Аралық ғылыми­практикалық конференция II том

238 

 

между  конечными  «алиф»  (  ا  )  и  «ха»  (    ه  ),  и  какое­либо  слово  можно  рифмовать  со 

словом, имеющим на конце «алиф». Так, слово ارا «а:ра:» («середина») можно рифмовать 

а как اﺮﺳ – сара: («жилище») и ارد – дара: («приходи»), но эти слова рифмуются также и со 

словом  هﺮﺳ  «сара» («отборный») и  هرد  «дара» («долина») [1, c. 118]. Эти сведения поэта 

показывают, что слово с «алиф» ( ا ), передающим долгий а:, можно рифмовать с «ха» ( ه ), 

т.е. кратким а. Эти гласные стали вариантими друг к другу. Об этом пишет также  автор 

«Мабани  ал­луғат»  («Основы  языка»)  Мехдихан:  «Алиф  (  ا  )можно  заменить  хайи 

хаввазом  (ه  ):  «алинда»  (в  конце  алиф  (ا)  и  алинда  (в  конце хаи  хавваз  (  ه  )  «в  близи», 

«около»  [2,  c.  86]..  Иными  словами,  XV  в.  алиф,  передающий  долгий  а:,  потерял 

фонематичность, поэтому слова с этим гласным можно рифмовать со словами «ха» ( ه ), 

т.е. кратким а. Позже эти две гласные слились в одну фонему, произошла так называемая 

конвергенция. Поэтому в словарях к произведениям Алишера Навои эти гласные пишутся 

с одной гласной а. 

2. Гласные и: ~ и. 

Алишер Навои в «Муҳокамат ул­луғатайн» в двух местах дает сведения о гласных 

и. Первый раз он пишет о двух негубных и, различающихся по долготе–краткости. Поэт 

пишет:  «Таковы  «йа:й»  (    ى  )  или  касра  (

؍

­ ),    ﺮﯿﻏآ  ­  а:ғи:р  («тяжелый»)  рифмуют  с 

 

ﺮﯿﻏﺎﺑ  

ба:ғи:р («печень») и со словами ردﺎﺻ – са:дир («исходящий») и ردﺎﻗ – қа:дир («могучий»), а 

также  со  словами  ﺮﯿﺧ  ﺎﺗ  –  та:хи:р  («задержка»)  и  ﺮﯿﯿﻐﺗ  –  тағйи:р  («изменение»).  В 

персидском языке такой возможности нет» [1, с. 118]. Следовательно, к XV в. долгий и: 

также  потерял  фонематичность.  Поэтому  поэт  пишет,  что  слова  с  данными  гласными 

можно рифмовать со словами с кратким и. Позже в истории развития узбекского языка эта 

пара  гласных  слилась  в  одну  и,  т.е.  произошла  конвергенция.  Слова  с  этими  гласными, 

некогда различавшимися по долготе–краткости, сейчас в произведениях Алишера Навои 

пишутся с одним и. Второй раз он при анализе слово     ﺰﯿﺑ  даёт сведения о трех гласных: 

э, и, и: . Поэт пишет: «   ﺰﯿﺑ   ­

    бэз это то, сарты называют словом ғудуд ­“железо”;      ﺰﯿﺑ ­

биз по­ персидски «мо», по­ арабский «наҳну» ­ (мы); и наконец,      ﺰﯿﺑ     би:з  означает 

предмет,  который  сарты  называют  дарафш  (шило;  бурав)»  [1,  с.  118].    Как  видно  из 

примеров во второй цитате даются ценные сведения о трех гласных: долгий и: (фонема), 

долгий  и:  потерявший  фонематичность,  краткий  и.  Долгий  фонема  и:  в  развитии 

узбекского языка перешел в дифтонг ий. Он сохранился сейчас в составе следующих слов: 

қийин  “трудно”,  бийик  “великий”,  кийик  “олень”,  кийиз  “кошма”,  кийим  “одежда”. 

