бірақ оларға қарағанда ұзын және қомақты келеді. Жамбастық аяқтың саусақ сүйектері кеуделік аяқтың аттас сүйектеріне ұқсас келеді. Тек жылқының тұсамыс және топай сүйектері кеуделік аяқтікіне қарағанда қысқа болады. Енді сіздер өз беттеріңізбен үй жанауарларының кеуделік және жамбастық қаңқа сүйектерін салыстырмалы түрінде оқып, білулеріңіз керек. 3. Омыртқа жотасы атқаратын қызметі мен пішіні және орналасқан орнына байланысты мынадай бөлімдерге бөлінеді. 7-омыртқа – мойын, 12-омыртқа – арқа, 5- омыртқа бел, 5-омыртқа сегізкөз, 4-5 омыртқа құйымшақ. Ересек адамдарда сегізкөз және құйымшақ бөлігіндегі омыртқалар бірімен-бірі бірігіп өз алдына сегізкөз және құйымшақ сүйектерін құрайды. Кез келген омыртқа денеден, доғадан және олардың аралығындағы омыртқа тесігінен құралады. Омыртқалардың тесіктері бір-бірімен жалғасып омыртқа жотасының ұңғылын түзеді. Ұңғылда жұлын орналасады. Омыртқадоғасында жоталық өсінді, екі көлденең өсінді, екі жоғарғы буын өсіндісі және екі төменгі буын өсінділері орналасады. Мойын омыртқалар. Бұлардың көлемі басқа омыртқалардан кішірек болады. Пішіндері де бір-біріне ұқсас майда болады. Олардың көлденең өсінділері көлденең қабыртқалық өсінді деп аталады. Омыртқа артериясы өтетін көлденең тесігі ,VІ мойын омыртқаның қабырғалық өсіндісінің алдыңғы жағында ұйқы төмпешігі бар. 1-ші мойын омыртқа -ауыз омыртқа немесе атлант деп аталады. 2-ші мойын омыртқа аксис немесе эпистрофейдіңденесі тіс тәрізді өсіндісімен бірігіп тұтасып кеткен . 7-ші мойын омыртқасының жоталық өсіндісі өте ұзын болғандықтан оны шығыңқы омыртқа деп атайды. Арқа (кеуде) омыртқалары. Бұлар мойын омыртқалардан ірі және олардың көлденең орналасқан жоталық өсінділері жақсы жетілген. Арқа (кеуде) омыртқаларының саны 12. Оларға 12 жұп қабыртқа буындасады.1-ші,11-ші,12-ші қабыртқалар қабыртқалық ойысқа бекінеді.2-10-шы омыртқаларға қабыртқалар үстіңгі және астыңғы жиектегі жартылай буын ойыстарына жалғасады. Бел омыртқалардың саны 5-еу. Денесі өте үлкен және буын беті жазық. Көлденең өсінділері жалпақ әрі жазық болады. Бел омыртқалардың көлденең өсінділері маңдай жазықтықта ,ал буындық өсінділері жебе жазықтықта жатады Сегізкөз омыртқалары 10-22 жаста жеке-жеке болады .25-30 жаста тұтасып сегізкөз сүйегіне айналады. Сегізкөз -үш бұрыш пішінді сүйек,оның негізі және ұшы болады. Бүйірінде жамбас сүйектерімен жалғасатын құлақ тәрізді буын беті болады.Сыртқы бетінде орталық қыр 2 бүйір қырлары,2 аралық қырлары болады. Сегізкөздің жұлын ұңғылы саңылауға айналады Оның 2 жағында 2 ашасы бар. Құйымшақ омыртқалар 4-5 омыртқалардың бірігуінен пайда болады, омыртқалардың тек денесі бар. Құйымшақ қалдық мүше. Кеуде немесе көкірек алдыңғы жағынан төс сүйегі 12 жұп қабыртқалар ,сырт жағынан омыртқалардан құралады. Кеуденің ішкі жағы кеуде қуысы деп аталады .Онда жүрек ,өкпе, жұтқыншақ ,кеңірдек т.б. мүшелер орналасқан. 4. Иық деп денедегі қолдың кеудеге жалғанатын тұсын айтамыз. Иық белдеуінің сүйектеріне омыртқа жотасының жоғарғы жағында екі жауырын сүйектері: бұғана және төс сүйектерімен жалғасады. Жауырынның сыртқы бұрыштары иық басы сүйегі арқылы қол сүйектерімен жалғасады. Иық буыны тоқпан жілікті, ол арқылы бүкіл қолдың еркін бөлігін иық белдеуімен, атап айтқанда, жауырынмен байланыстырады. Буын түзуге қатысатын тоқпан жіліктің басы шартәрізді. Онымен буындасатын жауырынның буындық ойығы көлемін ұлғайтып, сонымен бірге жілік басы қозғалған кездегі соққылар мен шайқалыстарды жұмсаттатын шеміршекті буын ернуі жатады. Иық буынынң қапшығы жауырында буын ойығының сүйекті жиегіне бекіп, әрі иық басын қаусырап, анатомиялық мойында аяқталады. Иық буынының қосалқы байламы ретінде құстұисықты өсінді негізінен шығатын және буын қапшығына қосылып-өрілетін тығыздау талшықтар шоғыры болады. Жалпы алғанда иық буынында нағыз байламдар жоқ, ол иық белдеуі бұлшықеттерімен бекиді. Бұл жағдай бір жағынан дұрыс сияқты, өйткені еңбек ету мүшесі ретіндегі қолдың қызметі үшін қажет иық белдеуінің кең қозғалыс-қимыл жасуына себебін тигізеді. Екінші жағынан, иық буынындағы әлсіз беку, онда буын ьайып кетуінің көп болуына себеп болады. Буын қапшығын ішінен астарлайтын синовиалды қабық буынан тыс екі томпақ түзіледі. Иық буыны нағыз көпбілікті шартәрізді буындасу ретінде аса қозғалмалы. Қимыл 3 негізгі білік айналасында дасалады: фронталды, сагитталды және вертикалды. Фронталды білікті айнала қол бүгіп, жазылады. Сагитталды білікті айнала қол әкеліп, әкелінеді. Вертикалды білік айналаснда қол сыртқа және ішке қарай айналады. 5. Адамда Жамбас астауы сүйектерінің қосылыстары бұл сүйектердің филогенез үрдісінде өзгеріп отыратын функционалдық жағдайлармен байланысты дамуын көрсетеді.Жоғарыда айтылғандай,4аяқты омыртқалардың горизонталды қалыпта жүретіндіктен ,олардың жамбас астауына көп ауырлық түспейді.Шеміршекпен байналысқан жекелеген сүйектер бірегей сүйекті түзіліске- Жамбас сүйекке айналып қосылып-бітіседі де,синхондроз синостозға ауысады.Бірақ қасаға сүйектері араларындағы синхондроз,синостозға айналмай симфиз болып келеді.Жамбас сүйектері арасындағы жалпы қозғалтқыш онша емес(4-10 градус). 1.Сегізкөз-мықын буыны қатаң буындар типіне жатады, сегізкөзбен мықын сүйектерінің өзара жанасатын құлақша тәріздібуын беттерінен түзілген. 2.Қасаға симфизі, орта сызық бойында орналасып,екі қасаға сүйегін өзара байланыстырады.Бұл сүйектердің гиалинді шеміршек қабатымен жабылған бір-біріне қараған арасында талшықты-шеміршекті табақшаның ,негізі қаланған,онда әдетте 7 жастан бастап тар синовиалды саңылау жатады. 3.Lig sacrotuberale және lig.sacrospinale-әр жағында сегізкөзді жамбас сүйектен байланыстыратын екі берік сүйекаралық байламдар: -tuber ischia -spina ischiadica Бұл сипатталған байламдар жамбас астауының артқы төменгі бөлімінде сүйек арқауын толықтырып, ұлкен және кіші шонданай тіліктерін аттас: Foramen ischiadicum majus et minus тесіктеріне айналдырады. 4.Жапқыш жарғақ-жамбасты жабатын фибриозды табақша.Ол қасаға сүйегінің осы жердегі жиектеріне бекіп, бұл науашықты бекіткіш тамырлар мен нервтің өтуіне арналған аттас өзекке айналдырады. 5. Иық белдеуі мен қолдың еркін қөимылдайтын сүйектері, буындары. Жауырын. Аяқ қаңқасы. Жамбас белдеуінің сүйектері. Бұлшықет ұлпас-адам мен жануарлар организмдерінде жиырылу қызметін атқарып, қимыл-қозғалыстарды іс жүзіне асыратын ұлпа. Омыртқалы жануарлар денесінде бұлшықет ұлпасының үш түрі болады. Олар: бірыңғай салалы ет ұлпасы, көлденен жолақты бұлшықет ұлпасы және жүрек бұлшықет ұлпасы. Бірыңғай салалы ет ұлпасы — пішіні үршық сабына ұқсас, екі ұшы үшкірленген, жуандау орта түсында бір ядросы болатын жолақсыз миоциттерден (ет жасушаларынан) тұрады. Ол ішкі мүшелердің, қан және лимфа тамырларының етті қабықтары мен қабаттарын түзіп, еріксіз жиырылады (оның жұмысын автономды вегетативтік жүйке жүйесі реттейді). Жолақты қаңқа бұлшықет ұлпасын бұлшықет талшықтары (миосимпласт) құрайды, ерікті жиырылады. Оның жұмысын сомалық жүйке жүйесі реттейді. Жолақты жүрек бұлшықет ұлпасы кардиомиоциттерден (жүрекет жасушаларынан) құралған, еріксіз жиырылады (жұмысын автономды вегетативтік жүйке жүйесі реттейді).[1] Бұлшықет ұлпасы миоциттері мен миосимпласттарындағы жиырылу процесін 16 асыратын протеин жіпшелері — миофибриллалар актин және миозин миофиламенттерінен құралған. Бұлшықеттер адам ағзасындағы әр түрлі қозғалыстарды қамтамасыз ететін тірек-қимыл жүйесінің белсенді бөлігі. Бұлшықетттер-бұлшықет ұлпасынан ,тығыз және кеуекті дәнекер ұлпалардан, қантамырлары мен жүйке талшықтарынан тұрады.Бұлшықет ұлпасын құрылысына қарай бірінғай салалы , көлденен жолақты, жүректің бұлшықеттері деп бөлінеді. Бірінғай салалы бұлшықет ішкі мүшелерді( ішек, қарын, қантамырлар, қуық т.б) астарлап жатады. Көлдене жолақты бұлшықет дейтін себебі бұлшықет талшықтары көлдененінен жолақтанып жатады. Талшықтарының пішіні цилиндр тәрізді, диаметірі-0,1 мм ,ұзындығы бірнеше ондаған мм-ге жетеді. Жүректің бұлшықеті құрылысы жағынан көлдене жолақты, қызметі жағынан бірінғай салалы бұлшықетке ұқсайды.Яғни оның жиырылуы адамның еркінен тыс болады. Бұлшықет ұлпасы - денедегі бұлшықеттерді түзеді. Бұлшықет ұлпасына тән қасиет оның - жиырылғыштығы, жиырылуы арқылы ағза мен мүшелерді қозғалысқа келтірді. Бұлшықет жасушалары ұзын, жіңішке болғандықтан оларды талшықтардеп атайды. Талшықтарында бір - бірімен қатарласа орналасқан өте көп жиырылғыш жіңішке миофибриллалар (грекше "myos" - бұлшықет, латынша Fibrilla - талшық, жіпше ) болады. Бұлшықеттердің жиырылғыштық қасиеті осы миофибриллаларға байланысты. Адам ағзасында бұлшықет ұлпасының 2 тобы болады. Олар: колденеңжолақты және бірыңғайсалалы бұлшықеттер. Қаңқа мен жүректің бұлшықеттері көлденеңжолақты бұлшықеттер ұлпасынан тұрады. Көлденең жолақты деп аталатын себебі талшықтары екі түрлі: біреуі жіңішке күңгірттеу болса, екіншісі ақшыл жалпақтау (кеңдеу) болады. Осындай екі түрлі талшықтары бір-бірімен кезектесіп орналасқандықтан бұл бұлшықеттерді көлденеңжолақты дейді. Қаңқаның бұлшықеттері сүйекке бекінеді, оның әр бір талшығы көп ядролы және ядролары талшығының шетіне орналасады. Талшығының пішіні цилиндр тәрізді, ұзын, ұштары доғал , адамның еркіне сай жиырылады. Бұлшық ет жүйесі, адамда, барлық омыртқалы жануарларда және омыртқасыздардың көпшілігінде қозғалыс қызметін атқарады. Дене қаңқасын жауып тұратын бұлшық еттер көлденең салалы талшықтардан тұрады. Бұлшық еттер өзінің пішіні, көлемі, тұрған орны мен атқаратын қызметіне қарай бірнеше топқа бөлінеді. Бұлшық ет жүйесіне арқа, кеуде, іш, мойын, бас, қол, иық, білек, аяқ бұлшық еттері кіреді. Мысалы, белдің шаршы бұлшық еті, мықын-бел бұлшық еті, төс-бұғана-сүйір бұлшық еттері омыртқа жотасының екі жағына иілуіне мүмкіндік береді. Құрсақ бұлшық еттері, қабырға аралық бұлшық еттер, көк ет, т.б. көкірек клеткасын әр түрлі қозғалысқа келтіреді. Асықты жілік пен шыбық сүйегінің бұлшық еттері, балтырдың үш басты бұлшық еті және саусақтарды июші, жазушы, саусақ аралығын ашушы және біріктіруші бұлшық еттер аяқтың басын әр түрлі қозғалыстарға келтіреді. Бұлшық еттер жұмыс істегенде организмдегі зат алмасу процесі одан сайын үдей түсіп, тамырлар арқылы келетін қан ағыны көбейеді. Бұлшық ет қызметінің күшеюінен оның қоректенуі жақсарып, салмағы артады (мұны бұлшық еттің жұмыстық гипертрофиясы деп атайды). Дене мүшелерінің барлық қозғалысы өзара байланысты, ол шартты және шартсыз рефлекстер арқылы реттеліп отырады. • Бұлшықет көптеген ұзынша жасуша бұлшықет талшықтарынан тұрады.Омыртқалыларда бұлшықеттің үш гистологиялық типі кездеседі: • Қаңқа бұлшықеті көлденең жолақты немесе ерікті. • Бірыңғай салалы • Жүрек бұлшықеттері (миокард) Бұлшықеттің топтамалары: • 1.Бас пен мойын бұлшықеттері • 2.Тұлға бұлшықеттері: • трапеция пішінді; • ромб тәрізді • 3.Көкірек бұлшықеттері: • көкіректің үлкен бұлшықеттері; • сыртқы қабырға аралық бұлшықеттер; • Ішкі қабырға аралық бұлшықеттер • көкет; • Құрсақ бұлшықеттер: • Қол бұлшықеттер • Аяқ бұлшықеттер • Бұлшықет жиырылуына қажетті жағдай: Ca++жиырылғыш аппаратпен әрекеттесуі.Мұндай қасиет тек жіңішке жіпшелерде орналасқан тропониннің молекасында болды. Келесі зерттеулер көрсеткендей Ca++ болмаса актин филаменттерінің арасында орналасқан тропомиозин молекуласы жіңішке және жуан филаменттердің әрекеттесуіне кедергі жасайды. Олар актин орамасындағы көлденең көпіршелер жалғанатын үлескілерді оқшаулайды.Ca++ байланыстыру арқылы тропонин молекулалары пішінін өзгертеді, нәтижесінде тропомиозин молекулалары жылжып актинмен байланысатын көлденең көпіршелерді ашады. Егер Ca++ концентрациясы төмендесе, иондары тропонин молекуласынан ажырап, бастапқы конформациясына келеді. Бұлшықет ұлпасында эндоплазмалық ретикулум саркоплазмалық ретикулум деп аталадыБұлшықеттің жиырылуын ацетилхолин нейромедиаторын бөле қозғалтқыш нейрондар басқарады.