Долгий  фонема  и:  реальное  явление  в  староузбекском  языке.  Составители  словарей  к 

произведением Алишера Навои эту фонему отмечают особо. Так, Тали Имани Гератский в 

“Бадаи ал­луғат” («Редкости слов») при раскрытии значении слово ﻦﯿﻗ       пишет, что если 

в данном слове гласный и произнести била ишбаъ «не долгий» будет қин «ножны», если 

с ишбаъ «долгий» будет қи:н (қийин) «мучение». [3, c. 71]. 

В «Муҳокамат ул­луғатайн» сохранились ценные сведения о четырех узких губных 

гласных.  Первая  пара  губных  гласных  показывается  через  ва:в  и  замма,  вторая  пара 

губной гласных – через слово  توا. 

3. О гласных у: ~ у, показанных через ва:в и замма, Алишер Навои в следующей 

цитате дает ценные сведения о двух губных узких гласных, различающихся по долготе–

краткости:  «Такое  соотношение  имеют  ва:в  (  ۄ  )  и  замма  ( ­

٫

)  :    وﺮﯾا

ر

      –  эру:р  можно 

рифмовать  с    ۥﺮﺣ  –  хур  («свободный»),                  رۥد  –  дур  («жемчуг»)  и  روﺮﻏ  –  ғуру:р 

(«гордость»), روﺮﺿ  – зару:р («нужный») [1, с.118]. Как видно из примеров, губной узкий 

гласный долгий у: поэт передает через ва:в (ۄ), краткий – через замма (  ­

٫

). Эти примеры 

239 

 

также показывают что к XV в. долгий у: потерял фонематичность. Поэтому слова с этими 

гласными поэт рифмует между собой. Позже в истории узбекского языка эти две гласные 

слились  в  одну  фонему,  и  в  словарях  к  произведениям  Алишера  Навои  они  пишутся  с 

одним у. 

4. Гласные у: ~ у, показанные через слово توا. 

Кроме  указанных  выше  гласных  Алишер  Навои  дает  ценные  сведения  о  другой 

паре  двух  губных  у,  тоже  различающихся  по  долготе–краткости.  Эти  гласные  он 

описывает при анализе слова  توا. 

Поэт пишет: « توا – у:т – повеление ходить (играть) партнеру по игре в кимар; توا – 

ут с наиболее краткой гласной – палить голову убитого животного, держа ее на огне» [1, 

c.118]. Данные туркменского языка подтверждают, что в первом слове «повеление ходить 

(играть) партнеру по игре в кимар употреблен гласный у­утмак «выигрывать», во втором 

توا – ут употреблен краткий  ү . Ср. туркм. үтмек «опалить» [4, c. 665, 674].  

В  узбекском литературном языке эти две губные гласные не  употребляются. Они 

сохранились в диалектах. Поэтому в «Ўзбек тилининг изоҳли луғати» («Толковый словарь 

узбекского языка») слово утмоқ «опалить» дается с пометой шв. т.е. как диалектный [5, 

c.284]. 

5. Гласные э: ~ э. 

Алишер Навои пишет о существовании двух полуузких гласных э,  различающиеся 

по долготе–краткости. Поэт пишет: « ﺮﯾﺗ – тэ:р в смысле тэ:рмак – собирать, рвать; ﺮﯾﺗ – тэр 

–  с  более  краткой  гласной  это  то,  что  сарты  (персы)  называют  «арақ»  («пот»)  и  хай  – 

(«пот»).  Древнетюркские  памятники  подтверждают,  что  в  слове  в  значении  «собирать» 

употреблен  долгий  э:,  а  в  слове  «пот»  э  обыкновенной  долготы  [6,  c.  197].  Данные 

туркменского языка также подтверждают долгий э: в слове ти:рмек «собирать». Позже в 

развитии  староузбекского  языка  эти  гласные  слились  в  одну  фонему,  т.е.  произошла 

конвергенция, поэтому слова с этими гласными даются в одной словарной статье. 

6. Гласные ў: ~ ў. 

В «Муҳокамат ул­луғатайн» даются ценные сведения о четырех полуузких ў. Поэт 

пишет: « رﻮﺗ – тў:р «силок», «ловушка», «западня»; رﻮﺗ – тў:р с более краткой огласовкой 

– перекладина, на которую садятся птицы;   رﻮﺗ – тў:р с еще более краткой огласовкой – 

почетное место в доме; самую краткую огласовку имеет слово رﻮﺗ тў:р в значении рисунок 

на  занавеске,  которую  вешают  на  двери  и  на  место,  противоположное  двери  (красный 

угол, почетное место)» [1, c. 118]. 

Сопоставление  этих  гласных  с  современным  узбекским  языком  показывает 

следующее. Во­первых, все долгие гласные потеряли долготу.  

Во­вторых,  слово  رﻮﺗ    –  тў:р  с  более  краткой  огласовкой  –  перекладина,  на  которую 

садятся  птицы,  в  узбекском  литературном  языке  не  употребляется,  оно  сохранилось  в 

узбекских диалектах, соответственно гласный ў также сохранился в диалектах. В­третьих, 

гласный ў: в слове رﻮﺗ – тў:р «силок»,  «ловушка»,  «западня» и гласный ў: в слове رﻮﺗ – 

тў:р  –  рисунок  на  занавеске,  которую  вешают  на  двери  и  на  место,  противоположное 

двери, слились в одну фонему, т.е. произошла конвергенция, поэтому эти слова даются в 

одной словарной статье [1, c.118]. 

             Как  видно  из  примеров  Алишер  Навои  пятьсот  лет  тому  назад    вторым    после 

Махмуда  Кашгарского  определил  фонему  и  его  вариант  диструбитивным  методом. 

Примеры  Алишера  Наваи    показывают  что  к  XV  в.  все  долгие  гласные    потеряли 

240 

 

фонематичность,  поэтому  произведения  узбекских  поэтов  XV­XIX  вв.  можно 

транслитировать гласными а, и, у,ў,э. 

            Кроме того эти сведения Алишера Наваи дают ценные сведения о формировании 

вокализма современного узбекского языка. 

 

Список литературы: 

 

1  Алишер Навои. Соч. в 10 т., т. Х. Ташкент, 1970.  

2  Мирза Маҳдихон. Мабониул­луғат. Форсийдан З.Умаров таржимаси, Тошкент, 2008, 

86­б. 

3  Боровков А.К. Бадаи ал­лугат. Словарь Тали Имани Гератского, М., 1961, С.71 б 

4  Туркменско­русский словарь. М., 1968.  

5  Ўзбек тилининг изоҳли луғати, т. 2. М., 1981.  

6  Щербак А.М. Сравнительная фонетика тюркских языков. Л., 1970.  

 

 

ƏОЖ 821.512:122.82 

Шындалиева М.Б.

1

,  

1 

ф.ғ.д., профессор, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Астана, 

Казақстан, e-mail: 

mendigul@list.ru

 

 

Abstract. The article comprehensively studied artistry (figuratively) A Seydimbek stories. 

It provides a detailed analysis of the character of the author, subjects subject , having at the base 

of the actual events . 

Keywords: story, national character, artistic, image, aesthetics, author, subject, 

composition. 

 

А.СЕЙДІМБЕК ПОВЕСТЕРІНДЕГІ КӨРКЕМДІК 

 

Əдебиет қашан да ұлттық­азаматтық сана­сезім мен ұлттық мораль қалыптастырушы 

гуманистік қасиеттің жаршысы міндеттерін атқарады. Шын мəніндегі əдеби шығарма игі 

ниетті  халықтарды  бір­бірімен  таныстыратын  дəнекер.  Осы  тұрғыдан  келгенде  нағыз 

көркем  туынды  эмоциялық  əсерлі  сезім  сыйлаумен  қатар,  сол  ұлттың  ұлағатын, 

азаматтық­адамгершілік  игі  дəстүрлерін,  тамаша  қасиеттерін  жеткізетін  қоғамдық­

философиялық  ойдың  көркем  формасы  екені  мəлім.  Біз  қаламгер  шығармаларынан 

көкейіңе  жылылық,  жүрегіңе  жақындық  əкелетін  өзгеше  бір  қасиетті  сезінеміз.  Бұл 

жазушы стиліне тəн орнықтылық, даралық сипат болса керек.  