Ацетилхолин синапстық саңылау арқылы сіңіріліп, бұлшықет жасушаларының плазмалық мембранасында орналасқан ацетилхолин реценторымен әрекеттеседі. Бұл трансмембраналық иондар каналының ашылып,жасуша мембранасының деполяризациялануына әкеледі.Әрекет потенциалы жүйке-бұлшықет қосылыстарынан бұлшықет жасушаларын қоздырып, барлық бағыттарға таралады. Синхронды типтегі бұлшықеттерде саркоплазмалық ретикулум жақсы дамыған ,өйткені олардың жұмысын реттеу үшін жүйке импульстарының көп мөлшері қажет, ал әр импульс кальций иондарының саркоплазмалық ретикулумнан босап шығуымен байланысты. Тропомиозин мен тропониннің ролі • Актин филаменттері Ғ-актинмен көмекші тропомиозин мен тропонин ферментерінен тұрады. Тропомиозин молекулалары Ғ актинді орап жататын екі созылған тізбек түзеді. Тропомиозин жиырылу механизмінің “қосылып” “өшуіне” қатысады. Тропомиозин менCa 2+ қайтымсыз қосатын глобуляры нәруыз тропонин байланысады.Бұлшық ет тыныштықта болғанда тропомиозин миозинді бекіту үшін миофламент актинді “өшіре”үлескісін тоқтатады. Аяқ бұлшық еттері орналасуына қарай жамбас белдеуінің және аяқтың еркін қозғалатын бөлігінің еттері деп бөлінеді. Жамбас белдеуінің бұлшық еттері-екі топқа: ішкі және сыртқы деп бөлінеді. Ішкі еттеріне-бел-мықын еті, алмұрт тәрізді, ішкі қлосұғар еті, құйымшақ еті, ал сыртқы еттеріне-бөксенің үлкен ортаңғы және кіші еттері, жоғарғы және төменгі егіз еттері, санның шаршы еттері құрайды. Бөксе еттері-мықын , сегіз көз, құйымшақ сүйектерінің сыртқы бетінен басталып, ортан жіліктің бұдыр бетіне бекиді. Бұл еттер адам жүргенде дененің тепе-теңдігін сақтайды.Жоғарғы және төменгі егіз еттер шонданай сүйегінің ішкі жағынан басталып, ортан жіліктің ұршықаралық ойысына бекиді. Сан-ортан жілік еттерін үш топқа бөледі:алдыңғы, ортан жілік бүгетін және сирақты жазатын:төрт басты тігінші еттер жатады. Артқы (ортан жілікті жазатын және сирақты бүгетін):санның екі басты, жартылпй сіңірлі, жартылай жарғақты еттер; Ішкі (медиальды) сан еттерінің ішке тартушы: қырлы, нәзік, ұзын, қысқа және үлкен ішке тартушы еттер. Сирақ бұлшық еттері тік жүруге және денені тік ұстауға қатысады. Білек еттеріндегі жіңішкереген ет бөлімі, сирақтың промаксимальды жағында, ал аяқ бас бағытындаол сіңрге өтеді. Сирақ бұлшық еттері де үш топқа бөлінеді: алдыңғы-аяқ басын бүгетін және жазатын, бармақ жазатын еттер , артқы-аяқ басын және саусақты бүгетін табар еттері, және сирақты бүгетін еттер, латериалды пронатор ішке айналдыру және аяқ басын бүгетін табан еттері. Алдыңғы еттер-асық жіліктің алдыңғы, бармақ және басбармақ жазатын ұзын еттер, бұлар асық жілікпен шыбықтың алдыңғы бетінен, басталып табан бақайшақтарға бекиді. Артқы еттер үшбасты табан еті тақымасты, аяқ бармақтарын бүгетін ұзын еттер , олар ортан жіліктің төменгі арт жағынан басталып негізгі өкше сүйек бұдырына бекиді. Латериальды еттер шыбықты ұзын және қысқа еттер – шыбық сүегінен басталып табан сүйегіне бекиді. аяқ басының еттері үш бөлікке бөлінеді:медиальды-басбармақты қозғалтатын еттер-аппаратын және әкелетін басбармақ еттері, аяқ бармақтарын жазатын қысқа еттер. Латериальды-аяқ бармақтарын бүгетін қысқа ет, табанның орта бөлігінің еттеріне-табанның шаршы еті, бармақтарды бүгетін қысқа еттер жатады. Аяқ еттердің шандырлы жапқыштары ішкі, сыртқы деп бөлінеді. Кейбір шандырлар жапырақшалары біренеше еттерді жекелей орап жатады. Табан бетінде сіңірлі табан жапқышы болады. Арқа бұлшықеттері көп: олардың басты бөлігін тұлға миотомдарының дорсалды бөлімдерінен пайда құрайды, оған бастан және қолдан арқаға ауысқан бұлшықеттер қабаттасады, соның себебінен олар екі беткей және терең-қабат болып орналасады. • Беткей бұлшықеттер 1. Иық белдеуі мен тоқпан жілікке бекитін бұлшықеттер 2. Қабырғаларға бекитін бұлшықетте бұлардың екеуі де тұлғаның кейін қарай ығысқан вентралды бұлшықеттерінің туындылары. Олар бас сүйек нервтерінің алдыңғы тармақтарынан нервтендіріледі. 3. Терең бұлшықеттер • Арқаның беткей бұлшықеттері: Иық белдеуі мен тоқпан жілікке бекитін бұлшықеттер екі қабат болып орналасады, олардың ең беткісі екі жалпақ бұлшықеттен тұрады: 1. Трапеция тәрізді бұлшықет 2. Арқаның аса жалпақ бұлшықеті 3. Ромбтәрізді бұлшықет 4. Жауырынды көтеретін бұлшықет 5. Артқы жоғары тісті бұлшықет 6. Артқы төменгі тісті бұлшықет. Бұлшық ет - адамда, омыртқалы жануарларда және көптеген омыртқасыздарда денені қозғалысқа келтіретін мүше. Оның негізін бұлшық ет талшықтары құрайды. Бұлшық ет құрамы 75%-і су, 25%-і ақуыз, май, көмірсу және минералды тұздардан тұрады. Адам денесінде 400-ден астам бұлшық ет бар, олар дене салмағының 40%-дан астамын құрайды. Бұлшық ет пішініне, атқаратын қызметіне, орналасқан жеріне байланысты алуан түрлі, олар ұзын, қысқа, жалпақ болып келеді. Көбіне, ұзын бұлшық ет қол мен аяқта, қысқа бұлшық ет омыртқа бағанасы бойында, жалпақ бұлшық ет іште, кеудеде орналасқан. Кейбір ұзын бұлшық ет түрлі сүйектерден басталады да екі басты, үш басты және төрт басты болып келеді. Организмдегі бұлшық ет тіндерін екі түрге бөледі: а) қаңқалық көлденең жолақты бұлшық еттер. Бұлар тірек-қимыл мүшелеріне қатысты денені әртүрлі қозғалысқа келтіреді, жиырылу жылдамдығы өте жоғары болады; ә) бірыңғай салалы (тегіс) бұлшық еттер ішкі органдардың қызметін қамтамасыз етеді, баяу жиырылады, үнемі ұзақ қозғалыста болады. Бұлшық ет пішініне немесе бекитін сүйектеріне сай шаршы, үшбұрышты, жұмыр, дельта, жолақ деп аталады. Ал қызметіне қарай — бүккіш, жазғыш, әкелуші, әкетуші; орналасқан жеріне қарай — төс-бұғана бұлшық еті, қабырға аралық бұлшық еттер, т.б. болып ажыратылады. Бұлшық ет тірек-қимыл мүшесіне жатады. Дененің қозғалысы мен қызметі Бұлшық еттің жиырылғыштық қасиетіне байланысты. Оның жиырылу процесі жүйке талшықтары импульстерінің әсерімен рефлекторлы түрде өтеді. Бұлшық етте қан тамырлары, жүйке түйіндері мен талшықтары және лимфалық құрылымдар орналасады. 6. Бастың, мойынның және тыныс алуға қатысатын бұлшық еттер. 1. Шайнау бұлшық еті. Самай бұлшық еті. Атқаратын қызметтірі. Латеральды қанатша бұлшық ет. Орналасуы, атқаратын қызметі. Медиальды қанатша бұлшық ет. Орналасуы. Атқаратын қызметі. 2. Ымдау бұлшық еттері. Ми сауытының бұлшық еттері. Дельта тәрізді, қыр үсті және асты, кіші домалақ үлкен домалақ, жауырын асты, бұлшық еттері: орналасуы, атқаратын қызметі. 1. 1 - бұлшықет талшығының қабықшасы; 2 - бұлшықет талшығының шоғыры; 3 - бұлшықеттің жуан талшықтары; 4 - бұлшықеттің жіңішке жіп тәрізді талшығы; 5 - оттегімен қамтамасыз етілетін жақсы дамыған бұлшықет талшықтары 6 - май басып, нашар дамыған бұлшықеттер. Бұлшықеттер - бұлшық ет ұлпасынан, тығыз және кеуекті дәнекер ұлпалардан, қантамырлары мен жүйке талшықтарынан тұрады. (Бұлшықет ұлпасын естеріңе түсіріңдер.) Бұлшықеттердің негізін - көлденең жолақты бұлшық ет талшықтарының жіңішке шоғыры (пучки) құрайды . Бұл шоғырлардың сыртын дәнекер ұлпасы қаптайды. Көлденеңжолақты бұлшықет ұлпасынан қаңқа бұлшықеттері, тығыз дәнекер ұлпасынан сіңірлер түзіледі. Бұлшықет ұлпасын құрылысына қарай бірыңғайсалалы, көлденеңжолақты (қанқа бұлшықеттері) және жүректің бұлшықеттері деп бөледі. Бірыңғайсалалы бұлшық еттер ішкі мүшелердің ішкі жағын (ішек, қарын, қантамырлар, несепағар, қуық, т.б.) астарлап жатады. Бұлшықет жиырылғанда ішкі мүшелер көлемін өзгертеді. Олардың жиылуы баяу әрі ырғақты және адамның еркінен тыс жүзеге асады. Көлденеңжолақты бұлшықет дейтін себебі бұлшықет талшықтары көл-денеңінен жолақтанып жатады. Көлденеңжолақты бұлшықет талшықтарының пішіні цилиндр тәрізді, диаметрі 0,1 мм, ұзындығы бірнеше онда-ған мм-ге жетеді. Бұлшықет талшықтары - миофибриллалар (грекше «тіо»- бұлшықет, латынша «fibrilla» - талшық) миозин және актин нәруыздарынан тұрады. Миозин - бұлшықетте ет талшықтарының жиырылып босаңсуына қатысатын еритін нәруыз. Актин - бұлшықетте миозинмен бірге болатын, ет талшықтарының жиырылып, босаңсуына қатысатын нәруыз. Миофибриллдар (миоциттер) бұлшықеттердің ең кіттті құрылымдық және қызметтік бірлігі. Көлденеңжолақтар әр түрлі оптикалық қасиеті бар талшықтар будасының миофибриллаларда ашықтау және күңгірттеу болып кезектесіп орналасуы. Миозин нәруызынан тұратын жуан талшықтардың будалары жарық микроскопынан күңгірттеу жолақ болып көрінеді. Ашық түсті жіңішке жолақтар актин нәруызының жіңішке жіпшелерінің будала-рынан түзіледі. Жүректің көлденеңжолақты бұлшықет ұлпалары 2 түрлі қызмет атқарады: біреуі жүректің жиырылуын қамтамасыз етеді; екіншісі жүрек ішінде жүйке қозу толқындарын өткізеді. Жүректің бұлшықеті кұрылысы жағынан көлденеңжолақты болса, қызметі бірыңғайсалалы бұлшықетке ұқсайды. Жүректің бұлшықеті де қаңқадағыдай көлденеңжолақты болғанымен, жиырылуы адамның ер-кінен тыс, санаға бағынбайды. Жүректің жұмысын тоқтатам десең де тоқтата алмайсың. Оның ұлпалары ерекше. Ғалымдар адам дене-сінде 600-ден астам қаңқа бұлшықеттері бар деп есептейді. 2. Бас бұлшық еттері ымдау және шайнау топтарына бөлінеді. Ымдау бұлшық еттері бастың бет бөлімінің тері астында орналасып, пішіні жалпақ болады. Негізіннен бұл еттердің бір ұшы табиғи тесіктердің қабырғаларында аяқталып, олардың ашылып жабылуы ,кеңеюі,тарылуы сияқты қызметтерін жүзеге асырады. Ымдау бұлшық еттерінің басқалардан айырмашылығы бір ұшы бас сүйегінен басталса, екінші ұшы міндетті түрде бет терісіне келіп бекиді. Ауыздың дөңгелек бұлшық еті- еріннің кілегейлі қабығы мен терісінің арасында жатқан ет. Ет талшықтары ауыз тесігіне шеңберлене орналасып,езу аумағында ұрт етіне жалғасып кетеді. Қызметі: Аталған бұлшық ет ерінді жиырып, ауызды тарылтады. Жоғарғы және төменгі тұмсықтық бұлшық еттер- тұмсықтық сүйектің еріндік бетінен және төменгі жақ сүйегінің тұмсықтық бөлігінен басталып, ауыздың дөңгелек етіне келіп бекиді. Қызметі: Еріндерді тұмсықтық және төменгі жақ сүйектеріне қарай тартып, ауызыдың ашылуына көмектеседі. Шынтақтық бұлшық ет- пішіндес жұқа ет. Ол шынтақтық доғадан басталып, езуде аяқталады. Мұрын мен ерінді көтеруші бұлшық ет- мұрынның бүйір беті терісінің астында орналасады. Оның басталатын және бекитін ұштары әртүрлі жануарларда бірдей болмайды.Негізінен ол маңдайлық шандырдан басталып, жоғары ерін мен мұрын қанатына бағыталады. Қызметі: Жоғары ерінді көтеріп, танау тесігін кеңейтеді. Сыртқы-ұрттық бұлшық ет- мұрын мен ерінді көтеруші етпен бірге басталып, оның артқы жағында орналасады. Ол ұрттық етке келіп бекиді. Қызметі: Ұртты жоғары қарай тартады. Ит тістік бұлшық ет- жоғары жақ сүйегінің бүйір бетіндегі көздікастылық тесіктің маңайынан басталып, мұрын қанатымен жоғары ерінде аяқталады. Жоғары еріннің арнаулы көтеруші бұлшық ет, ит тістік бұлшық еттің үстінде , мұрын мен ерінді көтеруші еттің медиальдік жағында орналасады. Қызметі: Ірі қара малда танау тесігін кеңейтеді. Шошқада ол танаулық сүйекті тұмсықтық сүйекке бекітеді, ал жылқыда жоғары ерінді көтеруге қатысады. Жоғары ерінді түсіруші ет- тек шошқа мен ірі қара малда болады. Ол ит тістік етпен бірге басталып, шошқада танаулық сүйекке, ал ірі қара малда жоғары ерінде аяқталады. Төменгі ерінді түсіруші бұлшық ет- төменгі жақ сүйегінің тістік жиегін бойлай орналасады. Оның басталар ұшы ұрттық бұлшық етпен бірігіп кетіп, екінші ұшымен төменгі ерінде аяқталады. Ұрттық бұлшық ет- ұрттың кілегейлі қабығымен жанасып жатады. Ол беткейлік және тереңдік қабаттардан тұрады. Ұрттық еттің беткейлік қабаты үлкен шайнау етінің алдында орналасқан. Ұрттық еттің тереңдік қабаты жоғарғы және төменгі жақ сүйектерінен басталады. Бұл қабаттың ет талшықтары ауыздың дөңгелек етінде аяқталады. Қызметі: Шайнау кезінде азықты жылжытып, азу тістерге салуға көмектеседі. Шайнау бұлшық еттері: Үлкен шайнау бұлшық еті- өте күшті қауырсынды бұлшық ет. Ол төменгі жақ сүйегінің бұтағының латеральдік бетінде жатады. Самайлық бұлшық ет- самайлық шұңқыр мен қырдан бастау алып, төменгі жақ сүйегінің тәждік өсіндісіне барып бекиді. Қанаттық бұлшық ет- төменгі жақ сүйегінің медиальдік бетінде орналасқан . Ол екі, қанаттық медиальдік және қанаттық латеральдік бөліктерден тұрады. Қосқұрсақтық бұлшық ет- мойындырықтық өсіндісі мен төменгі жақ сүйегі денесінің вентральдік жиегінде жатады. Мойындырықты-жақтық бұлшық ет- тек жылқыда ғана кездеседі. Ол мойындырықтық өсіндіден басталып төменгі жақ сүйегінің бұтағының каудальдік жиегіне бекиді. Аталған шайнау бұлшық еттері төменгі жақ сүйегін қозғалысқа келтіріп, шайнауды қамтамасыз етеді.Үлкен шайнау, самайлық және қанттық бұлшық еттер жиырылғанда төменгі жақ үйегі жоғары көтеріліп, жоғары жақ сүйегіне жанасады. Ал қосқұрсақтық және мойындырықты жақтық бұлшық еттер төменгі жақты түсіреді. 7.
Қолдың бұлшықеттері Қол бұлшықеттері - иық белдеуі және қол бұлшықеттері деп бөлінеді. Иық белдеуінде өте жақсы дамыған көптеген бұлшықеттер орналаскан. бұл бұлшықеттер жиырылғанда жауырынды және иықты (тоқпан жілікті) қозғалысқа келтіреді. Қолға көп күш түсетіндіктен (әр түрлі қозғалыстар жасайтын) қолда ірі бұлшықеттер бар. Олар екібасты және үшбасты бұлшықеттер. Иықтың екібасты бұлшықеттері жиырылғанда шынтақ буыны да, иық буыны да бүгіледі . Иықтың үшбасты бұлшықеттері иық буынын жазып, қозғалысқа келтірсе, шынтақ буынын жазады. Буынды бүгетін және буынды жазатын бұлшықеттердің жиырылуы арқылы қол түрлі қимылдар жасайды. Аяқ бұлшықеттері Аяқ бұлшықеттері - жамбас белдеуі және аяқтың (санның, балтырдың, аяқ ұшының) блұшықеттері деп бөлінеді. Жамбас белдеуіндегі өте жақсы дамыған бұлшықеттерге - бөксенің үлкен, ортаңғы және кіші бұлшықеттері жатады. Аяқ бұлшықеттерінде санның төртбасты бұшықеттері мен балтырдың үшбасты бұлшықеттері жақсы дамыған. Санның төртбасты бұлшықеттері жамбас буынында аяқты бүгеді, ал тізе буынын жазады. Балтырдың үшбасты бұлшықеттері тізе буынын бүгу, жүру, жүгіру, аяқ басын қимылдату қызметін атқарады. Бұлшықеттердің ең басты физиологиялық қасиеті-жиырлығыштық. Әрбір тітіркендіргішке бұлшықеттерге қысқару, жуандау арқылы жауап қайырады, соңынан қайта қалпына келеді. Бұлшықеттерге әсер ететін тітіргендіргіштер- жылу,суық,электр тогы, химиялық заттар. Осылардың барлығына бұлшықеттер жиырылу арқылы жауап қайтарады. Дене ьұлшықеттерді тітіркендіру орталық жүйке жүйесінен берілетін жүйке қозу толқынының қатысуымен болады. бұлшықеттер жиырылғанда энергия жұмсалады. Бұлшықеттердің жұмысын жүйке жүйесі басқарады. Бұлшықеттердің ең басты физиологиялық қасиеті - жиырылғыштық. Әрбір тітіркендіргішке бұлшықеттер қысқару, жуандау арқылы жауап қайырады, соңынан қайта қалпына келеді. Бұлшықеттерге әсер ететін тітіркендіргіштер - жылу, суық, әлектр тоғы, химиялық заттар. Осылардың барлығына бұлшықеттер жиырылу арқылы жауап қайтарады. Денеде бұлшықеттерді тітіркендіру орталық жүйке жүйесінен берілетін жүйке қозу толқынының қатысумен болады. Бұлшықеттер жиырылғанда энергия жұмсалады. Бұлшықеттердің жұмысын жүйке жүйесі басқарады. 8. Бұлшық ет – ерекше күрделі мүше. Бұлшықеттердің жұмысына негіз болатын бұлшық ет тканінің негізгі қасиеті оның жиырылғыштығы болып табылады. Бұлшық ет жиырылғанда қысқарып, бекіген екі нүкте өзара жақындайды. Осылай әрекет ете бұлшық ет белгілі бір күшпен тартадыда, жүкті қозғалтып, белгілі мөлшердегі механикалық жұмысты атқарады. Буындарда бұлшықеттердің әсерінен қозғалатын сүйектер механикалық тұрғыдан рычагтар дейді. Бұлшық ет - адамда, омыртқалы жануарларда және көптеген омыртқасыздарда денені қозғалысқа келтіретін мүше. Оның негізін бұлшық ет талшықтары құрайды. Бұлшық ет құрамы 75%-і су, 25%-і ақуыз, май, көмірсу және минералды тұздардан тұрады. Адам денесінде 400-ден астам бұлшық ет бар, олар дене салмағының 40%-дан астамын құрайды. Бұлшық ет пішініне, атқаратын қызметіне, орналасқан жеріне байланысты алуан түрлі, олар ұзын, қысқа, жалпақ болып келеді. Көбіне, ұзын бұлшық ет қол мен аяқта, қысқа бұлшық ет омыртқа бағанасы бойында, жалпақ бұлшық ет іште, кеудеде орналасқан. Кейбір ұзын бұлшық ет түрлі сүйектерден басталады да екі басты, үш басты және төрт басты болып келеді. Организмдегі бұлшық ет тіндерін екі түрге бөледі: а) қаңқалық көлденең жолақты бұлшық еттер. Бұлар тірек-қимыл мүшелеріне қатысты денені әртүрлі қозғалысқа келтіреді, жиырылу жылдамдығы өте жоғары болады; ә) бірыңғай салалы (тегіс) бұлшық еттер ішкі органдардың қызметін қамтамасыз етеді, баяу жиырылады, үнемі ұзақ қозғалыста болады. Бұлшық ет пішініне немесе бекитін сүйектеріне сай шаршы, үшбұрышты, жұмыр, дельта, жолақ деп аталады. Ал қызметіне қарай — бүккіш, жазғыш, әкелуші, әкетуші; орналасқан жеріне қарай — төс-бұғана бұлшық еті, қабырға аралық бұлшық еттер, т.б. болып ажыратылады. Бұлшық ет тірек-қимыл мүшесіне жатады. Дененің қозғалысы мен қызметі Бұлшық еттің жиырылғыштық қасиетіне байланысты. Оның жиырылу процесі жүйке талшықтары импульстерінің әсерімен рефлекторлы түрде өтеді. Бұлшық етте қан тамырлары, жүйке түйіндері мен талшықтары және лимфалық құрылымдар орналасады. Маңызы Бұлшықеттер адам ағзасындағы әртүрлі қозғалыстарды қамтамасыз ететін тірек-қимыл жүйесінің белсенді бөлігі. Бұлшықеттің қатысуымен адам кеңістікте қозғалып, дененің тепе-тендігін сақтайды. Кеуде қуысын құрайтын қабырғалардың арасындағы бұлшықеттер мен көкет (кеуде мен құрсақ қуысын бөліп тұратын ет) тынысалу қозғалысына қатысады. Жұтыну, дауыстың шығуы, көздің қозғалуы, ішкі мүшелер жұмыстарының барлығы бұлшық еттердің жиырылу, босаңсу әсерінен болады. Сүйектермен бірлесіп денеге пішін беріп, денені тік ұстауға көмектеседі. Құрылысы 1 - бұлшықет талшығының қабықшасы; 2 - бұлшықет талшығының шоғыры; 3 - бұлшықеттің жуан талшықтары; 4 - бұлшықеттің жіңішке жіп тәрізді талшығы; 5 - оттегімен қамтамасыз етілетін жақсы дамыған бұлшықет талшықтары 6 - май басып, нашар дамыған бұлшықеттер. Бұлшықеттер - бұлшық ет ұлпасынан, тығыз және кеуекті дәнекер ұлпалардан, қантамырлары мен жүйке талшықтарынан тұрады. Бұлшықет ұлпасын естеріңе түсіріңдер.) Бұлшықеттердің негізін - көлденең жолақты бұлшық ет талшықтарының жіңішке шоғыры (пучки) құрайды . Бұл шоғырлардың сыртын дәнекер ұлпасы қаптайды. Көлденеңжолақты бұлшықет ұлпасынан қаңқа бұлшықеттері, тығыз дәнекер ұлпасынан сіңірлер түзіледі. Бұлшықет ұлпасын құрылысына қарай бірыңғайсалалы, көлденеңжолақты (қанқа бұлшықеттері) және жүректің бұлшықеттері деп бөледі. Бірыңғайсалалы бұлшық еттер ішкі мүшелердің ішкі жағын (ішек, қарын, қантамырлар, несепағар, қуық, т.б.) астарлап жатады. Бұлшықет жиырылғанда ішкі мүшелер көлемін өзгертеді. Олардың жиылуы баяу әрі ырғақты және адамның еркінен тыс жүзеге асады. Көлденеңжолақты бұлшықет дейтін себебі бұлшықет талшықтары көл-денеңінен жолақтанып жатады. Көлденеңжолақты бұлшықет талшықтарының пішіні цилиндр тәрізді, диаметрі 0,1 мм, ұзындығы бірнеше онда-ған мм-ге жетеді. Бұлшықет талшықтары - миофибриллалар (грекше «тіо»- бұлшықет, латынша «fibrilla» - талшық) миозин және актин нәруыздарынан тұрады. Миозин - бұлшықетте ет талшықтарының жиырылып босаңсуына қатысатын еритін нәруыз. Актин - бұлшықетте миозинмен бірге болатын, ет талшықтарының жиырылып, босаңсуына қатысатын нәруыз. Миофибриллдар (миоциттер) бұлшықеттердің ең кіттті құрылымдық және қызметтік бірлігі. Көлденеңжолақтар әр түрлі оптикалық қасиеті бар талшықтар будасының миофибриллаларда ашықтау және күңгірттеу болып кезектесіп орналасуы. Миозин нәруызынан тұратын жуан талшықтардың будалары жарық микроскопынан күңгірттеу жолақ болып көрінеді. Ашық түсті жіңішке жолақтар актин нәруызының жіңішке жіпшелерінің будала-рынан түзіледі. Жүректің көлденеңжолақты бұлшықет ұлпалары 2 түрлі қызмет атқарады: біреуі жүректің жиырылуын қамтамасыз етеді; екіншісі жүрек ішінде жүйке қозу толқындарын өткізеді. Жүректің бұлшықеті кұрылысы жағынан көлденеңжолақты болса, қызметі бірыңғайсалалы бұлшықетке ұқсайды. Жүректің бұлшықеті де қаңқадағыдай көлденеңжолақты болғанымен, жиырылуы адамның ер-кінен тыс, санаға бағынбайды. Жүректің жұмысын тоқтатам десең де тоқтата алмайсың. Оның ұлпалары ерекше. Ғалымдар адам дене-сінде 600-ден астам қаңқа бұлшықеттері бар деп есептейді. Қаңқа бұлшықеттеріне Қаңқа бұлшықеттеріне - тұлға, бас, мойын және иық, жамбас белдеулер мен қол-аяқ бұлшықеттері жатады. Бұлшықет талшықтарының сыртын жұқа дәнекер ұлпасынан тұратын қабықша қаптайды. Бұлшықеттегі будаланып орналасқан талшықтардың арасында қантамырлар мен жүйкелер болады. Қантамырлардағы қан тасымалдау қызметін атқарса, жүйкелер оның жиырылуын реттейді. Қаңқа бұшықеттерінің екі шеті тығыз дәнекер ұлпасынан түзілген сіңірмен бітеді. Сіңірлердің мөлшері әр түрлі. Әсіресе аяқ-қол бұлшықеттерінің сіңірлері ұзын болады. Сіңірлер арқылы бұлшықеттер сүйектерге бекінеді. Көптеген бұлшықеттердің сіңірлері буындардың екі жағындағы сүйектерге бекінеді. Сіңірлер өте мықты болғанымен, жиырылуға қабілетсіз. 9. Динамикалық морфология және оның басқа ғылымдармен қатынасы. Динамикалық морфология - бұл «функционалды позициялармен қозғалтқыш аппаратын зерттеумен айналысатын» адам анатомиясының бөлімі. Бұл адамның дұрыс дене тәрбиесі үшін өте қажет. Адамның тірек-қимыл аппараты (тірек-қимыл аппараты) - бұл қимыл-қозғалыстың реттелуіне ықпал ететін, дененің және басқа ішкі органдардың позасын қолдайтын қаңқа сүйектерін, сіңірлерін, буындарын функционалды бірлесіп алу. Қолдау-қозғалтқыш функциясын орындайды. Ол сүйек тұтқасы қызметін атқаратын қаңқадан және қуат блогының рөлін атқаратын сүйектерге бекітілген жолақты бұлшықеттерден тұрады. Тірек-қимыл жүйесі денеде алғашқылардың бірі болып қалыптасады. Тірек-қимыл жүйесінің қызметі: 1) тірек - бұлшық еттер мен ішкі мүшелерді бекіту; 2) қорғаныс - өмірлік маңызды мүшелерді қорғау (ми мен жұлын, жүрек және т.б.); 3) қозғалтқыш - қарапайым қозғалыстарды, қозғалыс қимылдарын (қалып, қозғалыс, манипуляция) және қозғалыс белсенділігін қамтамасыз ету; 4) серіппе - импульстар мен құрысулардың бәсеңдеуі; 5) минералды метаболизм, қан айналымы, қан түзу және т.