А.Сейдімбектің  «Күзеуде»  повесіндегі  негізгі  кейіпкерлер  ­  Ршыман,  оның  əйелі 

Уəкила,  баласы  Құдайменде,  Торғын.  Хикаят  күздің  көрінісін  суреттеуден  басталады: 

«Сарыарқаның саумал иісті, сары ала жапырақты күзі еді. Бұл кездің жер бауырлап жатып 

алатын  қорғасын  бұлты  да,  көк  иық  етіп  ұзақ  сілбілейтін  жауыны  да  бой  жаздырмас 

ызғарлы суығы да əзірше білінбей тұр. Оның орнына күзгі таңның хабаршысындай болып 

басталатын майда леп күн арқан бойы көтерілгенше толқи есіп, күй сазындай көңіл сергіте 

тербеумен  болады. Осы сəтте əбден  бояуы қанған  табиғат  қыс түспей  соңғы рет дəурен 

күйін  шертіп  қалғысы  келгендей  малына  құлпырады»  [1,3­б].  Əрине,  күздің  табиғаты 

былайша мамыражай болып тұра бермесі белгілі. Оның сүйектен өтер қара суығы, адамды 

241 

 

мезі ететін сылбыр жаңбыры мен сұрқай күні алда. Осы мезетті автор жайдан жай алып 

отырған  жоқ.  Бұл  уақытша,  алдамшы  сəт  қарттық  жеткенде  ойы  мен  көңілі  бұзылған 

Ршыманның  жағдайына  дөп  келеді.  Үй  ішін  жайлаған  үнсіздік  пен  салқын  қабақ  алда 

болатын бір жағымсыз оқиғадан хабар береді. Сөйтсе де ұзақ отасып бір­біріне сыралғы 

жандар əліптің артын бағып, əлі бет жыртыса қойған жоқ.  

Оқиғаның  бəрі жылқысын іздеп  жүріп,  «Лесник» қыстауына келгенде,  мінген  аты 

қада  ағашқа  сүрініп,  шынтағын  жаралап  алған  сəттен  басталады.  Орманшы  Əубəкірдің 

əйелі  Торғын  төрт  жасар  баласымен  жалғыз  отыр  еді.  Күйеуі  осыдан  бір  жыл  бұрын  аз 

ауырып  қайтыс  болады.  Торғынның  ағасы  Жақып  көшіріп  əкетейін  дегенде  «жылын 

өткізейін»  деп  қалып  қойған  еді.  Жараланған  шынтағын  таңып,  шай  беріп  аттандырған 

Торғынға Ршыман сол кеште қайта оралады. Осыдан бастап, олардың арасында қимас бір 

қарым­қатынас  орнайды.  Екеуінің  арасындағы  бұл  байланыс  соншалықты  нəзік,  ынтық 

сезімге  айналған  еді.  Оны  жазушы:  «Сонда  толған  айдай  жесір  əйелге  деген  лып  етпе 

құмарлық қызығуы емес, бір жұма көрмесе кəдуілгідей сағынып, құлазып, көзіне ештеңе 

ілікпей қоңылтақси берген соң келетін. Торғын да Ршыманға кəдуілгідей бауыр басып, еті 

үйреніп,  оның  шыншыл  пейілінен  қанағат  тапқан  соң  келуін  күтіп,  елеңдеп  жүретін 

болған»[1, 13­б],­ деп суреттейді.  Ршыман бұл тірлігінің осы жасында өрескел екендігін 

сезеді. Сөйте тұра, Торғын өзінің сəби күтетінін айтқанда, дегбірі кетіп, есеңгіреп қалады. 