б. сияқты өмірлік процестерді қамтамасыз етуге қатысу. Қаңқа бұлшықет тонусы Тонус (грекше Τόνος - «шиеленісу») - бұл жүйке орталықтары мен бұлшықет тіндерінің ұзақ уақыт қозу күйі, шаршаумен бірге жүрмейді. Тон бұлшықеттің табиғи қасиеттерімен және жүйке жүйесіне әсерімен анықталады. Тонның арқасында дененің кеңістіктегі белгілі бір тұрысы мен орналасуын, ас қорыту жүйесінің кеңістігінде, қуықта, жатырда, сонымен қатар қан қысымын қолдау қамтамасыз етіледі. Бұлшықет гипотониясы (бұлшықет гипотониясы) - бұл бұлшықет тонусының төмендеуі (бұлшықет кернеуінің немесе қозғалуға төзімділік дәрежесі), көбінесе бұлшықет күшінің төмендеуімен үйлеседі (парез). Гипотензия - бұл орталықтандырылған жүйке жүйесімен басқарылатын қозғалтқыш нейрондарға әсер ететін әртүрлі әр түрлі жағдайларда өзін көрсете алатын ерекше емес бұлшықет бұзылысы. Гипотензияны, тіпті ерте балалық шақта да, тану қиын емес; Бұл жағдайдың себебін анықтау қиынырақ, кейде мүмкін емес. Баланың және кейінгі өмірдің дамуы үшін гипотензияның ұзақ мерзімді салдары, ең алдымен, бұлшықет әлсіздігінің ауырлығына және аурудың сипатына байланысты. Кейбір бұзылулар спецификалық терапиямен бірге жүреді, бірақ гипотензияны емдеудің жетекші әдісі идиопатикалық және неврологиялық сипаттағы физиотерапия және / немесе босану терапиясы болып табылады. Sçïtaetsya, бір нәрсе гипотензия (rastyajenïe бойынша kontrolïrwyuşçwyu mışeçnwyu çwvstvïtelnost көрсете sïstemw, ïnnervïrwyuşçwyu ïntrafazwlnıe mışeçnıe volokna және ишараттары) Associated narwşenïem афферентті серпін өрт receptorov rastyajenïya және / немесе poterey rastormajïvayuşçego éfferentnogo vlïyanïya ми fwzïmotornwyu sïstemw кезінде. [1] Тексеру кезінде бұлшықеттің пассивті қозғалыстарға төзімділігінің төмендеуі анықталады; пальпация бұлшықеттің ерекше жұмсақтығын көрсетуі мүмкін. [1] Басылған сіңір рефлекстері де төмендеуі мүмкін. Гипертония - бұл тыныштық жағдайында да бұлшықет шиеленісетін (жиырылған) күй. Гипертония кез-келген жаста болуы мүмкін, бірақ рецидивтің себептері балалар мен ересектерде әртүрлі. Ересектердегі гипертонияның себептері Себептер: • бұлшықет пен нерв талшықтарының зақымдануынан болатын патологиялық, соның салдарынан бұлшықет бүгілуі пайда болады; • физиологиялық, жарақаттанумен, ауырсынумен, бұлшықеттің шамадан тыс жүктелуімен, бір қалыпта ұзақ уақыт болуымен көрінеді. 1. Патологиялық Олар инфекциялық және инфекциялық емес аурулардың нәтижесінде көрінеді. Олардың арасында мыналар бар. • Мидың және жұлынның патологиясы (краниоцеребральды жарақаттар, ісіктер, инсульт, қан тамырларының зақымдануы, склероз, эпилепсия және т.б.). • Жұқпалы аурулар (сіреспе, орталық жүйке жүйесіне әсер ететін инфекциялар). • Спастикалық қисық. • Бруксизм. • Кальций тапшылығы. 2. Физиологиялық • Шамадан тыс жаттығулар бұлшықеттерді энергияны қарқынды сіңіруге мәжбүр етеді. Егер энергияны сіңіру жылдамдығы жинақталу жылдамдығынан жоғары болса, онда бұлшықет гипертония күйіне өтеді, яғни қалыпты қалпына келуге жеткілікті энергия жинамай, осы уақытқа дейін шиеленісті болып қалады. • Статикалық қалыпта ұзақ уақыт болу жеке бұлшықеттерді күшейтеді. Чач әрдайым жатыр мойны мен бел аймағынан зардап шегеді. • Ауырсыну немесе жарақат алу реакциясы гипертонияға әкелуі мүмкін. Гипертония күйін кез-келген бұлшықет немесе бұлшықет тобы, соның ішінде тұлға тудыруы мүмкін. Ересектерде бұл бұзылыс балтыр бұлшықеттерінде, сан бұлшықеттерінде, сондай-ақ мойын мен омыртқа бұлшықеттерінде жиі кездеседі. Бұл оқшаулау халықтың көп бөлігін басқаратын өмір салтына байланысты. Бұлшықет тонусының жоғарылауы қозғалыс кезінде жағымсыз және / немесе ауыр сезіммен көрінеді. Адам бұлшықеттің қаттылығын, шектеулі қозғалғыштығын, дененің белгілі бір бөліктеріндегі ұзаққа созылған шиеленісті сезінуі мүмкін. Материалды қозғалыстар (мысалы, түйін түрінде) және сіңір рефлекстері кезінде ауырсыну күшейеді, емделусіз созылмалы түрге ауысады. Қаңқа бұлшықеттерінің динамикалық және статикалық жұмысы Қаңқа бұлшықеттері дененің белсенді қозғалтқышы ретінде динамикалық және статикалық жұмыс жасайды. Динамикалық жұмыс дененің кеңістіктегі немесе дене бөліктерінің бір-біріне қатысты қозғалуымен сипатталады. Штанганы көтерген кезде механикалық жұмысты (Am) жүк салмағының (P) көбейтіндісімен көтеру биіктігі (h) бойынша өлшеуге болады және килограмм метрмен өрнектеледі: A = P * h Бұл формуланы біз болашақта жас ауыр атлеттердің арнайы жаттығуларындағы жаттығу жүктемесін анықтау үшін қолданатын боламыз. Бұлшықеттердің динамикалық жұмысымен қатар статикалық жұмыс (Ac) да орындалады - олар дененің бөліктерін үнемі бір-біріне қатысты белгілі бір қалыпта ұстайды. Оны бұлшықеттер дамытқан күштің (f) мөлшерін оның әсер ету уақытына (t) көбейту арқылы табуға болады: As = f * t Статикалық стрессте оңтайлы жүктемені әзірлеу кезінде біз бұлшықет жүйесінің ерекшеліктерін ескердік. Біздің зерттеулер көрсеткендей, жас ауыр атлеттердегі бұлшықеттердің белгілі бір тобы динамикалық және статикалық сипаттағы жаттығуларды (мысалы, іштің, белдің, төменгі қолдың бұлшықеттерін дамыту жаттығуларын және т.б.) қолданғанда тиімді жаттығулар жасайды. Динамикалық және статикалық бұлшықет шиеленістері бірін-бірі толықтырады: статикалық жұмыс істейтін бұлшықеттер дененің бастапқы орналасуын қамтамасыз етеді (мысалы, штанганы көтергенге дейінгі бастапқы жағдайы), соның негізінде динамикалық жұмыс орындалады; екінші жағынан, бір позициядан екінші позицияға ауысу қимылдар нәтижесінде, яғни динамикалық жұмыс арқылы жүреді. 10. Спланхнология. Ас қорыту жүйесі. Тыныс алу жүйесінің жалпы сипаттамасы. Дәрістің мақсаты: Тыныс алу жүйесі мен ас қорыту жүйесінің морфологиялық сипаттамаларын зерттеу. Тақырыпқа қойылатын сұрақтар: 1. Ас қорыту жүйесінің жалпы шолуы. 2. Ауыз қуысы, оның қабырғалары мен бөліктері. Сілекей бездері. Тіл. Тұрақты және сүт тістері. Өңеш. 3. Асқазан, оның бөліктері. 4. Ішек, оның бөлімдері, топографиясы, құрылымы. Аш ішектСпланхнология. Ас қорыту жүйесі. Тыныс алу жүйесінің жалпы сипаттамасы.ің құрылымдық-функционалдық бірлігі. 5. Бауыр, оның қызметі және құрылысы. Бауырды қанмен қамтамасыз етудің ерекшеліктері. Бауырдың құрылымдық-функционалдық бірлігі. Өт қабы, құрылысы, қызметі. 6. Ұйқы безі. Экзокриндік бөлім. Терминалды секреторлық бөлімдер және шығару жолдары. 7. Тыныс алу жүйесінің онтогенезінің негізгі ерекшеліктері. 8. Мұрын қуысы. Жұтқыншақ, оның құрылымы. Трахея, оның мысалында тыныс алу жолдарының қабырғаларының құрылымы. Бронх және бронх ағашы. 9. Өкпе, плевра. Құрылымдық-функционалдық бірлік. Ішкі мүшелерге ас қорыту, тыныс алу және несеп-жыныс жүйесінің мүшелері жатады. Асқорыту жүйесінің мүшелері ағзаны қоректік заттармен қамтамасыз етеді және тамақ қалдықтарын кетіреді. Тыныс алу жүйесі денені оттегімен қамтамасыз етеді және көмірқышқыл газын кетіреді. Зәр шығару мүшелері организмнен метаболизмнің зиянды өнімдерін шығарады. Жыныс мүшелері көбею, өзіндік көбею қызметін атқарады. Барлық ұрық қабаттары ішкі ағзалардың дамуына қатысады. Ішкі ағзалар қуыс және паренхималық, немесе бездерге бөлінеді. Барлық қуыс мүшелердің жалпы құрылымдық жоспары бар. Олардың қабырғасы үш негізгі мембранадан тұрады: шырышты, бұлшықет және серозды. Асқазан-ішек жолдары Орташа алғанда, ересек адамның тамақтану каналының ұзындығы 9-10 метр; онда келесі бөлімдер ерекшеленеді: • Тістері, тілі және сілекей бездері бар ауыз қуысы немесе ауыз қуысы. • жұтқыншақ. • өңеш. • Асқазан. • Жіңішке ішек. • Колон. Ауыз қуысы - бұл жануарлар мен адамдардағы дене саңылауы, ол арқылы тамақ қабылданады және тыныс алынады. Тістер мен тіл ауыз қуысында орналасқан. Сыртқы жағынан ауыз әр түрлі формада болуы мүмкін. Адамдарда ол ернімен қоршалған. Ауыз қуысында сілекей бездерінің ферменттері бар тағамды механикалық ұнтақтау және өңдеу жүреді. Сілекей бездерінің секрециясы тамақтың құрамындағы көмірсулардың ұзын тізбектерін қысқа етіп ыдыратады, содан кейін тамақ асқазанға енеді, сілекей ферменттері өз қасиеттерін жоғалтады, өйткені сілекей ферменттері сілтілі ортада ғана әсер ете алады, ал асқазанда қышқыл орта болады. Жұтқыншақ - бір жағынан мұрын қуысы мен ауыз қуысын, екінші жағынан өңеш пен көмейді байланыстыратын буын болып табылатын ас қорыту түтігі мен тыныс алу жолдарының бөлігі. Бұл шұңқыр тәрізді канал, ұзындығы 11–12 см, кең ұшымен жоғары қаратып, алдыңғы жағына тегістелген. Тыныс алу және ас қорыту жолдары жұтқыншақпен қиылысады. Жұтылу кезінде көмейге кіру эпиглотты жабады, сондықтан тамақ тыныс алу жолына емес, өңешке енеді. Өңеш - ас қорыту жолдарының бөлігі. Бұл антиферостериорлы бағытта тегістелген қуыс бұлшықет түтігі, ол арқылы жұтқыншақтан тамақ асқазанға түседі. Өңештің қозғалтқыш қызметі жұтылған тамақ кесегінің асқазанға қозғалмай және серпілмей тез жылжуын қамтамасыз етеді. Ересек адамның өңешінің ұзындығы 25-30 см.Өңештің функциялары ерікті және еріксіз механизмдермен үйлеседі. Асқазан - сол жақ гипохондрия мен эпигастрияда орналасқан қуыс бұлшықет мүшесі. Асқазан - бұл тамақ жұтылатын резервуар, сонымен қатар бұл тағамның химиялық қорытылуын жүзеге асырады. Аш қарынның көлемі шамамен 500 мл құрайды. Тамақтанғаннан кейін ол әдетте бір литрге дейін созылады, бірақ ол төртке дейін өседі. Сонымен қатар, ол биологиялық белсенді заттардың бөлінуін жүзеге асырады және сіңіру функциясын орындайды. Аш ішек - бұл асқазан мен тоқ ішектің арасында орналасқан адамның ас қорыту жолдарының бөлімі. Аш ішекте ас қорыту процесі негізінен жүреді: аш ішекте ферменттер түзіледі, олар ұйқы безі мен өт қабы шығаратын ферменттермен бірге тағамның жеке компоненттерге бөлінуіне ықпал етеді. Аш ішек - ас қорыту жолдарының ең ұзын бөлімі; оның мезентериялық бөлімі құрсақ қуысының барлық төменгі қабатын және ішінара кіші жамбас қуысын алады. Аш ішектің диаметрі біркелкі емес: оның проксимальды бөлігінде 4-6 см, дистальда - 2,5-3 см. Тоқ ішек - бұл ас қорыту жолының төменгі, соңғы бөлігі, атап айтқанда ішектің төменгі бөлігі, онда су негізінен сіңіп, түзілген нәжіс тағамдық грелден (химия) пайда болады. Тоқ ішек құрсақ қуысында және жамбас қуысында орналасқан, оның ұзындығы 1,5-тен 2 метрге дейін, ішек, қосымшадан, өсіп келе жатқан тоқ ішектен, көлденең тоқ ішектен, төмендейтін тоқ ішектен, сигмоид пен тік ішектен тұрады. Тоқ ішектің ішкі бөлігі шырышты қабықпен қапталған, бұл нәжістің қозғалуын жеңілдетеді және ішек қабырғаларын қорғайды. ас қорыту ферменттерінің және механикалық зақымданудың жалғыз әсері. Тоқ ішектің бұлшық еттері адамның еркіне тәуелсіз жұмыс істейді. Қосымша органдар Тағамның қорытылуы бірқатар заттардың - ас қорыту каналына бөлінген бірнеше ірі бездердің шырынында болатын ферменттердің әсерінен жүреді. Сілекей бездерінің түтіктері ауыз қуысына ашылады, олардан бөлінетін сілекей ауыз қуысы мен тағамды сулайды, оның араласуына және тамақ кесектерінің пайда болуына ықпал етеді. Сондай-ақ, ауыз қуысында амилаза және мальтаза сілекей ферменттерінің қатысуымен көмірсулардың қорытылуы басталады. Аш ішекте, атап айтқанда он екі елі ішекте ұйқы безі мен бауырдың шырыны - өт бөлінеді. Ұйқы безінің шырынында бикарбонаттар және трипсин, химотрипсин, липаза, панкреатикалық амилаза және нуклеазалар сияқты бірқатар ферменттер бар. Өт ішекке енбей тұрып өт қабында жиналады. Өт ферменттері майларды ұсақ тамшыларға бөледі, бұл олардың липаза арқылы ыдырауын тездетеді. Сілекей бездері Негізгі мақала: сілекей бездері Сілекей бездері (лат. Gladulae salivales) - сілекей бөлетін ауыз қуысындағы бездер. Айырмашылығы: • Кішкентай сілекей бездері (альвеолярлы-түтікшелі, шырышты-ақуызды, мерокринді). Кішкентай сілекей бездері ауыз қуысының шырышты қабатының қалыңдығында немесе оның субмукозасында орналасады және орналасуына қарай (ерін, қарын, молярлық, тілдік және таңдайлық) немесе бөлінетін (серозды, шырышты және аралас) секрециялардың табиғаты бойынша жіктеледі. Кішкентай бездердің мөлшері әр түрлі, олардың диаметрі 1-ден 5 мм-ге дейін. Кішкентай сілекей бездерінің ішінде еріндік және таңдай тәрізділер көп. • Ірі сілекей бездері (3 жұп): паротидті, жақ асты, тіл асты. Бауыр Негізгі мақала: адамның бауыры Печен (латынша гепар, грекше джекор) - құрсақ қуысында диафрагманың оң жақ күмбезінің астында орналасқан және көптеген физиологиялық функцияларды орындайтын, жұптаспайтын, өмірлік маңызды ішкі орган. Бауыр жасушалары екі жүйеден: артериялық (ағзаның барлық мүшелері мен жүйелерінен) және қақпа венасынан (бауыр арқылы қан ағып, асқазаннан, ішектен және үлкен