Үш  ұлын  соғыс  жалмады,  екі  қызы  есейіп  қалғанда  қайтты.  Қалғандары  қиын­қыстау 

кезеңде  туғаннан  ба,  жастай  шетінеді.  Құдайменде  ­  ең  кенжесі.  Ол  да  тұрмай  ма  деп 

қорыққан  Ршыман  баласының  кіндігін  балтамен  өзі  кеседі.  Сөйтіп,  жалғызының  тілеуін 

тілеп  қалғанда,  Торғынның  жүкті  болуы  шынында  да  есеңгірететіндей  қуаныш  еді. 

Осыдан  кейін  «Лесник»  қыстауына  баруын  да  жиілетіп,  баласы  мен  əйелін  қыстауды 

ертерек  қамдай  беруге  жібергісі  келеді.  Ршыман  оларға  үйге  жапсарлас  салынған 

шошаланы  жөндеп,  ішіне  үш  құдық  пеш  алу  керектігін  де  тапсырады.  Ондағы  ойы 

кейінірек көмекшінің жоғын сылтауратып, Торғынды көшіріп алу еді.  

Шағын жанрда кейіпкердің сюжетке қатысуы негізінен бір желіде болады. Қаламгер 

шығарма құрылымындағы баяндау ситуациясын шектеулі уақытқа құрады. Сондықтан да 

кейіпкердің  мінезіндегі  өзгеру  немесе  қайшылықты  көрініс  оқиға  өрімінде  көзге  бірден 

шалынып отырады. Қаламгер Ршыманның аз уақытта өзге күйге түсуін бірден байқатады. 

Ол сырт көзге томырық, салқын мінезі бар адам. Енді тіпті де ой иектегіш, тұйық болып 

алды. Кейде сабыры кетіп, ұрлық қылғандай қуыстанса, кейде қиянат, зорлығым болмаса, 

неден жасқанам деп өз­өзін қайрайды. «Ршыман қанша ой жады болғанымен осының бəрі 

де  мезгілсіз  келген  махаббат  шарпуы  екенін  сезбеді.  Тіптен,  осынау  ұзақ  өмірінде  əйел 

затына  бұлайша  ынтық  болып  көрмегенін,  жүрек  шіркіннің  ағыл­төгіл  төгіле  бір  ақ  рет 

балқитынын,  сол  балқудың  сəті  кештетіп  келгенін  ойлап  та  көрген  жоқ.  Мұнысын 

«махаббат,  ғашықтық»  деп  бағалауға  жүрегі  дауаламайды.  Тіптен  күрсіне  отырып  өз 

ойынан  қолайсызданғандай  болады.  Бірақ  бұл  тірлігінің  оғаштығын  бар  болмысымен 

қанша сезінсе де күн  өткен  сайын  Торғынға деген  аяулы  сезімнің  құлына айналып бара 

жатты»  [1,17­б].    Жалпы,  мінезі  сабырлы,  кісілігі  де  жеткілікті  Ршыман  қаншама  уақыт 

отасқан  жұбайын  мұндай  көңіл  алағызуына  қимайды  да.  Сөйтсе  де  қанша  қиналып, 

толқыса да Уəкиламен бет ашысуды жөн көреді. Уəкила: «Бұ тоқсан көремін деген жасым 

ба еді, быламық татамын деген асым ба еді», дегендей, мұндай масқараға кездесем деген 

ойымда бар ма... Бұған дейін көрдім деген қоқайым жырдың күйі екен ғой. Тарықсам да, 

жабықсам да сырдың суы тобығымнан келмей, өзіңді тірек етіп жүргенде, көрсеткенің осы 

болса, бұл тірліктің не бағасы қалды?»­деп, өкси шағымданады» [1,18­б]. Бұл сөзге пейілі 

242 

 

құлай құптаған Ршыман да: «... Саған тағар еш кінəм жоқ. Өзіңмен отасқан ұзақ өмірімде 

жанашыр  жақындығыңнан  басқа,  жатсынар  мінезіңді  көрген  емеспін.  Шүкір,  етегің 

құтсыз  болған  жоқ,  туып  сүйініп,  өліп  күйінбеген  де  бар.  Өзіміз  тудық  сүйіндік,  өлді 

күйіндік, енді қалғанына қанағат. Сөйтсе де жалғыздық құдайға ғана жарасқан. Балаңның 

өкшесін  басып,  соңыңнан  апалап  жүретін  бір  жас  иіс  болса  оның  несі  айып!  Құдайдан 

жасырмағанды адамнан жасырып болмайды екен, тəңірім талайыма не жазса да, бір іске 

бел буғаным рас. Ақталып отыр деп ойлама, алдыңнан өткені деп қабылда» [1,19­б],­ деп 

суырыла сөйлеп, ағынан жарылады. Ақыры Торғынды көшіріп ап, Ршыманның жаны жай 

табады.  

Автор адамдар арасындағы кірбің, қақтығысты айту үстінде табиғатпен астастыруды 

да назарынан тыс қалдырмайды». ... Қоңыр күздің жанға рахат маужыр күндері зымырап 

өтіп жатты. Табиғат шіркіннің осынау бір ашық­жарқын саумал шағы малға да, адамға да 

келер  күннің  қатал  суығы  барын  ойлатпаған  еді»  [1,22­б].  Əрине,  бұл  жандардың  көңіл 

түкпірінде мазасыздық, алаңдау жоқ деуге болмайды. Ршыман түс секілді болған сезімнің 

өңінде болғанына қуанып, ұзағынан сүйіндіруін тілек етсе, Торғын бұл жайына разылық 

танытқанымен,  келер  күнін,  күні  ертең  Уəкиламен  қалай  кездесетінін  ойлап, 

мазасызданады.  Шынында  да  Уəкиламен  бетпе­бет  келетін  сəт  жетеді.  Ішкі  мұң­шерін 

армансыз  ақтарып,  кінəласу  сөзінен  соң:  «Мені  қойшы:  тулармын  да  бастығармын, 

жылармын да жұбанармын, əне бір жалғыз ұл болмаса...» [1,26­б] көнген қалып танытып, 

аттанып кетеді.  

Бұл  дəуреннің  ұзаққа  созылмасын  Ршыман  да,  Торғын  да  іштей  сезетіндей. 

Сондықтан  болар,  олардың  көңілдері  алаңдаулы  еді.  Осы  тұста  табиғат  та  өзгеріп  сала 

береді: «Жер бетін бозарта жапқан боқыраудың қырбығын күн нұры шалған соң, осынау 

қоңыр леп  елеусіз ғана тынушы  еді, бүгін  өйткен  жоқ. Керісінше, күн  көтерілген сайын 

бірте­бірте екпін алып, ызыңдай соққан суық жел келіп қалған қыстың деміндей ызғарын 

үдете түсті» [1,27­б]. Ақыры Торғынды ағасы көшіріп əкетеді де, Ршыман күңіреніп қала 

береді. Осы шағын шығармада қаламгер Ршыман ақсақалдың көңіліндегі оқыс туған сезім 

сəтін  шыншылдықпен  қызғылықты  баяндайды.  Торғынға  ынта­ықыласы  ауған 

Ршыманның  жан  күйзелісі  күзгі  табиғатпен  астарлана  суреттеледі  де,  қартайғанда 

«өзгерген», өмірінің көбі кетіп, азы қалған кейіпкердің əрекетіне кешіріммен қарайсыз.   

Осы  шығарма  туралы  ақын  С.Ақсұңқарұлы:  «Сейдімбеков  суреткер.  Хас  суреткер 

қандай қоғамдық система, нендей жалмауыз цензор қасқая қарап тұрса да, өзегін өртеген 

шындықты  көркем  ойға  бөлеп,  көз  алдыңа  тарта  алады.  Күшеншек  «жалған»  жазушы 

қолындағы  қаламын  қанша  жерден  сүйреңдеткенімен,  Суреткер  көтерілген  биікке 

көтеріле алмай өмірден өтіп жатыр, өмірге келіп жатыр. «Күзеуде» ­ Ақселеудің перзенті. 