ас қорыту бездерінен ағып, бауырдың жұмыс істеуі үшін қажетті шикізатты әкеледі) бауыр жолдары деп аталады. ... Бауыр тракттарынан қан төменгі вена кава жүйесіне түседі. Сол жерде өт жолдары басталып, өт жолдарын бауыр тракттарынан өт қабы мен он екі елі ішекке жібереді. Өт ұйқы безі ферменттерімен бірге ас қорытуға қатысады. Ұйқы безі Негізгі мақала: адамның ұйқы безі Адамның ұйқы безі (лат. Páncreas) ас қорыту жүйесінің мүшесі; сыртқы және ішкі секреция функциялары бар үлкен без. Органның экзокриндік қызметі майларды, ақуыздарды және көмірсуларды - негізінен трипсин мен панкреатиялық липаза мен амилазаны - ас қорыту ферменттері бар ұйқы безі сөлінің бөлінуімен жүзеге асырылады. Өзектік жасушалардың негізгі ұйқы безі секрециясында асқазан қышқылын қышқылдандыруға қатысатын бикарбонат аниондары да бар. Ұйқы безінің құпиясы ұлтабар ішіне ашылатын негізгі экскреторлық түтікпен қосылатын интерлобулярлық түтіктерде жинақталады. Ұйқы безінің аралшық аппараты - бұл инсулин және глюкагон гормондарын өндіретін эндокриндік орган, олар көмірсулар алмасуын реттеуге қатысады, сонымен қатар көптеген бездердің бөлінуін тежейтін соматостатин, ұйқы безінің секрециясын басатын және асқазан сөлі мен грелиннің бөлінуін ынталандыратын ұйқы безі полипептиді. «(Тәбетті ынталандырады). Өт қабы Негізгі мақала: Өт қабы 1. Өт қабы - бұл бауырда пайда болатын өтке арналған қапшық тәрізді резервуар; оның бір ені, екіншісі тар ұшы бар ұзартылған пішіні бар, ал қуықтың ені төменнен мойынға қарай біртіндеп азаяды. Өт қабының ұзындығы 8-ден 14 см-ге дейін, ені - 3-тен 5 см-ге дейін, оның сыйымдылығы 40-70 см³-ге дейін жетеді. Оның қою жасыл түсі және салыстырмалы түрде жұқа қабырғасы бар. Адамдарда ол бауырдың төменгі бетінде, дұрыс бойлық ойықта орналасқан. Бауыр қақпасындағы кистозды өт түтігі бауыр жолымен жалғасады. Осы екі түтікті біріктіру арқылы жалпы өт жолдары пайда болады, содан кейін ұйқы безінің негізгі түтігімен және Ватердің папилласында он екі елі ішекке ашылатын Одди сфинктері арқылы қосылады. Өт қабы (ГБ) ас қорыту процестерін қолдау үшін бауыр шығаратын өт сақтаудың рөлін атқарады. Егер өт ішекте жиналса, шоғырланып, ішек ішекке тасталса, ішінара сіңірілген тамақ ішекке енеді, егер тағамның өңделуі мен бөлінуі адам ағзасын әрі қарай тамақтандыру үшін қанға түсетін пайдалы микроэлементтерге, дәрумендер мен майларға айналады. Функциялар • Қозғалтқыш-механикалық (ұнтақтау, қозғалу, тағам шығару) • секреторлық (ферменттер, ас қорыту шырындары, сілекей мен өт шығару) • Абсорбция (ақуыздардың, майлардың, көмірсулардың, витаминдердің, минералдардың және судың сіңірілуі) • экскреторлық (қорытылмаған тамақ қалдықтарын, кейбір иондардың артық мөлшерін, ауыр металдардың тұздарын шығару) Ас қорыту Тағамның бөлінуі оның асқазан-ішек жолдары арқылы өтуінің барлық кезеңдерінде жүреді. Бұл процесте асқазан-ішек ферменттеріне белсенді рөл жүктелген [2]. Ауыз қуысында шайнау процесінде тістердің, тілдің және сілекей бездерінің секрецияларының көмегімен тамақ алдын-ала өңделеді, ол оны ұсақтаудан, сілекеймен араластырып, суландырудан тұрады. Осыдан кейін, түйіршік түрінде жұтылу процесіндегі тамақ өңеш арқылы асқазанға түседі, одан әрі қарай химиялық және механикалық өңдеу жалғасады. Асқазанда тамақ жиналады, құрамында қышқылы, ферменттері мен ас қорыту белоктары бар асқазан сөлімен араласады. Әрі қарай, (кішкене бөліктердегі тағамдар) қазірдің өзінде аш ішекке түседі, онда әрі қарай өтпен, ұйқы безі мен ішек бездерінің секрецияларымен химиялық өңдеу жалғасады. Мұнда қанға қоректік заттардың негізгі сіңуі де жүреді. Сіңбейтін тамақ бөлшектері одан әрі тоқ ішекке ауысады, сонда бактериялар оларды одан әрі ыдыратады. Тоқ ішекте су сіңіп, сіңірілмеген және сіңірілмеген тамақ қалдықтарынан нәжіс пайда болады, олар дефекация кезінде денеден шығарылады. Адамның тыныс алу жүйесі Адамның тыныс алу жүйесінің диаграммасы Адамның тыныс алу жүйесі мұрын, жұтқыншақ, кеңірдек, трахея және бронхтары бар өкпеден тұрады. Газ алмасу өкпенің альвеолаларында жүреді және әдетте деммен жұтылған ауадан оттегін жинауға және организмде түзілген көмірқышқыл газын сыртқы ортаға шығаруға бағытталған. Ересек адам тыныштықта бола отырып, минутына орта есеппен 14 тыныс алу қозғалысын орындайды, бірақ тыныс алу жиілігі айтарлықтай ауытқуларға ұшырауы мүмкін (минутына 10-дан 18-ге дейін) [15]. Ересек адам минутына 15-17 дем алады, ал жаңа туған бала секундына 1 тыныс алады. Кеуде қуысының кеңеюімен дем алудың екі түрі ажыратылады: • кеуде қуысының тыныс алуы (кеуде қуысының кеңеюі қабырғаны көтеру арқылы жүзеге асырылады), көбінесе әйелдерде байқалады; • іштің тыныс алуы (кеуде қуысының кеңеюі диафрагманы тегістеу арқылы жүзеге асырылады), көбінесе ер адамдарда байқалады. Құрылым Жоғарғы және төменгі тыныс алу жолдарын ажыратыңыз. Жоғарғы тыныс жолдарының төменгі жаққа символикалық ауысуы кеңірдектің жоғарғы бөлігіндегі ас қорыту және тыныс алу жүйелерінің қиылысында жүзеге асырылады. Жоғарғы тыныс алу жолдарының жүйесі мұрын қуысынан (лат. Cavum nasi), мұрын-жұтқыншақтан (лат. Pars burunis pharyngis) және орофаринстен (лат. Pars oralis pharyngis), сондай-ақ ішінара ауыз қуысынан тұрады, өйткені ол тыныс алу үшін де қолданыла алады. Төменгі тыныс алу жолдарының жүйесі кеңірдектен (латын кеңірдегі, кейде оны жоғарғы тыныс жолдары деп атайды), трахеядан (ежелгі грекше τραχεῖα (ἀρτηρία)), бронхтардан (латын бронхтары) тұрады. Бір тыныс кезінде (тыныштықта) өкпеге 400-500 мл ауа енеді. Ауаның бұл көлемін тыныс алу көлемі (TO) деп атайды. Тыныш дем шығару кезінде атмосфераға бірдей мөлшерде ауа өкпеден енеді. Максималды терең тыныс алу шамамен 2000 мл ауаны құрайды. Максималды дем шығарудан кейін ауа өкпеде шамамен 1500 мл мөлшерінде қалады, оны өкпенің қалдық көлемі деп атайды. Тыныс шығарғаннан кейін өкпеде шамамен 3000 мл қалады. Ауаның бұл көлемін өкпенің функционалдық қалдық сыйымдылығы (ФРЖ) деп атайды. Тыныс алу түрлері: терең және таяз, жиі және сирек, жоғарғы, ортаңғы (кеуде) және төменгі (іш). Тыныс алу жолдары қоршаған орта мен тыныс алу жүйесінің негізгі мүшелері - өкпе арасындағы байланысты қамтамасыз етеді. Өкпе (латынша pulmo, ежелгі грекше πνεύμων) кеуде қуысында, кеуде сүйектерімен және бұлшықеттерімен қоршалған. Өкпеде газ алмасу өкпе альвеолаларына (өкпе паренхимасына) жеткен атмосфералық ауа мен ағзаны оттегімен қамтамасыз ететін және одан газ тәріздес қалдықтарды, соның ішінде көмірқышқыл газын шығаратын өкпе капиллярлары арқылы өтетін қан арасында жүзеге асырылады. Альвеолярлық ауадағы өкпенің функционалдық қалдық сыйымдылығының (ОЖЖ) есебінен оттегі мен көмірқышқыл газының салыстырмалы тұрақты қатынасы сақталады, өйткені ФРҚ тыныс алу көлемінен (ТК) бірнеше есе үлкен. DO-дің 2/3 бөлігі ғана альвеолаларға жетеді, оны альвеолярлық желдету көлемі деп атайды. Сыртқы тыныссыз адам ағзасы әдетте 5-7 минутқа дейін өмір сүре алады (клиникалық өлім деп аталады), содан кейін сананың жоғалуы, мидағы қайтымсыз өзгерістер және оның өлімі (биологиялық өлім). 11. Дәрістің мақсаты: Шығару мүшелері мен жыныс жүйесінің морфологиялық сипаттамаларын зерттеу. Зәр шығару мүшесіне зәр түзілетін бүйрек, сондай-ақ бүйректен (организмнен) шығарылатын несепағар, қуық және мочевина түтіктері жатады. Репродуктивті жүйе ерлердің әйел жыныс мүшелерімен ұсынылған. Олардың негізгі бөлігі - бұл жыныстық бездер: ерлердегі аталық бездер және әйелдердегі аналық бездер. Орналасуы бойынша жыныс мүшелері сыртқы және ішкі болып бөлінеді. Бүйрек (лат. Ren) - несеп түзу қызметі арқылы организмнің химиялық гомеостазын реттейтін қанды тазартатын жұп бұршақ тәрізді орган. Зәр шығару жүйесінің бөлігі (зәр шығару жүйесі) Бүйрек анатомиясы Адамдарда бүйрек перитонийдің париетальды жапырағының артында бел аймағында орналасқан, олар проекциясында екі төменгі кеуде және екі жоғарғы бел омыртқаларының бүйірінде орналасқан, олар артқы перитонимен іргелес, ал оң бүйрек қалыпты түрде біршама төмен орналасқан, өйткені ол жоғарыдан бауырмен шектеседі (ересек адамда, жоғарғы полюсте) оң бүйрек әдетте 12-ші қабырға аралық деңгейіне, сол жақтың жоғарғы полюсі - 11-ші қабырға деңгейіне жетеді). («Айналы адамдар» деп аталатындар сол жақ бүйрегін сәл төмен түсіреді, өйткені олардың бауыры сол жақта орналасқан, ал сол бүйрек сәйкесінше бауырмен шектеседі). Бір бүршіктің өлшемдері ұзындығы шамамен 11,5-12,5 см, ені 5-6 см және қалыңдығы 3-4 см құрайды. Бүйректің массасы 120-200 грамм, әдетте сол жақ бүйрек оң жаққа қарағанда біршама үлкен. Әр бүйрек мықты дәнекер тінінің талшықты капсуласымен жабылған және паренхимадан және зәрді сақтау мен шығаруға арналған жүйеден тұрады. Бүйрек капсуласы - бүйректің сыртын жауып тұратын дәнекер тіннің тығыз қабаты. Бүйректің паренхимасы қабықтың сыртқы қабаты және мүшенің ішкі бөлігін құрайтын медулланың ішкі қабаты арқылы ұсынылған. Несептің жинақталу жүйесі кішкентай бүйрек тостағаншаларымен (6-12) ұсынылған, олар бір-бірімен 2-3-ке қосылып, үлкен бүйрек тостағаншасын (2-4) құрайды, олар біріктіріліп, бүйрек жамбасын құрайды. Бүйрек жамбасы тікелей несепағарға өтеді. Оң және сол несепағар қуыққа ағып кетеді. Адамдардағы әр бүйректе миллионға жуық нефрон болады, олар бүйректің жұмысын қамтамасыз ететін құрылымдық бөлімдер. Бүйректің қанмен қамтамасыз етілуі тікелей қолқадан созылатын бүйрек артериялары арқылы жүзеге асырылады. Нервтер целиак плексусынан бүйрекке енеді, олар бүйрек қызметінің жүйке реттелуін жүзеге асырады, сонымен қатар бүйрек капсуласының сезімталдығын қамтамасыз етеді. Бүйректің морфо-функционалды бірлігі - нефрон - зәр шығару функциясын орындайтын ерекше құрылым. Әр бүйректе 1 миллионнан астам нефрон бар. Әрбір нефрон бірнеше бөліктен тұрады: шумақ, Шумлянский-Боуман капсуласы және екіншісіне өтетін түтікшелер жүйесі. Гломерулус - бұл қан өтетін капиллярлардың жинақталуынан басқа ештеңе емес. Шумерулусты құрайтын капиллярлардың ілмектері Шумлянский-Боуман капсуласының қуысына батырылады. Капсуланың қос қабырғалары бар, олардың арасында қуыс бар. Капсуланың қуысы түтікшелердің қуысына тікелей өтеді. Нефрондардың көп бөлігі бүйрек қыртысында орналасқан. Барлық нефрондардың тек 15% -ы бүйрек қыртысы мен медулласының шекарасында орналасқан. Сонымен, бүйрек қыртысы нефрондардан, қан тамырларынан және дәнекер тіннен тұрады. Нефрондардың түтікшелері қабықтан медуллаға енетін ілмек тәрізді нәрсе құрайды. Сондай-ақ медуллада нефронда түзілген зәр бүйрек шыныаяқтарына шығарылатын шығаратын түтікшелер бар. Медулла «бүйрек пирамидалары» деп аталады, оның шыңдары бүйрек коликасының қуысына шығып тұрған бүйрек папиллаларымен аяқталады. Папиллалар деңгейінде барлық бүйрек түтікшелері біріктіріледі, сол арқылы несеп шығарылады Ойыс жиектің ортасында бүйрек қақпасы орналасқан, міне несепағардың кеңейтілген саңылауы - бүйрек жамбасы. Бүйрек қақпасы аймағында оған қан тамырлары (бүйрек артериясы және вена), лимфа тамырлары және нервтер кіреді. Бүйректен шыққан несепағар қуыққа ашылады. Қуық Адамдарда қуық - бұл жамбаста ретроперитонеальды орналасқан қуыс бұлшықетті орган. Қуық зәрді сақтайды. Қуықтың сыйымдылығы орта есеппен 500-700 мл құрайды және үлкен тербелістерге ұшырайды [4]. Қуықтың мөлшері оның кеңеюіне байланысты өзгереді. Ауру болмаған кезде қуық мүмкін тыныштықпен 300 мл зәрді 2-5 сағат ұстаңыз. Қуық эпителийін өтпелі эпителий деп атайды. Әдетте қуықтың мазмұны стерильді болады. Қуықтан шығарылған кезде зәрдің ағуы шеңбер бұлшықеттері-сфинктерлермен реттеледі. Қуық қабырғасында жиырылып, зәр шығаруды тудыратын бұлшықет қабаты (детрузор) бар. Зәр шығару - бұл мочевина көпіршіктері миына сигнал жіберетін қуық қабырғасындағы кернеу рецепторлары тудыратын ерікті (ақылмен басқарылатын) рефлекторлық әрекет. Бұл зәр шығаруға деген сезім тудырады. Қуық босатыла бастаған кезде сфинктер босаңсып, детузор жиырылып, несеп ағыны пайда болады. Сондай-ақ, зәр шығаруға перинэяның, іштің және урогенитальды диафрагманың жолақты бұлшықеттері қатысады. Уретра Шығару жүйесінің соңғы бөлігі - уретрия (уретрия). Зәр шығару жолы ерлер мен әйелдерде ерекшеленеді - еркектерде ұзын және тар (ұзындығы 22-24 см, ені 8 мм-ге дейін), ал әйелдерде ол қысқа және кең. Еркектің денесінде сперматозоидтар өтетін түтіктер де уретрияға ашылады. Ерлердің репродуктивті жүйесі дегеніміз - ерлердегі жыныстық жүйе мүшелерінің (репродуктивті жүйе) жиынтығы (ерлердің жыныс мүшелері). Онда ерлердің жыныстық жасушалары, сондай-ақ ерлер үлгісінде дененің қалыптасуы мен жұмысына жауап беретін еркек жыныстық гормондары пайда болады. Ерлердің репродуктивтік жүйесі эмбриондарда аналық сияқты анатомиялық құрылымдардан дамиды, бірақ еркек гормондары андрогендердің әсерінен бұл даму әр түрлі жүреді және басқа құрылымға алып келеді, айқын, үлкен сыртқы органдармен (еркек жыныс мүшесі қалыпты жағдайда ұзын және клитордан гөрі қалың, ал қабыршақ үлкен ерінге қарағанда үлкен). Репродуктивтік функция үшін - әйел денесінде эмбрионның пайда болуы - әйелдің ұрпақты болу жүйесінде жұмыртқаны еркек жыныс жасушалары - ұрықта (сперматозоидтар) қамтылған сперматозоидтармен ұрықтандыру және ұрықты ұрықтандыру орнына жеткізу қажет. Ол үшін ерлердің репродуктивтік жүйесінде 1) сперматозоидтар мен еркектердің жыныстық гормондарын өндіруге арналған органдар бар - бұл аталық жыныс бездері (аталық бездер), 2) тұқымдық сұйықтықтың түзілуі - қуық асты безі (простата), ұрық көпіршігі және 3) ұрықтану аймағына сперматозоидтар. (vas deferens, уретрия және ол өтетін аталық жыныс мүшесі). Еркек жыныс мүшелері ішкі және сыртқы болып бөлінеді. Ішкі бөліктеріне жыныс бездері - сперматозоидтар дамып, тестостерон жыныстық гормоны пайда болатын аталық бездер, аталық бездер, тұқым көпіршіктері, қуықасты безі және булбуретральды бездер жатады. Сыртқы жыныс мүшелеріне аталық безі мен жыныс мүшесі бар скотель кіреді, оның ішінде аталық мочевина (аталық мочевина) өтеді, ол несепті қуықтан шығарады және эякуляциялық түтіктерден шыққан тұқымдық сұйықтықты шығарады. Баланың жыныстық бездері - аталық безі - оның туылуынан сәл бұрын нәрестенің құрсақ қуысынан, олар дамып келе жатқан жерде, қабыршақ деп аталатын тері қапшығына түседі. Скротоз қуысы іш қуысының бөлігі болып табылады және оған шап каналы арқылы қосылады. Шап каналы арқылы аталық бездің уылдырығына түскеннен кейін, шап каналы әдетте дәнекер тінмен өсіп кетеді [1]. Сперматозоидтардың аталық безге түсуі сперматозоидтардың қалыпты қалыптасуы үшін қажет, өйткені бұл үшін құрсақ қуысына қарағанда жұқа қабықшасы болғандықтан, адам ағзасындағы қалыпты температурадан бірнеше градус Цельсийге төмен температура қажет. Егер аталық бездер адамның іш қуысында қалса, онда оларда толыққанды сперматозоидтардың түзілуі болмайды. Әрбір аталық безде сперматозоидтар түзілетін мыңға жуық шиыршықталған түтікшелер бар. Олар дифференциацияның әр түрлі сатысында тұрған сперматогенді жасушалардан (дің жасушалары, сперматогониялар, сперматоциттер, сперматидтер мен сперматозоидтар), сондай-ақ тірек жасушалардан (сэндентоциттерден) құралған шиыршықталған түтікшелердің эпителиалосперматогендік қабаты арқылы өндіріледі. Жетілген сперматозоидтардың түзілуі түтікшелер бойындағы толқындарда жүреді. Семинозды түтікшелердің өздері эпидидимиспен байланысады, оларды эпидидимис деп те атайды, ол ересек ер адамда ұзындығы 6 метрге жететін, қатты шиыршықталған түтікшеге ие. Жетілген сперматозоидтардың жиналуы эпидидимде болады. Адамның ұрпақты болу жүйесі - бұл әйелдің денесінің мүшелік жүйесі, ол адамның еркек жыныс жүйесімен бірге ұрпақ өрбітуге жауап береді және әйелдердің ішкі және сыртқы жыныс мүшелерінен тұрады. Бұл жүйе әйел өміріндегі көптеген физиологиялық процестерді анықтайды. Тікелей немесе жанама түрде олар репродуктивті функциямен - көбею қабілетімен және қабілетімен байланысты - ұрпақ өрбіту - және әйелдердің қоғамдағы орны үшін маңызды. Бұл жүйенің органдары кеуде (сүт бездері) және жамбас аймақтарымен ұсынылған. Бұл жүйеге дененің сыртқы бетінде немесе оның астында, дененің құрсақ немесе жамбас қуысында орналасуы тұрғысынан кіретін мүшелер екі топқа - ішкі және сыртқы жыныс мүшелері болып бөлінеді. Ішкі жыныс мүшелері негізгі эндокриндік (яғни ішкі секреция) және экзокриндік функцияларды, ал жамбас аймағының сыртқы жыныстық органдары - тұтас (қорғаныш) және сенсорлық функцияларды орындайды. 12. 1. Жүрек қабырғаларының құрылысы. 2. Жүрек қақпағының аппараты. 3. Жүректің қанмен қамтамасыз етілуі және иннервациясы. Жүрек (латынша cor, грекше καρδία) - бұл бірнеше рет ырғақты жиырылу арқылы қан тамырлары арқылы қан ағынын қамтамасыз ететін қуыс фибромускулалық орган. Ол қан айналымы жүйесі дамыған барлық тірі организмдерде, соның ішінде барлық омыртқалыларда бар [2], соның ішінде адамда. Омыртқалы жануарлардың жүрегі негізінен жүрек, эндотелий және дәнекер ұлпадан тұрады. Бұл жағдайда жүрек бұлшықеті - бұл тек жүректе кездесетін жолақты бұлшықет тінінің ерекше түрі. Адам жүрегі минутына орта есеппен 72 рет соғып, 66 жыл ішінде шамамен 2,5 миллиард жүрек циклын аяқтайды. Адамның жүрегінің массасы жынысына байланысты және әдетте әйелдерде 250-320 грамға, ерлерде 300-360 грамға жетеді. Жүрек құрылымы Адам жүрегінің схемалық көрінісі (алдыңғы көрініс): артериялық (оттегімен байытылған) қан қозғалатын құрылымдар, көк - веноздық қан қызыл түске боялған. Адам жүрегі қалқалармен және қақпақшалармен бөлінген төрт камерадан тұрады. Жоғарғы және төменгі қуыс венасынан қан оң жүрекшеге еніп, трикуспидті қақпақша арқылы өтеді (ол үш бөліктен тұрады) оң жақ қарыншаға. Содан кейін, өкпе қақпақшасы және өкпе магистралі арқылы ол өкпе артерияларына еніп, газ алмасуы жүретін өкпеге барып, сол жақ атриумға оралады. Содан кейін ол митральды (қос жармалы) қақпақша арқылы сол жақ қарыншаға енеді, содан кейін қолқа қақпағынан қолқаға өтеді. Қуыс веналар оң жақ жүрекшеге, ал өкпе веналары сол жүрекшеге енеді. Оң және сол жақ қарыншалардан сәйкесінше өкпе артериясы (өкпе діңі) және көтеріліп тұрған қолқа шығады. Оң жақ қарынша мен сол жүрекше өкпе айналымын жабады, сол жақ қарынша мен оң жүрекше үлкен шеңберді аяқтайды. Жүрек - ортаңғы медиастинаның мүшелерінің бөлігі, оның алдыңғы бетінің көп бөлігі өкпемен жабылған. Вена кавасы мен өкпе тамырларының, сондай-ақ аортаның және өкпе діңінің ағып жатқан жерлерімен ол көйлекпен (жүрек сөмкесі немесе перикардиямен) жабылған. Перикард қуысында аз мөлшерде серозды сұйықтық бар. Ересек адамда оның көлемі мен салмағы орта есеппен ерлер үшін 783 см³ және 332 г, ал әйелдер үшін 560 см³ және 253 г құрайды. Бір күн ішінде адамның жүрегі арқылы 7000-10000 литр қан өтеді, жылына шамамен 3 150 000 литр [8]. 2015 жылы Берклидегі (АҚШ) Калифорния университетінің ғалымдары адам жүрегінің кішірек көшірмесін жасады. Бұл ғалымдар ала алған белгілі химиялық сигналдардың әсерінен кез-келген мүшенің жасушасына айналуы мүмкін плурипотентті дің жасушаларының арқасында жасалды. Бұл модель арқылы нәрестенің іштегі жүрегінің дамуының барлық кезеңдерін зерттеуге болады Жүректің өткізгіштік жүйесі Жүрек қуысында және үлкен тамырлардың қабырғаларында қан қысымының ауытқуын қабылдайтын рецепторлар орналасқан (қарыншаларды қанмен толтыру). Осы рецепторлардан шыққан жүйке импульстері жүрек жұмысын дененің қажеттілігіне қарай реттейтін рефлекстер тудырады. Жүректің жұмысын қайта құрылымдау үшін командалық импульстар медулла облонгата мен жұлынның жүйке орталықтарынан шығады. Парасимпатикалық нервтер жүрек соғу жылдамдығын төмендететін импульстарды өткізеді, ал симпатикалық нервтер жүрек соғу жылдамдығын жоғарылататын импульстар береді. Бұлшықеттердің үлкен тобының жұмысымен байланысты кез-келген физикалық жүктеме, тіпті дене жағдайының қарапайым өзгеруі жүректің жұмысын түзетуді қажет етеді және жүректің жұмысын жеделдететін орталықты қоздыруы мүмкін. Ауырсыну тітіркендіргіштері мен эмоциялар жүрек ырғағын да өзгерте алады. Жүрек өткізгіш жүйесі (PSS) - жүректің қалыпты жұмысын қамтамасыз етуге бағытталған жүректің әр түрлі бөліктерінің (жүрекшелер мен қарыншалар) үйлесімді жұмысын қамтамасыз ететін жүректің анатомиялық түзілімдерінің кешені (түйіндер, шумақтар және талшықтар). Атипиялық кардиомиоциттер өздігінен қозу импульсін тудырып, оны жүректің барлық бөліктеріне өткізе алады, осылайша олардың келісілген жиырылуларын қамтамасыз етеді (және бұл көбінесе жүрек соғу жылдамдығының автономиясы деп аталады). Жүректің соғу жылдамдығының негізгі драйвері - бұл синоатриялық түйін (Kis-Fleck түйіні / бірінші ретті кардиостимулятор). Одан импульс атриовентрикулярлық түйінге (екінші ретті Ашхофф-Тавара түйіні / кардиостимулятор), одан Хис шоғыры мен аяқтарына, соңында Пуркинье талшықтарына өтеді. [10] Оларда ең жоғары импульстік жылдамдық дамиды - 5 м / с дейін. Жүйке жүйесінен болатын әсер жүрек өткізгіш жүйесінің автономды жұмысына модуляциялық әсер етеді. Коронарлық қанайналым Бұл қан айналымының үлкен шеңберінің бөлігі, бірақ жүректің және оның қанмен қамтамасыз етілуінің маңыздылығына байланысты кейде бұл шеңбер туралы әдебиеттерде кездесуге болады Артериялық қан жүрекке оң және сол жақта ағып кетеді қолтықтан шығатын коронарлық артериялар оның жартылай айна клапандарының үстінде. Сол жақ коронарлық артерия екі-үшке, сирек төрт артерияға бөлінеді, олардың ішіндегі ең маңыздысы - алдыңғы төмен түсетін (LAD) және циркумфлекс тармағы (OB). Алдыңғы түсіп келе жатқан тармақ сол жақ коронарлық артерияның тікелей жалғасы болып табылады және жүрек ұшына түседі. Қоршап тұрған бұтақ сол жақ коронарлық артериядан басында тік бұрышпен шығады, жүректің алдыңғы жағынан артына қарай иіліп, кейде қарынша аралық ойықтың артқы қабырғасы бойымен созылады. Артериялар бұлшықет қабырғасына еніп, капиллярларға тармақталады. Веноздық қанның шығуы негізінен жүректің 3 тамырында жүреді: үлкен, орташа және кіші. Бірігу кезінде олар оң атриумға ашылатын коронарлық синусты құрайды. Қанның қалған бөлігі жүректің алдыңғы веналары мен фебезиялық тамырлар арқылы өтеді. Миокард оттегінің көбірек тұтынылуымен сипатталады. Минуталық қан көлемінің шамамен 1% -ы коронарлық тамырларға түседі. 12. 1. Жүрек қабырғаларының құрылысы. 2. Жүрек қақпағының аппараты. 3. Жүректің қанмен қамтамасыз етілуі және иннервациясы. Жүрек (латынша cor, грекше καρδία) - бұл бірнеше рет ырғақты жиырылу арқылы қан тамырлары арқылы қан ағынын қамтамасыз ететін қуыс фибромускулалық орган. Ол қан айналымы жүйесі дамыған барлық тірі организмдерде, соның ішінде барлық омыртқалыларда бар [2], соның ішінде адамда. Омыртқалы жануарлардың жүрегі негізінен жүрек, эндотелий және дәнекер ұлпадан тұрады. Бұл жағдайда жүрек бұлшықеті - бұл тек жүректе кездесетін жолақты бұлшықет тінінің ерекше түрі. Адам жүрегі минутына орта есеппен 72 рет соғып, 66 жыл ішінде шамамен 2,5 миллиард жүрек циклын аяқтайды. Адамның жүрегінің массасы жынысына байланысты және әдетте әйелдерде 250-320 грамға, ерлерде 300-360 грамға жетеді. Жүрек құрылымы Адам жүрегінің схемалық көрінісі (алдыңғы көрініс): артериялық (оттегімен байытылған) қан қозғалатын құрылымдар, көк - веноздық қан қызыл түске боялған. Адам жүрегі қалқалармен және қақпақшалармен бөлінген төрт камерадан тұрады. Жоғарғы және төменгі қуыс венасынан қан оң жүрекшеге еніп, трикуспидті қақпақша арқылы өтеді (ол үш бөліктен тұрады) оң жақ қарыншаға. Содан кейін, өкпе қақпақшасы және өкпе магистралі арқылы ол өкпе артерияларына еніп, газ алмасуы жүретін өкпеге барып, сол жақ атриумға оралады. Содан кейін ол митральды (қос жармалы) қақпақша арқылы сол жақ қарыншаға енеді, содан кейін қолқа қақпағынан қолқаға өтеді. Қуыс веналар оң жақ жүрекшеге, ал өкпе веналары сол жүрекшеге енеді. Оң және сол жақ қарыншалардан сәйкесінше өкпе артериясы (өкпе діңі) және көтеріліп тұрған қолқа шығады. Оң жақ қарынша мен сол жүрекше өкпе айналымын жабады, сол жақ қарынша мен оң жүрекше үлкен шеңберді аяқтайды. Жүрек - ортаңғы медиастинаның мүшелерінің бөлігі, оның алдыңғы бетінің көп бөлігі өкпемен жабылған. Вена кавасы мен өкпе тамырларының, сондай-ақ аортаның және өкпе діңінің ағып жатқан жерлерімен ол көйлекпен (жүрек сөмкесі немесе перикардиямен) жабылған. Перикард қуысында аз мөлшерде серозды сұйықтық бар. Ересек адамда оның көлемі мен салмағы орта есеппен ерлер үшін 783 см³ және 332 г, ал әйелдер үшін 560 см³ және 253 г құрайды. Бір күн ішінде адамның жүрегі арқылы 7000-10000 литр қан өтеді, жылына шамамен 3 150 000 литр [8]. 2015 жылы Берклидегі (АҚШ) Калифорния университетінің ғалымдары адам жүрегінің кішірек көшірмесін жасады. Бұл ғалымдар ала алған белгілі химиялық сигналдардың әсерінен кез-келген мүшенің жасушасына айналуы мүмкін плурипотентті дің жасушаларының арқасында жасалды. Бұл модель арқылы нәрестенің іштегі жүрегінің дамуының барлық кезеңдерін зерттеуге болады Жүректің өткізгіштік жүйесі Жүрек қуысында және үлкен тамырлардың қабырғаларында қан қысымының ауытқуын қабылдайтын рецепторлар орналасқан (қарыншаларды қанмен толтыру). Осы рецепторлардан шыққан жүйке импульстері жүрек жұмысын дененің қажеттілігіне қарай реттейтін рефлекстер тудырады. Жүректің жұмысын қайта құрылымдау үшін командалық импульстар медулла облонгата мен жұлынның жүйке орталықтарынан шығады. Парасимпатикалық нервтер жүрек соғу жылдамдығын төмендететін импульстарды өткізеді, ал симпатикалық нервтер жүрек соғу жылдамдығын жоғарылататын импульстар береді. Бұлшықеттердің үлкен тобының жұмысымен байланысты кез-келген физикалық жүктеме, тіпті дене жағдайының қарапайым өзгеруі жүректің жұмысын түзетуді қажет етеді және жүректің жұмысын жеделдететін орталықты қоздыруы мүмкін. Ауырсыну тітіркендіргіштері мен эмоциялар жүрек ырғағын да өзгерте алады. Жүрек өткізгіш жүйесі (PSS) - жүректің қалыпты жұмысын қамтамасыз етуге бағытталған жүректің әр түрлі бөліктерінің (жүрекшелер мен қарыншалар) үйлесімді жұмысын қамтамасыз ететін жүректің анатомиялық түзілімдерінің кешені (түйіндер, шумақтар және талшықтар). Атипиялық кардиомиоциттер өздігінен қозу импульсін тудырып, оны жүректің барлық бөліктеріне өткізе алады, осылайша олардың келісілген жиырылуларын қамтамасыз етеді (және бұл көбінесе жүрек соғу жылдамдығының автономиясы деп аталады). Жүректің соғу жылдамдығының негізгі драйвері - бұл синоатриялық түйін (Kis-Fleck түйіні / бірінші ретті кардиостимулятор). Одан импульс атриовентрикулярлық түйінге (екінші ретті Ашхофф-Тавара түйіні / кардиостимулятор), одан Хис шоғыры мен аяқтарына, соңында Пуркинье талшықтарына өтеді. [10] Оларда ең жоғары импульстік жылдамдық дамиды - 5 м / с дейін. Жүйке жүйесінен болатын әсер жүрек өткізгіш жүйесінің автономды жұмысына модуляциялық әсер етеді. Коронарлық қанайналым Бұл қан айналымының үлкен шеңберінің бөлігі, бірақ жүректің және оның қанмен қамтамасыз етілуінің маңыздылығына байланысты кейде бұл шеңбер туралы әдебиеттерде кездесуге болады Артериялық қан жүрекке оң және сол жақта ағып кетеді қолтықтан шығатын коронарлық артериялар оның жартылай айна клапандарының үстінде. Сол жақ коронарлық артерия екі-үшке, сирек төрт артерияға бөлінеді, олардың ішіндегі ең маңыздысы - алдыңғы төмен түсетін (LAD) және циркумфлекс тармағы (OB). Алдыңғы түсіп келе жатқан тармақ сол жақ коронарлық артерияның тікелей жалғасы болып табылады және жүрек ұшына түседі. Қоршап тұрған бұтақ сол жақ коронарлық артериядан басында тік бұрышпен шығады, жүректің алдыңғы жағынан артына қарай иіліп, кейде қарынша аралық ойықтың артқы қабырғасы бойымен созылады. Артериялар бұлшықет қабырғасына еніп, капиллярларға тармақталады. Веноздық қанның шығуы негізінен жүректің 3 тамырында жүреді: үлкен, орташа және кіші. Бірігу кезінде олар оң атриумға ашылатын коронарлық синусты құрайды. Қанның қалған бөлігі жүректің алдыңғы веналары мен фебезиялық тамырлар арқылы өтеді. Миокард оттегінің көбірек тұтынылуымен сипатталады. Минуталық қан көлемінің шамамен 1% -ы коронарлық тамырларға түседі. 13.
Дәрістің мақсаты: Жүрек-қантамыр жүйесінің морфологиялық сипаттамаларын зерттеу. Қан тамырлары бар жүрек және лимфа жүйесі иммуногенез мүшелерімен бірге тамырлар жүйесін құрайды. Қанайналым жүйесінің қызметі денені қоректік заттармен және оттегімен қамтамасыз ету, гормондармен қамтамасыз ету, метаболизм өнімдерін шығару және дене температурасын теңестіру болып табылады. Жүрекке қан беру коронарлық артериялар арқылы жүреді, олар аортаның көтерілетін бөлігінің тармақтары болып табылады, одан клапандар деңгейінде созылады. Жүрек өзінің иннервациясын кезбе және симпатикалық нервтерден алады. Сонымен қатар, жүректің өзінде миокардтың жүрек жиырылуының автоматизмін қамтамасыз ететін аймақтары бар - түйіндер мен шоқтардан тұратын өткізгіш жүйе. Жүректен қан өткізетін тамырларды артерия, жүрекке қан жеткізетін тамырларды тамырлар деп атайды. Ең кішкентай тамырлар артериялар мен тамырлар арасында орналасқан - қылтамырлар және қанның микроваскуляриясын құрайтын басқа құрылымдар. Қан айналымының үлкен шеңбері Ол систола кезінде қолқаға қан шығаратын сол жақ қарыншадан басталады. Аортадан көптеген артериялар шығады, нәтижесінде қан ағымы тамырлы торлар бойымен сегменттік құрылымға сәйкес бөлініп, барлық мүшелер мен тіндерді оттегімен және қоректік заттармен қамтамасыз етеді. Артериялардың одан әрі бөлінуі артериолалар мен капиллярларға бөлінеді. Адам ағзасындағы барлық капиллярлардың бетінің жалпы ауданы шамамен 1500 м2 құрайды [1]. Капиллярлардың жұқа қабырғалары арқылы артериялық қан организмнің жасушаларына қоректік заттар мен оттегін береді және олардан көмірқышқыл газы мен метаболизм өнімдерін алады, венулаларға еніп, венозға айналады. Венулалар тамырларда жиналады. Екі қуыс веналар оң жақ атриумға жақындайды: жүйелік айналыммен аяқталатын жоғарғы және төменгі веналар. Қанның жүйелік айналымнан өту уақыты 23-27 секунд. Қан ағымының ерекшеліктері • Іштің жұптаспаған мүшелерінен веналық ағу тікелей төменгі қуыс венаға емес, қақпа венасы арқылы жүзеге асырылады (жоғарғы, төменгі мезентериалды және көкбауыр веналары түзеді). Бауыр артериясымен бірге бауыр қақпасына енген қақпа венасы (демек, оның атауы) бауыр тракттерінде қан тазартылатын және содан кейін ғана бауыр веналары арқылы төменгі қуыс венаға енетін капиллярлық торға бөлінеді. • Гипофиздің қақпағы немесе «ғажайып желісі» де бар: гипофиздің алдыңғы бөлігі (аденогипофиз) жоғарғы гипофиз артериясынан қуат алады, ол рилизинг гормондарын шығаратын ортаңғы гипоталамустың нейросекреторлы нейрондарының аксовазальды синапстарымен байланыста алғашқы капиллярлық торға бөлінеді. Бастапқы капиллярлық тордың және аксовазальды синапстардың капиллярлары гипофиздің алғашқы нейрогемиялық мүшесін құрайды. Капиллярлар гипофиздің алдыңғы бөлігіне баратын қақпа веналарында жиналады және сол жерде қайтадан тармақталып, екінші реттік капиллярлық тор түзеді, сол арқылы босатушы гормондар аденоциттерге жетеді. Бұл торға аденогипофиздің тропикалық гормондары бөлініп шығады, содан кейін капиллярлар гипофиздің алдыңғы тамырларына бірігеді, олар аденогипофиздің гормондарымен бірге мақсатты органдарға қан жеткізеді. Аденогипофиздің капиллярлары екі тамырдың арасында орналасқандықтан (қақпа және гипофиз), олар «ғажайып» капиллярлар торына жатады. Гипофиздің артқы бөлігі (нейрогипофиз) гипофиздің төменгі артериясынан қуат алады, оның капиллярларында нейросекреторлық нейрондардың аксовазальды синапстары пайда болады - гипофиздің екінші нейрогемиялық мүшесі. Гипофиздің артқы тамырларында капиллярлар жиналады. Сонымен, гипофиздің артқы лобы (нейрогипофиз), алдыңғы бөліктен (аденогипофизден) айырмашылығы, өз гормондарын өндірмейді, бірақ гипоталамустың ядроларында түзілген гормондарды қанға жинайды және бөледі. • Бүйректе тағы екі капиллярлық тор бар - артериялар Шумлянский-Боуман капсулаларын әкелетін артериолаларға бөлінеді, олардың әрқайсысы капиллярларға бөлініп, ағып жатқан артериолға жиналады. Эфферентті артериол нефронның ширатылған түтікшесіне жетіп, қайтадан капиллярлық торға ыдырайды. • Өкпеде екі жақты капиллярлық тор да болады - бірі қан айналымының үлкен шеңберіне жатады және өкпені оттегімен және энергиямен қоректендіреді, зат алмасу өнімдерін алып кетеді, ал екіншісі - кіші шеңберге және оксигенацияға қызмет етеді (веноздық қаннан көмірқышқыл газын ығыстыру және оттегімен қанықтыру). • Жүректің өз тамырлы торы да бар: диастоладағы коронарлық (коронарлық) артериялар арқылы қан жүрек бұлшықетіне, жүректің өткізгіш жүйесіне және тағы басқаларға енеді, ал систолада капиллярлық тор арқылы ол оң жүрекшеге ашылатын коронарлық синусқа құятын коронарлық тамырларға сығылады. Қан айналымының кіші (өкпе) шеңбері Қан айналымының кіші шеңберіндегі қанның қозғалысы. Қан ағымының бағыты көрсеткілермен көрсетіледі. Құрылым. Ол веноздық қанды өкпе діңіне шығаратын оң жақ қарыншадан басталады. Өкпе магистраль оң және сол жақ өкпе артерияларына бөлінеді. Өкпе артериялары лобар, сегментальды және субсегментальды артерияларға тармақталады. Сегменттік артериялар артериолаларға бөлінеді, олар капиллярларға ыдырайды. Қанның шығуы веналар арқылы өтеді, олар кері тәртіпте жиналады және төрт мөлшерде өкпе айналымы аяқталған сол атриумға түседі. Өкпе қан айналымындағы қан айналымы 4-5 секундта жүреді. Мигель Серветус қан айналымының кіші шеңберін алғаш рет 1553 жылы «Христиандықты қалпына келтіру» кітабында сипаттаған Функциялар. Шағын шеңбердің негізгі міндеті - өкпе альвеолаларындағы газ алмасу және жылу беру. 14.
Дәрістің мақсаты: Жүйке жүйесінің морфологиялық сипаттамаларын зерттеу. Тақырыпқа қойылатын сұрақтар: 1. Адамның жүйке жүйесінің жалпы шолуы. Жүйе эволюциясының негізгі кезеңдері. 2. Жүйке жүйесінің негізгі морфологиялық элементтері. 3. Жұлын және жұлын нервтері. Рефлекторлық доғалар. Жұлынның өткізгіштік қызметі. Жүйке жүйесі адам ағзасындағы барлық басқа жүйелер мен мүшелердің қызметін басқаратын, оның мінез-құлқының ең жақсы формасын қамтамасыз ететін өте күрделі аппарат ретінде дамыды. Басқа жүйелер органдарының жұмысын бақылау және үйлестіру арқылы жүйке жүйесі осылайша оларды тұтас, функционалды біртұтас организмге біріктіреді. Жүйке жүйесі бұлшықеттің жиырылу күші мен жылдамдығын, бұлшықеттің керілу немесе релаксация дәрежесін, сонымен қатар ондағы зат алмасудағы тамақтану процестерін реттейді. Сезім мүшелері арқылы және терінің және тірек-қимыл аппаратының сезімтал иннервациясы арқасында жүйке жүйесі спортшыға қоршаған кеңістікте шарлауға, өз қалпын сезінуге, қимылдарды үйлестіруге мүмкіндік береді. Жүйке жүйесіне ми мен жұлын, сондай-ақ жүйке, жүйке түйіндері, жүйке өрімдері және т.б бірқатар ерекше түзілімдер кіреді. Олардың барлығы негізінен жүйке тінінен жасалған. Бүкіл жүйке жүйесі орталық және перифериялық болып бөлінеді. Орталық жүйке жүйесіне ми мен жұлын жатады. Олар негізінен ассоциативті нейрондардан құралған. Перифериялық жүйке жүйесі арқылы ми мен жұлын барлық органдармен байланысады. Жүйке жүйесі организмнің барлық мүшелері мен жүйелерінің қызметін реттеп, оларды біртұтас бүтінге біріктіріп, организм мен қоршаған ортаның арасындағы байланысты жүзеге асыруда басты рөл атқарады. Жүйке жүйесіне ми мен жұлын, сонымен қатар жүйкелер, ганглиялар, өрімдер және т.б. Бұл түзілімдердің барлығы дене үшін ішкі немесе сыртқы ортадан тітіркену әсерінен қозуға және жүйке импульсі түрінде қозуды әртүрлі жүйке орталықтарына талдау үшін қоздыруға қабілетті жүйке ұлпасынан тұрады, содан кейін жауап алу үшін орталықта жасалған «бұйрықты» атқарушы органдарға жібереді. дененің қозғалыс түріндегі реакциялары (кеңістіктегі қозғалыс) немесе ішкі ағзалар қызметінің өзгеруі. Тітіркенуді жүйке жүйесі сезім мүшелері (көз, құлақ, иіс пен дәм сезу мүшелері) және ерекше сезімтал жүйке ұштары - теріде, ішкі органдарда, қан тамырларында, қаңқа бұлшықеттері мен буындарда орналасқан рецепторлар арқылы қабылдайды. Жүйке жүйесі әдетте орталық және перифериялық болып бөлінеді. Орталық жүйке жүйесіне ми мен жұлын жатады. Перифериялық жүйке жүйесін жұлын мен миға созылатын нервтер құрайды, олар сәйкесінше жұлын және бас сүйек деп аталады. Перифериялық жүйке жүйесі ми мен жұлыны адам денесінің барлық мүшелерімен байланыстырады (1-сурет). Жүйке жүйесінің анатомиялық-функционалдық бірлігі жүйке жасушасы - нейрон болып табылады (2-сурет). Нейрондардың саны 1012-ге жетеді. Нейрондарда бір-бірімен және иннервирленген түзілімдермен (бұлшықет талшықтары, қан тамырлары, бездер) байланысатын процестер бар. Жүйке жасушасының процестері функционалды түрде тең емес: олардың кейбіреулері нейрон денесіне тітіркенуді жүзеге асырады - бұл дендриттер, ал тек бір процесс - аксон - жүйке жасушасының денесінен басқа нейрондарға немесе мүшелерге дейін. Жүйке жүйесінің қызметі рефлекторлық белсенділікке негізделген. Рефлекс дегеніміз - организмнің жүйке жүйесінің қатысуымен сыртқы немесе ішкі тітіркендіруге реакциясы. Денедегі рефлекторлық жол - бұл тітіркенуді рецептордан жұлынға немесе миға, одан жұмысшы органға (бұлшықет, без) тарататын дәйекті байланысқан нейрондар тізбегі. Мұны рефлекторлы доға деп атайды (3-сурет). Рефлекторлық доғадағы әр нейрон өзінің қызметін атқарады. Нейрондардың үш түрін ажыратуға болады: қабылдаушы тітіркендіргіш - тітіркенуді жұмысшы органға жеткізетін сезімтал (афферентті) нейрон - қозғалтқыш (эфферентті) нейрон, сенсорлық және қозғалтқыш нейрондарды байланыстыратын - аралық (ассоциативті нейрон). Бұл жағдайда қозу әрдайым бір бағытта жүзеге асырылады: сезімталдан қозғалтқыш нейронға дейін. Нейрондардың процестері мембраналармен қоршалған және жүйкелерді құрайтын шоғырларға біріктірілген. Мембраналар әртүрлі нейрондардың процестерін бір-бірінен оқшаулайды және қозудың өткізілуін жеңілдетеді. Нерв жасушаларының қабықшалану процестері жүйке талшықтары деп аталады. Әр түрлі нервтердегі жүйке талшықтарының саны 102-ден 105-ке дейін. Нервтердің көпшілігінде сенсорлық және моторлы нейрондардың процестері болады. Интеркальярлық нейрондар көбінесе жұлын мен мида орналасады, олардың процестері орталық жүйке жүйесінің жолдарын құрайды. Жұлын 1-ші мойыннан 2-ші бел омыртқаға дейінгі омыртқа каналында орналасқан (омыртқаның бойында орналасқан арқаның терең бұлшықеттерін, сондай-ақ желке, мойын, арқа, төменгі арқа, сакральды аймақты теріні нервтендіретін ұсақ бұтақтарға бөлінеді. Алдыңғы тармақтар біркелкі орналасуды тек кеуде аймағында сақтайды, онда олар қабырғааралық нервтерді құрайды. Соңғысы 12 жұп көлемінде ыдыстармен бірге қабырға аралықтарында өтеді. Қабырға аралықтарының алдыңғы ұшына жететін алты төменгі жүйке іштің алдыңғы қабырғасына жалғасады. Бұл нервтер қабырға аралық бұлшықеттерді, іш бұлшықеттерін, сондай-ақ кеуде және іш терісін нервтендіреді. Дененің басқа бөліктерінде жұлын нервтерінің алдыңғы тармақтары бір-бірімен байланысып, мойын, бөртпе, бел және сакральды плексус түзеді (1-суретті қараңыз). Жұлын нервтерінің алдыңғы тармақтарының көпшілігінің біркелкі ағынын жоғалту аяқ-қолдардың күрделі бұлшық еттерінің дамуына байланысты. Жатыр мойны өрімі төрт жоғарғы мойын жұлын нервтерінің алдыңғы тармақтарынан түзіліп, омыртқалардың көлденең процестерінің жағында мойынның терең бұлшықеттерінде жатыр. Тері, бұлшықет және френикалық нервтер өрімнен шығады. Тері нервтері желке, жүрекше, мойын және кеуде үсті жақтарының терісін нервтендіреді. Бұлшықет нервтері мойын бұлшықеттеріне бағытталған. Френикалық нерв кеуде қуысына еніп, диафрагмаға жетеді. Диафрагманың жатыр мойнының плексусынан иннервациясы мойынның пренатальды кезеңінде осы бұлшықеттің дамуымен түсіндіріледі. Иық өрімі төрт төменгі мойын жұлын нервтерінің алдыңғы тармақтарымен және бірінші кеудеден шыққан бұтақпен қалыптасады. Ол жақ сүйегінің артында және қолтықта орналасқан. Қысқа және ұзын нервтер браксия плексусынан тарайды. Клавикуладан жоғары өрімнен қысқа нервтер шығып, иық белдеуінің бұлшықеттерін қамтамасыз етеді. Солардың ішіндегі ең үлкені - қолтық асты нервтері дельта тәрізді бұлшықетке, иық буынына және иық терісіне бұтақтар береді. Брахиальды өрімнің ұзын нервтері бос аяқтың бұлшықеттерін, буындарын және терісін нервтендіреді. Олардың арасында медиана, ульнар және радиалды нервтер ажыратылады. 15. Ми. Бас миының бөлімдері, жүйкелері. Дәрістің мақсаты: Жүйке жүйесінің морфологиялық сипаттамаларын зерттеу. Ми бас сүйек қуысында орналасқан. Бес церебральды көпіршіктердің дамуына сәйкес адамның миы бес бөлімге бөлінеді: медулла облонгата, артқы ми, ортаңғы ми, диенцефалон және теленцефалон. Ми сабағы алғашқы төрт ми аймағынан тұрады. Терминальды ми, әсіресе оның жарты шарының құрылымы мүлдем басқаша. Оның басты айырықша ерекшелігі - ми қабығының болуымен байланысты, бұл бірнеше қабатта орналасқан жүйке жасушаларының үлкен жинақталуы. Бұл адамның миында еңбек пен мәнерлі сөйлеудің әсерінен жаңа құрылымдық ерекшеліктерге ие болатын ең үлкен дамуға жетті. Адам миының жарты шарлары - бұл жоғары жүйке белсенділігі байланысты материалдық субстрат. Перифериялық жүйке жүйесіне орталық жүйке жүйесін терімен, тірек-қимыл аппаратымен және ішкі органдармен байланыстыратын барлық түзілімдер кіреді. Осы түзілімдердің арасында нервтер және олардың тармақтары, түйіндері, өрімдері және т.б. Вегетативті жүйке жүйесі дегеніміз - бұл қан айналымы, тыныс алу, зат алмасу, тамақтану, бөліну, терморегуляция және т.б процестерді реттейтін біртұтас жүйке жүйесінің бөлігі, ол ішкі ағзаларды, ішкі секреция бездерін, жүрек пен қан тамырларын нервтендіреді. Адам миы (латынша энцефалон) - көптеген өзара байланысты жүйке жасушалары мен олардың процестерінен тұратын орталық жүйке жүйесінің мүшесі. Адам миы бас сүйегінің церебральды бөлімінің бүкіл қуысын дерлік алып жатыр, оның сүйектері миды сыртқы механикалық зақымданудан сақтайды. Өсіп, дамып келе жатқанда ми бас сүйегінің формасын алады. Әдебиеттерде адамның миында болатын нейрондардың саны туралы әртүрлі болжамдар келтірілген. Бір бағалау бойынша, ересек ер адамның миында орта есеппен 86,1 +/- 8,1 миллиард нейрон және 84,6 +/- 9,8 миллиард нейрондық емес жасушалар болады. Бұл жағдайда ми қыртысының құрамында 19% нейрон бар. [1] Басқа болжамдар бойынша, адамның миында 90-95 миллиард нейрон бар [2] [3]. Ми тамақтану үшін бауырдан және қанға енетін глюкозаның 50% жұмсайды [4]. Адам миының массасы 1000-нан 2000 грамға дейін, бұл орта есеппен дене салмағының 2% құрайды. Ерлердің миы әйелдердің миына қарағанда орташа массасы 100-150 грамға артық, бірақ ересек ерлер мен әйелдердің денесі мен миының арақатынасы арасында статистикалық айырмашылық табылған жоқ [5]. Адамның ақыл-ой қабілеттері мидың массасына байланысты деп кең таралған: мидың массасы неғұрлым көп болса, адам соншалықты дарынды болады. Алайда, бұл әрдайым бола бермейтіні анық [6]. Мысалы, И.С.Тургеневтің миы 2012 жылмен өлшенді [7] [8], ал Анатоль Францияның миы - 1017 г [9]. Ең ауыр ми - 2850 г - эпилепсия мен идиотиядан зардап шеккен адамда табылды [10] [11]. Оның миы функционалды ақау болған. Сондықтан мидың массасы мен жеке тұлғаның ақыл-ой қабілеттері арасында тікелей байланыс жоқ. Алайда, көптеген үлгілерде көптеген зерттеулер мидың массасы мен ақыл-ой қабілеті арасындағы, сондай-ақ мидың белгілі бір бөліктерінің массасы мен танымдық қабілеттің әртүрлі көрсеткіштері арасындағы оң корреляцияны тапты. Бірқатар ғалымдар [алайда, бұл зерттеулерді миының орташа мөлшері аз кейбір этникалық топтардағы (мысалы, австралиялық аборигендердегі) төмен интеллект тұжырымын дәлелдеу үшін қолдануға тыйым салады [14]. Бірқатар зерттеулер генетикалық факторларға тәуелді болатын мидың мөлшері IQ айырмашылығының көп бөлігін түсіндіре алмайтындығын көрсетеді [15] [16] [17]. Дәлел ретінде Амстердам университетінің зерттеушілері Месопотамия мен Ежелгі Египет өркениеттері мен олардың Ирак пен қазіргі Египеттегі бүгінгі ұрпақтары арасындағы мәдени мәдени айырмашылықты атап көрсетеді [18]. Мидың даму дәрежесін, атап айтқанда, жұлын массасының миға қатынасы арқылы бағалауға болады. Мәселен, мысықтарда 1: 1, иттерде - 1: 3, төменгі маймылдарда - 1:16, адамдарда - 1:50. Жоғарғы палеолит адамдарында ми заманауи адамдардың миынан едәуір (10–12%) үлкен болды [19] - 1: 55-1: 56. Адам миының құрылымы Көптеген адамдардың миының көлемі 1250-1600 текше сантиметр аралығында және бас сүйегінің 91-95% құрайды. Мида бес бөлім бөлінеді: медулла облонгата, артқы жағы, оған көпір мен мишықты қосады, эпифиз, ортаңғы, аралық ny және алдыңғы ми, үлкен жарты шарлармен ұсынылған. Бөлімдерге бөлінуімен бірге бүкіл ми үш үлкен бөлікке бөлінеді: • ми жарты шарлары; • мишық; • ми бағанасы. Ми қыртысы мидың екі жарты шарын қамтиды: оң және сол жақ. Мидың ми қабығы Ми, жұлын сияқты, үш қабықпен жабылған: жұмсақ, арахноидты және қатты. Мидың жұмсақ немесе тамырлы қабығы (лат. Pia mater encephali) мидың затымен тікелей іргелес, барлық ойықтарға енеді, барлық шиыршықтарды жауып тұрады. Ол миды тамақтандыратын көптеген тамырлар бөлінетін дәнекер ұлпадан тұрады. Хороидтан дәнекер тіннің жұқа процестері мидың массасына тереңдей түседі. Мидың арахноидты қабығы (лат. Arachnoidea encephali) жіңішке, мөлдір, тамырлары жоқ. Ол мидың конволюцияларына тығыз сәйкес келеді, бірақ ойықтарға енбейді, нәтижесінде хороид пен арахноид арасында субарахноидты цистерналар пайда болады, цереброспинальды сұйықтықпен толтырылады, соның арқасында арахноид нәрленеді. Ең үлкен, церебральды-ұзын цистерна, төртінші қарыншаның артында орналасқан, оған төртінші қарыншаның ортаңғы ашылуы ашылады; бүйір шұңқырының цистернасы мидың бүйір ойығында жатыр; педикула - мидың аяқтарының арасында; цистерналар қиылысы - көрнекі хиазма (қиылысу) орнында. Dura mater encephali - бұл бас сүйек сүйектерінің ішкі ми бетіне арналған периостеум. Бұл қабықта адам ағзасындағы ауырсыну рецепторларының ең жоғары концентрациясы байқалады, ал мидың өзінде ауырсыну рецепторлары болмайды (қараңыз. Бас ауруы). Дура-мата ішінен жалпақ ылғалды жасушалармен қапталған тығыз дәнекер тінінен тұрады, оның ішкі негізі аймағында бас сүйегінің сүйектерімен тығыз біріктірілген. Қатты және арахноидты мембраналар арасында серозды сұйықтықпен толтырылған субдуральды кеңістік бар. жүктеу/скачать 105,72 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|