Мұнда исі қазаққа деген риясыз көңіл­күйі, алты Алаш атаулыға деген асқақ махаббаты 

көзге ұрып тұр»[2], ­деп тебірене пікір білдіреді.  

Көркем  уақыт  əдебиеттану  ғылымында  негізінен  екі  аспектіде  қаралған. 

Эстетикалық  сана  үшін  уақыт  ұрпақ,  дəуір  мен  адамдар  арасындағы  байланыстың  жəне 

қозғалыс  пен  дамудың,  өзгерістің  көрінісі.  Алайда  кейінгі  жылдары  осы  екі  бағыттың 

үндесуі  байқалды.  Егер  кең  түрде  алсақ,  кеңістік  дегеннің  өзі  шартты.  Себебі,  көркем 

шығармада  бейнеленген  кеңістік  көп  жағдайда  шығармашылық  ойлауға,  қаламгердің 

фантазиясына, көзқарасы мен дүниетанымына байланысты. Сондықтан, автор өзіне жақын 

дүниені өзінің қабылдауында кең немесе тар шеңберде береді. Осыған байланысты автор 

бір  оқиғаны  жеңіл,  үстіртін,  шолу  түрінде,  кейбірін  терең,  толық  суреттеп  жатады.  Осы 

ретте кеңістік шеңбері ұлғаяды немесе тарылады. Мəселен, халқымыздың тұрмыс­салтын 

243 

 

бір  ғұрыптың  орындалуы  арқылы  да,  бірнеше  түрін  кең  суреттеу  арқылы  да  жеткізуге 

болады. Соған сəйкес кеңістікті толтыратын оқиға мен адамдар əр қилы болады. Көркем 

кеңістік шынайы дүние ретінде географиялық сипатты иеленеді. Қаламгер А.Сейдімбектің 

кейіпкерлері кей кезде уақыт ырқына бағынғысы келмейді. Өздерінің жүрек қалауындағы 

сезімге  ерік  беріп,  бір  сəт  адамға  тəн  бақыттың  дəмін  татуға  бел  буады.  Осыған  табан 

тіреген Ршыман: «Тəңірім қадамыңды қайырлы, құтты қылсын, Торғын. Өзіңе ғана айтқан 

имандай сырым ғой осы жасқа келгенше дəл қазіргідей пендеге лайық зор қуаныш кешкен 

емеспін»[1,26­б],­ деп ағынан жарылады. Өзінің шешіміне риза қалып танытады Бұл жас 

емес, жер ортасына келген адамның ағынан ақтарыла, қуана айтқан сыры. Адам ретіндегі 

өзіндік,  ішкі  сезім  қабатындағы  жеке  сырын  ашуы.  Əрі  болашақ  ұрпағымның  анасы, 

жарым деп айтқан сыры.  

Жүсіпбек  Аймауытовтың  айтуынша,  əрбір  адамда  үш  «мен»  болады    [3,  259­б]. 

Мұның біріншісі – мендік «мен». Екіншісі – меншік «мен». Үшіншісі ­ əлеуметтік «мен». 

Жазушының дəлелдеуінше, адамды тұтас əрі толық тану үшін осы үш «менді» де тығыз 

бірлікте, тұтастықта қарастыру керек. Адамды, адамның жанын зерттеген кезде, əсіресе, 

мендік  «менге»  айрықша  көңіл  бөлген  жөн.  Өйткені,  адамның  «жан  дүниесінің  шын 

суреті», «əр қилы ықтиярсыздықтары», «жанның дəйімгі, орнықты халдеріне ұқсамайтын 

тосын  күйлері,  кейде  кенеттен  жолығатын  соқпа  халдері»,  «құлпырмалы  күйлері», 

«жүректің асыруға да, жасыруға да болмайтын шын халдері», «жан құбылыстарының күйі 

мен  реңі»,  «адамның  өзін­өзі  іздеген  халі»,  «санамен  білінетін  заттардан  басқа,  бір 

көмескі,  мəлімсіз  қуат  арқылы  білінетін  ойлары»,  «кейде  не  себепті,  қайдан  шыққаны 

мəлімсіз  төтенше  ойлары»,  «біздің  санамызға  ғана  байланысты,  санамыздың  екінші  бір 

дəрежесіне  байлаулы  жатқан,  санамыздың  ар  жағындағы  мұнартқан  санасыздық 

дүниясымен байланысып жатқан сезімдеріміз», «жанның əрбір толқынды, жүректің терең 

сырлары»,  «жан  дүниенің  жалпы  ағыны»  осы  мендік  «менде»  көбірек  көрініс  береді. 

Сондықтан  да  адамның  жанын  терең  ашу  үшін  осы  мендік  «менге»  ерекше  мəн  беру 

керек. 

Өмірді танып­білу, адамның табиғатына үңілу қоғамдық талаптың биігіне көтеріліп, 

өз  айналасының  ұлттық  сипаттарын  ашу,  характерлердің  жанды,  нəзік  сырларын  тауып, 

қай тақырыпта жазса да, ол халқының бағалы мұрасына айналатындай болғаны жөн.  

Сырт қарағанда өзімізге таныс, өмірде жиі кездесетін қарапайым ғана оқиғаны ала 

отырып,  жазушы  шеберлігі  осы  шағын  оқиғаны  үлкен  философиялық  мəні  бар  көркем 

туындының  негізіне  айналдыра  алуынан  көрінеді.  Бұл  жерде  жазушының  жүрек  сыры, 

тебіренісі,  айтылар  ойдың  мəнділігі,  көздеген  мақсатының  айқындылығы  өте  маңызды. 

Автор  ойы  кейіпкер  ойымен  үндесе  өріліп,  оқиға  өрісіне  араласатын  басқа  да 

кейіпкерлердің сөзімен айқындала түсу керек. Көп жағдайда авторлық «мен» кейіпкердің 

«менімен» тұтасып,  бірігіп кетеді. 

Жазушы  А.Сейдімбектің  өмірдің  əр  тарапты  құбылыстарын  тоқайластырып,  тұтас 

көркем  дүние  жасауға  деген  ұмтылысы  шығармаларынан  айқын  байқалады.  Өмірдің 

диалектикалық байланысы мен адамның кəдімгі тірлігі көркем бейнеленген.   

Жазушының  кейіпкерлері  даланың  тыныс­тіршілігін  бағып  өскен  жандар.    Олар 

даланың  əрбір  құбылысын  тап  басып,  оның  əрбір  маусымдағы  тірлігін,  өзгерісін  жіті 

бақылайды,  солардан  өз  байламдарын  жасап  отырады.  Содан  да  қаламгер  бейнелеген 

кейіпкерлер  ойға,  пайымға  бай,  дүниетанымдары  терең,  сөзге  жүйрік,  көшелі. 

А.Сейдімбектің    əңгіме­повестері  белгілі  бір  желіге,  жүйелі  тақырыпқа  құрылады. 

Өйткені,  жазушы  ең  алдымен  өмір  шындығын,  көрген,  сезген  етене  тақырыпты  нысан 

244 

 

етеді. Автор шығармаларының тақырыптық­идеялық, жанрлық, көркемдік қуаты бір­бірін 

толықтырып  отырады.  Суреткердің  көркем  бейнелері  ұлттық,  көркемдік­эстетикалық 

жағынан,  ұлттық  сана  мен  ойлау  жүйесі  тұрғысынан  астасып,  орайласып,  оның 

қаламгерлік шеберлігін айғақтайды.  

 

жүктеу/скачать 7,07 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: