Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

54 

 

284с. 

3 Базарбаева З.М. Қазіргі қазақ тілі интонациясының негіздері /З.М. Базарбаева.–Алматы; 

2002.­202б. 

4 Базарбаева З.М. Қазақ тілі: интонология, фонология  / З.М. Базарбаева.–Алматы: Жібек 

жолы, 2008.–284с. 

5 Базарбаева  З.М.  Қазіргі  қазақ  тіл  білімінің  жаңа  бағыттары  /  З.М.  Базарбаева  // 

Мемлекеттік  тілдің  ахуалы,  проблемалары  жəне  шешу  жолдары  халықаралық  ғылыми­

практикалық конференция материалдары.– Өскемен; 2006.­І бөлім 

 

УДК 811.512.1.09 

 

Джуманова М. 

Сотрудник Академии Наук Республики Узбекистан 

mokhira1702@mail.ru

  

ХОРЕЗМСКО-ОГУЗСКИЕ СЛОВА В ПРОИЗВЕДЕНИЯХ АЛИШЕРА НАВОИ 

 

Abstract. Horezmko knuckle­speaking studied the examples of works of AlisherNavoi. 

Basically proanaliziravany Horezmko­knuckle dialect use in the works of the poet. 

Key words: dialect, literary language, Khorezm­Oguz words, vocabulary, phonetic and 

lexical­morphological features, Oguz option, ozbek dialect 

 

Каждый язык формируется и развивается благодаря диалектам. Без диалектов нет 

будущего  литературного  языка.  Если  нет  форм  влияния  на  развитие  языка  с  течением 

времени языки умирают. Следовательно, основным богатством и резервом литературного 

языка являются народные диалекты. 

Диалекты и говоры узбекского языка имея общность в далёком прошлом в связи с 

историческими  условиями  узбекского  говора,  объединялись  в  единый  узбекский  язык  и 

становились его неотъемлемой частью.  

Как  известно,  узбекский  язык  в  результате  своего  исторического  развития 

совмещает  в  себе  элементы  трёх  говоров,  а  точнее  кипчакского,  огузского  и  карлуко­

чигильско­уйгурского [1,87].  

Говоры  отличаются  друг  от  друга  фонетическими  и  лексико­морфологическими 

особенностями.  Литературный  язык  отличается  от  литературного  языка  не  только 

лексическими  особенностями,  в  свою  очередь,  грамматическое  строение  литературного 

языка имеет более сложную структуру в отличие от его диалектов.    

Не  безызвестно,  что  основу  староузбекского  литературного  языка,  на  котором 

писал свои произведения Алишер Навои, образуют диалекты карлукской группы. Однако 

в  произведениях  поэта  также  встречаются  слова  огузской  группы.  В  силу  этого,  мы 

решили  проанализировать  фонетические,  лексические  и  грамматические  особенности 

отдельных огузских лексических единиц, употреблённых в произведениях поэта.  

Диалекты огузскогое говора узбекского языка были исследованы такими видными 

учёными,  как  В.Радлов,  В.В.Бартольд,  М.П.Мелиоранский,  Ф.Корш,  А.К.Боровков, 

которые по­разному называли и классифицировали их.  

Огузский  говор  узбекского  языка  это  в  основном  диалекты,  употребляемые 

населением  Южного  Хорезма  (Хива,  Хонка,  Шовот,  Хазорасп,  Разавот,  Шурахон, 

55 

 

Ургенч), а также, городов Ташавуз и Турткуль [1,89].  Данный говор отличается от других 

следующими особенностями: 

Фонетические особенности 

Сложность  состава  узбекских  говоров,  прежде  всего,  связана  с  их  фонетическим 

разнообразием.  

У огузов в глаголе “бўл” опускается первая согласная буква б и произносится как 

“ол” (б о л – ол) [1,89], что также встречается и в произведениях поэта: 

Улсанамғасаждақилсам, зоҳидихудбин, не айб,  

Бутпарастўлмоқкўпортуғроқки, бўлмоқхудпараст[2,70]. 

Кроме того, представители данного диалекта глухую согласную к в начале слов 

произносят как звонкоег. Эта своеобразность огузского говора встречается хоть и редко в 

произведениях Навои: 

 

Ёғин ё гунашдинулоромгоҳ, 

Анингжисмиғабермасэрдипаноҳ[3,473]. 

Изменение глухого согласного т в начале слов на звонкое д является фонетической 

нормой  для  представителей  Южного  Хорезма.  Например,  тоғ//дағ,  тил//дил, 

темир//дамир,  тепки//дапки  [4,91]  и  др.  Это  непосредственно  можно  проследить  и  в 

языке произведений великого поэта: 

ЭйНавоий, телбакўнглумитти, эмдиистамон, 

Нечадоғудаштдинистабкетургаймен они[5,421]. 

Также  основоположник  узбекской  лексикографии  Махмуд  Кошгарский  в  своём 

“Словаре тюркских языков” пишет, что “огузы и близкие к ним диалекты произносят т 

как  д”  [6,67].  Из  этого  следует,  что  фонетическое  явление  т-д  существует  в  диалектах 

издревле.   

Грамматические особенности 

В  произведениях  Навои  аффикс  родительного  падежа  -нинг,  -нынг  местами 

употребляется в огузской форме -инг:  

Меничархўлтурурдинхийракушвор, 

Сизингтиргузганингизбўлдидушвор[7,213]. 

Огузская форма -инг родительного падежа встречается как в прозаических, так и 

стихотворных произведениях Навои: 

Ҳамулзамонхитобкелдиким, 

Эй 

Мусо, 

нечабуқавмбизингвозиҳаоётвалойиҳабаййинотимизникўруб, 

тамаррудваисёнқилғайлар[8,121]. 

Этот аффикс присоединяется к местоимениям I и II лица множественного числа. 

Аффикс направительного падежа “-га” в диалектах огузского говора употребляется 

в  форме  “-ға”  (қурвақаға),  “-йе”  (тангайе),        “-не”  (erkine),  “-на”  (йанина),  “-е”  (еме) 

[9,15], что также свойственно и языку произведений Навои: 

Итлариоллиғаташлангки, ғизоқилсунлар, 

Базминибарҳамуруб, мотамимайиғламангиз[10,145]. 

Огузский  вариант  -а  направительного  падежа  добавляется  к  корню  слова 

непосредственно,  а  в  произведениях  поэта  данный  аффикс  добавляется  к 

существительным после притяжательного аффикса I лица: 

Хозинигардунетибонқошима, 

Меҳр била эврулубонбошима [11,332]. 

К словоформе III лица данный аффикс присоединятется с помощью звука -н: 

56 

 

Бўлдисўзумнозукукўнглимхушутабъимлатиф, 

Ҳарқачонсолдимназарулшаклимавзунустина[12,596]. 

Следует  отметить,  что  звук  -н  также  добавляется  и  к  словам  дательного  и 

исходного падежа III лица:  

 

 

Чун ёр қошинда бор топти.  

Ўзнитилагонча ёр топти[13,27]. 

Кроме  того,  в  произведениях  поэта  аффикс  -айлик/-йлик  глагола  желательного 

наклонения I лица множественного числа, встречается в форме –алъ[14,187],свойственный 

диалектам огузского наречия: 

Алардебдурларки, 

бизбиравнитопалики, 

сизингмусохабатингизвахидматингизнибекулфатқабулқилғай[15,431]. 

Борибавфулутфунгбайнайлали, 

Ҳазинхотириншодмонайлали[3,304]. 

Данная форма аффикса употребляется в турецком литературном языке и диалектах 

Южного Хорезма. 

Лексические особенности 

 

Бесспорно,  лексические  особенности  тюркских  языков  значительно  отличаются 

друг от друга. Ф.А.Абдуллаев пишет: “Лексика диалектов огузской группы в той или иной 

мере  отличается  от  литературного  языка”  [14,139].  Ниже  приведенные  примеры  могут 

служить  подтверждением  убеждений  учёного.  В  произведениях  Навои  для  обозначения 

понятия рука используется огузское слово алвместо литературного қўл: 

 

 

ИккидунёдинагаркечсаНавоий, айбэмас 

 

 

Ҳарқачонким, ул бути хумморалидиничсақўш[2,224]. 

Кроме  того,  вместо  литературного  слова  янгив  значении  “новый”  в  диалектах 

Ургенча, Хивы, Хонка и Хазораспаогузского наречия употребляется слово тоза [14,85]. У 

Навои также это слово встречается в значении “новый”, что можно доказать на примере 

следующего отрывка: 

Холи ҳижронидакўнглумдардибеандозадур, 

 

 

Доғдинборғачқораташвишианингтозадур[5,140]. 

 

 

Бермуждакўнгулки, гулъузоримкеладур, 

Жонгулшанидатозабаҳоримкеладур[16,122]. 

 

У  хорезмского  народа  есть  необыкновенное  блюдо,  изготавливаемого  из 

кукурузной  муки  в  виде  каши.  В  диалектах  это  блюдо  называется  буламақ  [14,29].  В 

литературном языке в этом значении употребляется слово атала[17,113].В произведении 

Навои “Суждение о двух языках” встречается именно это слово: 

Ваянабаъзиемаклардинқаймоғвақатламавабуламоғвақурутваулабова манту 

вақуймоғвауркамочниҳамтуркчаайтурлар[8,21].       

 

Поэт  продуктивно  использовал  фонетические  диалектизмы  и  специфические 

особенности лексики хорезмских огузских диалектов. 

Диалектальные слова на самом деле это – специфическое употребление падежных, 

притяжательных  форм  и  формы  множественного  числа,  использование  одной  падежной 

формы вместо другого, которые нередко употребляются в художественном произведении. 

Не станет преувеличением, если сказать, что такое разнообразие в произведениях 

Навои  является  зерцалом  величия  поэта  и  богатства  родного  языка.  Следует  также 

отметить,  что  произведения  поэта  являются  важным  источником  изучения  различных 

наречий и диалектов.  

57 

 

Cписок литературы: 

1  Ражабов Н. Ўзбек шевашунослиги. “Ўқитувчи”. Тошкент – 1996. 295 с. 

2  Алишер  Навоий.  Мукаммал  асарлар  тўплами.  Йигирма  жилдлик.  Иккинчи  жилд. 

“Наводирун­ниҳоя”, “Фан” нашриёти. Тошкент – 1987. 622 с. 

3  Алишер  Навоий.  Кўрсатилган  асар.  Ўн  биринчи  жилд.  Хамса  “Садди  Искандарий”, 

Тошкент – 1993. 726 с. 

4  В.В.Решетов,  Ш.Шоабдураҳимов.  Ўзбек  диалектологияси.  “Ўқитувчи”.  Тошкент  – 

1978. 225 с. 

5  Алишер  Навоий.  Указанное  произведение.  Бешинчи  жилд,Хазойинул­маоний. 

“Бадоеъул­васат”, Тошкент – 1990. 528 с. 

6  М.Кошғарий. Туркий сўзлар  девони (“Девони луғатут турк”). Уч жилдлик. 1­ жилд. 

Тошкент, 1960. 498 с. 

7  Алишер  Навоий.  Указанное  произведение.  Саккизинчи  жилд.  “Фарҳод  ва  Ширин”. 

Тошкент – 1991.595 с. 

8  Алишер  Навоий.  Указанное  произведение.  Ўн  олтинчи  жилд.  “Тарихи  анбиё  ва 

ҳукамо”,Тошкент – 2000.329 с. 

9  Жамолхонов Ҳ. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Тошкент – 2005. 350 с. 

10  Алишер  Навоий.  Указанное  произведение.  Олтинчи  жилд.  “Фавойидул­кибар”, 

Тошкент – 1990.555 с. 

11  Алишер  Навоий.  Указанное  произведение.  Еттинчи  жилд.  “Ҳайратул­аброр”, 

Тошкент – 1991. 422 с. 

12  Алишер Навоий. Указанное произведение. Биринчи жилд. “Бадойиъул­бидоя”,  1987. 

689 с. 

13  Алишер  Навоий.  Указанное  произведение.  Тўққизинчи  жилд.  “Лайли  ва 

Мажнун”,Тошкент – 1992. 377 с. 

14  Абдуллаев Ф.А. Ўзбек тилининг Хоразм шевалари. I луғат, II Хоразм шеваларининг 

таснифи. Тошкент, 1961. 280 с. 

15  Алишер  Навоий.  Указанное  произведение.  Ўн  еттинчи  жилд.  “Насойимул­

муҳаббат”,Тошкент – 2001. 534 с. 

16  Алишер Навоий. Указанное произведение. Ўн тўртинчи жилд. “Муншаот”, Тошкент – 

1998. 315 с. 

17  А.Мадвалиев таҳрири остида. Ўзбек тилининг изоҳли луғати. Беш жилдлик. Биринчи 

жилд,Тошкент – 2006. 680 с. 

 

 

УДК 81’366 

Дүйсебекова Ж.

1 

1 

MA,оқытушы, Сулейман Демирель атындағы университет, Алматы, Қазақстан 

e-mail: 

zhainagul.duisebekova@sdu.edu.kz

 

 

ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ТҮРІК АНТРОПОНЕГІЗДЕРДІҢ ҚАЛЫПТАСУ ТАРИХЫ ЖӘНЕ 

ДАМУЫ 

 

Abstract.  In  the  article  said  about  comparativeanthroponyms  ofKazakh  and  Turkish 

languages from ancient Turkic period and made chronological sequence of the two nations. 

Keywords: anthroponyms, the basis anthroponyms, chronological classification 

58 

 

 

Тілдің кез келген бірлігі сияқты антропонимдер де негізгі мағыналық бөліктер мен 

компоненттерден  құралады.  Антропонимдердің  мағыналық  бөліктерін  сөз  еткенде 

антропонегіз ұғымы алға шығады. Антропонегіз – кісі есімінің мағыналық бөлігі, демек ол 

құрылымдық  жүйесі жағынан  зерттеулерді талап  етеді. Ол – кісі есімдерінің  мағыналық 

бөлігі əрі тарихи негізі болғандықтан, бұл мəселеге тарихи тұрғыдан келудің де маңызы 

зор.  

         «Негіз  –  бір  нəрсенің  түп­төркіні»  [1,  616  б.].  Яғни,  түпкі  бөлік  –  түбір,  негіз  – 

жұрнақ арқылы жасалған туынды тұлға да негіз бола алады. Шығу тегі бойынша алғанда 

түбір сөзінің мағынасында нақтылық, жалқылық, ал негіз сөзінде жалпылық мағына бар. 

Антропонимжасамдық  бірліктер  дайын  тұлғалардан    жасалады  жəне  оның  құрамында 

түбір тұлғалар да, туынды тұлғалар да болуы мүмкін. Антропоним ретінде қолданылатын, 

дербес  мағынаға  ие  бүтін  тұлға  түбір  күйінде  жүреді.  Мəселен,  қазір  түбір  күйінде 

қолданылып жүрген кісі есімдерінің көпшілігінің этимологиялық түбірлері бар. Бірақ олар 

антропонимнің  түбірі  бола  алмайды.  Негіз  ұғымының  жалпылауыштық  қасиетіне 

байланысты антропонимге қатысты дəл осы ұғымды алған орынды. Антропонимжасамдық 

негіздердің өзі ішінде мағыналық негіз жəне жасанды негіз болып топтасады. Мағыналық 

негіз  екі  сипатымен  ерекшеленеді:  тұлғалық  негіз  жəне  мағыналық  немесе  тарихи­

танымдық  негіз.  Антропонимдерді  тұлғалық  қырынан  қарастырғанда,  антропонегізбен  

антропокомпонент  түсінігі  қатар  қолданылады.  Бірақ  екеуі  бір  ұғым  емес. 

Антропокомпонент – антропонимнің бір бөлігі, яғни күрделі тұлғалы есімнің сыңары. Ал 

антропонегіз  –  қысқарған  немесе  дербесмағыналы  сөзден  жасалған  туынды  тұлғалы 

есімнің  басты  бөлігі.  Бір  сөзбен  айтқанда,  антропонимжасамдық  тұлға  жеке  тұрғанда 

антропонегіз,  ал  күрделі  есімнің  құрамында  келсе  антропокомпонент  болады.  Əрбір 

антропокомпонент тілде өзіндік сипатымен, өзіне тəн антропонимжасамдық мағынасымен 

өмір сүреді [2, 129­131 бб.].   

          Кез келген бастауы болғаны сияқты антропонимдердің пайда болып, жасалу тарихы 

бар.  Кісі  есімдері  адамзат  дамуының  қай  кезеңінде  қолданыла  бастады  деген  сұрақ  көп 

ғалымдардың ізденістерінің арқауына айналды. Гомердің өзі он мың жыл бұрын жазылған 

еңбегінде: «Адамдар арасында есімсіз ешкім болмайды» деген өлең жолдарын қалдырып 

кеткен  [3,  12  б.].  Ал  зерттеуші  Ивашко  болса:  «Алғашқы  адамзат  есімдерінің  қандай 

болғандығын  анықтау  мүмкін  емес.  Алайда  алғашқы  есімдер  жекелеген  ерекшеліктерді 

білдіретін, еркін дыбыстардың кешені түрінде пайда болуы мүмкін, яғни адамдар айнала 

қоршаған  ортадағы  нысандарды  атай  бастаған  уақыттан  бері  есімдер  де  пайда  бола 

бастаған»  [4,  26  б.]  деген  өз  пікірін  ұсынады.  Кейбір  зерттеушілер  адамға  ат  қою 

дəстүрінің сонау рулық қоғамнан бастау алғандығын айтады [5, 22 б.]. Қалай болғанда да 

антропонимдер қоғамдық сананың өзгеруіне байланысты түрлі сұрыптаулардан өтіп, бірі 

көнеріп,  қолданыстан  шығып  отырса,  енді  бір  жаңа  есімдер  түрлі  жолдармен 

антропонимдік 

қорды 

жаңартып 

отырды. 

Көне 

дəуір 

ескерткіштеріндегі 

антропонимдердің  мағынасынан,  қоғамдық  қызметінен  адамдарды  бір­бірінен  ажыратып 

тану жəне жалаң түрде емес, арнайы есімдермен атау, яғни есімі арқылы адам болмысын 

сипаттау көрініс береді. Яғни, антропонимдер – адамзат мəдениетінің бір маңызды бөлігі, 

мəдени  сананың  сұрыптаулы  нəтижесі.  Кісі  есімдері  қатынас  құралы  ретіндегі  тілдік 

элементтердің  негізінде  пайда  болды  жəне  адамзат  мəдениетінің  дамуына  үлкен  үлес 

қосып,  адамдардың  эстетикалық  талғамымен  бірге  үнемі  жаңа  биіктерге  көтерілуде.  Бір 

сөзбен  айтқанда,  антропонегіздердің  тарихи  қалыптасу  жолдары  қоғам  дамуымен  тығыз 

59 

 

байланыста  қатар  жүреді,  яғни  тілдік  қолданыста  тұлғалық  негіз  болып,  тарихи  негіз 

ретінде де құндылыққа айналды [2, 134­135 бб.].  

Қазақ  жəне  түрік  антропонимдерінің  қалыптасу  жəне  даму  тарихы  өзара  туыстас  тілдер 

болғандықтан  өте  ұқсас  əрі  етене  байланысты.  Екі  тілдің  антропонимдерінің  тарихын 

қарастыруда  зерттеушілер  Т.Жанұзақов,  З.Ахметжанова  мен  У.Мұсабекованың  жəне 

Ж.Челиктің еңбектеріне сүйендік. 

           Бірінші  кезең  көне  түркілік  дəуірде  (V­X  ғғ.)  пайда  болған  антропонимдерді 

қамтиды  жəне  түбіміз  бір  түркі  халықтары  болғандықтан  бұл  кезең  екі  тілге  де  ортақ. 

Олар  V­VIII  ғасырлардағы  орхон­енисей  жазбаларында  жəне  V­X  ғасырларда  жазылған 

басқа да жазба ескерткіштерде сақталған. Көне ескерткіштердегі ономастика мəселелерін 

Т.Жанұзақов,  Н.Я.Бичурин,  Г.Е.Грумм­Гржимайло,  В.В.Бартольд,  А.Н.Бернштам, 

Л.Н.Гумилев,  Х.Кошай,  Ж.Челик,  М.З.Далбай,  Г.Демирай,  М.Өзгю,  Х.Тахсин  өз 

еңбектерінде қарастырған.  

           Орхон­Енисей  жазба  ескерткіштеріндегі  кісі  аттары  лексика­семантикалық 

топталуынан  ғана  емес,  грамматикалық  тұрғыдан  да  қазіргі  түркі  тілдерінің 

антропонимдеріне ұқсас болып келеді.       

 

1­кесте – Көне түркі ескерткіштеріндегі есімдер мен олардың қазіргі қазақ жəне түрік 

тілдеріндегі көрінісі 

 

Көне түркілік жазба 

ескерткіштерінің тілінде 

Қазіргі қазақ тілінде 

Қазіргі түрік тілінде 

Айдынлық 

Айдын, 

Айдынбай, 

Айдынбек, Айдынғали 

Aydın, Aydınay, Aydınbay 

Акбаш 

Ақбас 

Akbaş 

Алп, Алпар 

Алпар, Алпарбек, Алпер 

Alpala, Alpaltun, Alpargun 

Аккұл 

Аққұл 

Akkul 

Алтун 

Алтын, 

Алтынай, 

Алтынбай, Алтынбек 

Altun, Altunay, Altunalp 

Анар 

Анар, Анаргүл, Анаржан 

Anar, Anarbay, Anarken 

Апа Тархан 

Дархан, Дарханбай 

Tarhan 

Арслан 

Арыстан, Арыстанбай 

Arslan, Arslanalp, Arslanay 

Ачім 

Əшім 

 

Багадур 

Баһадүр 

Bahadır, Bahaturhan 

Барс бег 

Барысбек 

Barsbek, Barsay, Barsdoğan 

Бек 

Бек, Бекжан, Бектай 

Bekağul, Bekdoğmuş, Bekem, 

Bekeç 

Боке­хан 

Бөке 

Böke,Böken, Bökenvul 

Дулу­хан 

Дулат 

 

Еркин 

Еркін 

Erkin, Erkinay, Erkinbek 

Жангар 

Жəңгір, Жангер, Жангір 

Yangir 

Иль­хан 

Елхан 

İlhan, İlhanım 

Кабай 

Қабай, Қабайқұл 

Kabay 

Кара хан 

Қарахан 

Karahan 

Кулун­бек 

Құлынбай, 

Құлыншақ, 

Құлынбет 

Kulun, Kulunkara 

60 

 

 

           Т.Жанұзақовтың  классификациясы  бойынша  бірінші  кезең  Х  ғасырға  дейін 

жалғасып,  «Диуани  лұғат  ат­турк»  сияқты  ескі  жазбалардағы  антропонимдер  екінші 

кезеңге  жатады.  Бірақ  қазақ  жəне  түрік  тілдерінің  антропонимдерінің  ұқсастықтарына 

қарай  З.Ахметжанова  мен  У.Мұсабекованың  топтастыруындай  оларды  бірінші  кезеңге 

жатқызғанды дұрыс деп санадық.   

Түркілік  антропонимдердің  біразы  «Құтадғу  білік»  жəне  «Қорқыт  ата»  кітаптарында  да 

қамтылған.  Ал  есімдерді  талдау  барысында  олардың  қойылу  уəжділігі  сол  ғасырлардың 

өзінде болғандығын көреміз. Солардың бастыларына тоқталсақ: 

1)  жан­жануарлар мен құстарды дəріптеу негіз болған уəжділік. Аң­құстың 

атауларына  байланысты  кісі  есімдері  олардың  бойындағы  қасиеттерге  қарай  қойылған, 

мəселен, батырлық, ұлылық, қайсарлық. Жоғарыда аталған үш еңбектің негізінде мынадай 

мысалдарды келтіруге болады: Ajgır Tegin, Tonga Han, Tonga Alp Er, Tonga Tegin, Bogra 

Qar Han, Bekes Arslan Tegin, Arslan Han, т.б. 

        2)  аспан  денелерінің  атауларына  байланысты  пайда  болған  уəжділік:  Aj,  Aj-Toldy, 

Kun-Toldy, т.б. 

       3)  шыққан  тегіне  байланысты  ат  қою  уəжділігі:  Dervend,  Kanly,  Kapçak  (Kıpçak), 

Kazylyk, Kaj, Kumuk, Tekes, т.б. 

       4) бір əулетке тиістілікті немесе туыстық байланысты көрсететін уəжділік: Arşun Oğlı 

Direk Tekür, Aruz Oğlı Basat, Begil Oğlı Ermen, Düzen Oğlı Alp Rüstem, Eylik Koca Oğlı Alp 

Eren, Ulaş Oğlı Salu Kazan, Kam Böri Oğlı Bamıs Börik, т.б. 

       5)  тілек  мəндес  уəжділік:  Bektur  (ұзақ  ғұмыр,  бақыт,  сəттілік  тілеу),  Qatmys,Balus 

(көмекші болсын деген ниетпен), т.б.   

       6)  біреудің  құрметіне  қойылған  есімдер,  бұл  топқа  діннің  қанат  жаюымен  таралған 

аттарды да қосамыз: Osman Affan Oğlı, Adem, Hüseyin, Hızır, Nemrud, Musa Kelim, Karun, 

Hasan, т.б. 

            Жоғарыда  келтірілген  мысалдардан  түркі  халықтарының  ерте  кезден­ақ  ат  қою 

мəселесіне  ерекше  мəн  беріп,  олардың  эстетикалық  қырына  да  үлкен  көңіл  бөлгендігін 

көреміз.  

Екінші кезең қазақ жəне түрік тілдері үшін ХІ ғасырдан басталады.  Дəл осы кезде түркі 

тайпалары  (оғыз  –  селжүк)қазіргі  Түркияның  территориясына  қоныстана  бастады.  ХІ 

ғасыр тек түріктер үшін емес, бүкіл түркі тайпаларына үлкен өзгерістер алып келді. Қазақ 

кісі есімдерінің екінші кезеңі XVII ғасырға дейін созылса, түрік халқы үшін XVIғасырға 

дейінгі аралықты, яғни Осман империясының ыдырай бастағанға дейін жалғасады. Қазақ 

антропонимдерінің  үлгісін  осы  кезеңде  таралған  ауыз  əдебиетіне  жататын  «Қобыланды 

батыр», «Ер Тарғын», «Қамбар батыр», «Айман – Шолпан», т.б. эпикалық шығармалардан 

көреміз.  

1)    көне түркілік кезеңде тек жоғары таптың өкілдеріне қойылған –хан, -бек, 

-бай қосымшаларымен аяқталған есімдер енді қоғамның басқа да тап адамдарына қойыла 

бастады.  Мысалы,  Бəкімбай,  Бөкенбай,  Еңсебай,  Сыбанбай,  Байбөрі,  Төребай,  Balabay, 

Baltabek,  Barmanbek,  Dorubay,  т.б.  Түрік  тілінде  жоғарыда  келтірілген  қосымшалардың 

бір нұсқасы ретінде – бей қосымшасы пайда болып, белсенді қолданысқа түсті: Dorubey, 

Elçibey, Erbey, Güçbey. 

Қазақ,  түрік  антропонимдеріне  жаңа  сұлтан  компоненті  белсенді  қолданысқа  түсті.  Ол 

хан, төрелердің  аттарына тіркеліп  айтылды. Ал хан əйелдеріне ханым, бегім компоненті 

61 

 

қосылып  айтылды.  Олар  тіпті  түрік  есімдерінің  құрамына  еніп  кетті:Gunabegüm, 

Guzbegüm, Gümüşhatun, Hanbegüm, İnançbegüm. 

1)  түс атауларынан пайда болған есімдер көбейе бастады. Қазақ халқында 

ақ, қара компонентті есімдер таралса, түріктерде басқа да түстердің қатысуымен жасалған 

антропонимдер  көбейді:  Ақбатыр,  Ақбозан,  Ақжүніс,  Ақсауыт,  Ақтолғай,  Akçalar, 

Akbuğa,  Akbulak,  Akbulut,  Akbike,  Konuraka,  Konuralp,  Konurbay,  Kızılalp,  Kızılarslan, 

Kızılata,  Kızılayak,  Göksay,  Göksoy,  Sarıbağış,  Sarıbaş,  т.б.  Қара  компоненті  күштілікті, 

даралықты,  жалғыздықты  білдіретін  ауыспалы  мағынада  қолданылды:  Қарақожа, 

Қарақосан,  Қараарыстан,  Қаракөз,  Қарақас,  Қарашаш,  Қаракерей,  Қарақосай,  Karauz, 

Karaürek, Karayel, Karayengi, Karayır, Karayurt, Karayan, Karayargı, т.б.  

2)  көне түркілік кезеңде жабайы жыртқыш аң­құстардың атаулары 

есімдерге арқау болса, енді халықтың бейбітшілікті аңсау сезімінен бейбіт жануарлар мен 

құстардың  атаулары  антропонимге  айнала  бастады:  Ақтамақ,  Қарақозы,  Қаратай, 

Қаракөжек, Қарлығаш, т.б. 

3)  құлдық сана бірте­бірте өше бастауына байланысты қымбат мата мен 

асыл  тастардың  атаулары  жоғарғы  тап  өкілдерінің  аттарына  да  айналды:  Жібек,  Алтын, 

Мақпал, Манат, Торқа, Берен, Жамбы, Altun, Gümüş, Zümrüt, т.б. 

4)  аспан денелерінің атауларын кісі есімдері етіп қою бұрынғыдай 

белсенді қолданылды: Ай, Шолпан, Жұлдыз, Ay, Yıldız, Çolpan. 

5)  діннің қанат жаюымен араб есімдерінің екі тілдің де антропонимдік 

қорына  молынан  енді.  -абд,  -əбді,  -əбу,  -əзиз,  -дин  сияқты  араб  элементтері  есімдерге 

тіркеліп  жасалатын болды: Әбдібек, Абдолла, Әбутəліп,  Әбуғазы, Әзізжан, Әбдірахмет, 

Әбдірақым, Abdulkadri, Ebulhasen, Ebulhayr, Ebulmuslim, Abuzer, Ebulleys. 

Бұл  кезеңде  өзге  халықтарда  сияқты  (мəселен,  орыс)  қазақ  жəне  түрік  антропонимдік 

қорларының көбеюіне əсер ететін қарсы факторлар болған жоқ. Соның есесіне араб, парсы 

есімдері көптеп еніп, төл есімдердің қатары едəуір молайды.  

Үшінші  кезең  қазақ  антропонимдері  үшін  XVIII­XIX  ғасырларды  қамтыса,  түрік  халқы 

үшін XVII­XIX ғасырлар аралығын құрайды.  

1)  қазақ кісі есімдерінің қатарынан -хан, -бай, -бек, -сұлтан компоненттері 

азайса,  Осман  империясының  ыдырауына  байланысты  бұл  компоненттер  түрік 

есімдерінде де қысқарды. Орнына -жан компонентімен келетін есімдер көбейді: Бекежан, 

Қаражан, Асылжан, Karacan, т.б.  

        2) жан­жануарлар мен түс атауларына байланысты қойылған есімдер əлі де 

белсенді қолданыста болды: Көккөз, Қарабай, Кенжеқара, Қарабатыр, сартай, қошқар, 

Қарабура, балапан, Киікбай, Торайғыр, Ақтайлақ, Қарабура, Erenkara, Karaçay, Karaşık, 

Akaltan, Akkar, Akkaş, Akdamar, Gökberk, Ergök, Göktunç, т.б. 

        3)сан есімдердің есебінен жасалған кісі есімдері тарала бастады: Алпысбай, 

Тоқсанбай,  Сегізбай,  Жетпісбай,  Altmışkara,  Sekizyir,  Dokuzalp,  Dokuzata,  Dokuzbay, 

Üçoğul,  Üçoğuz,  т.б.  Түріктерде  онға  дейінгі  сандардан  көп  кісі  есімдері  жасалса,  қазақ 

халқында ондық сандардан пайда болған кісі есімдері мол екенін байқаймыз. 

       4)  антропонимдік  қор  күрделі  сөздік  тəсілмен  жасалған  есімдермен  толықты: 

Жанұзақ,  Қарабатыр,  Ізбасар,  Жұмакерім,  Жансерік,  Tarımer,  Sayıntimur,  Savankul, 

Sarkız, т.б.  

Төртінші  кезең,  Т.Жанұзақовтың  классификациясы  бойынша,  кеңес  дəуірін  қамтиды. 

Яғни,  1917­18  жылдар  мен  1983­86  жылдар  аралығы.  Қазақ  антропонимикасында 

төмендегідей өзгерістер орын алды: 

62 

 

1)  орыс тілінен енген есімдердің үлкен толқыны болды. Антропонимдік 

қорымыз  Владимир,  Валентина,  Владлен,  Светлана,  Зоя,  Раиса,  Вера,  Варвара,  Галина, 

Зинаида,  Клара  сияқты  жаңа  есімдермен  толықты.  Бейресми  ортада  да  төл  есімдеріміз 

дыбыстық жағынан ұқсас орыс есімдірінің баламасымен айтыла бастады: Төлеген – Толя, 

Зейнеп – Зина, Бақыт – Валя, Рəбиға – Рая, т.б. 

2)  саяси­идеологиялық, патриоттық есімдер көбейді, олар сөздердің 

қысқаруы арқылы жасалды, мысалы: Арлен (Армия Ленина), Дамир (Да здравствует мир!), 

Заким  (  За  Коммунистический  Интернационал  молодежи),  Вилмұр  (В.И.Ленин+мұрат), 

Донара (Дочь народа), Ленара (Ленинская армия), Эльмира (Элекртрификация мира), т.б. 

Жаңа  пайда  болған  идеологиялық  ұғым­түсініктер  кісі  есімдеріне  де  өз  əсерін  тигізіп, 

мынадай есімдер шықты: Кеңес, Съезд, Колхозбек, Солдатбек, Сайлау, Армия, Докторхан, 

т.б. 

3)  жоғары адамгершілік жəне азаматтық қасиеттерді көрсететін бір 

құрамды есімдердің қатары көбейді: Бейбіт, Талап, Жеңіс, Сəуле, Азат, Жеңіс, Азамат, 

Қайрат, Қуат, Қанат, Бақыт, т.б. 

4)  негізінде туылу уəжділігі жатқан есімдер саны артты: Сейсенбек,Сенбі,  

Дүйсенбек, Жұмагүл, Жексенбек, Бейсенбай, Сəрсенбек, т.б. 

5)  əйел есімдеріне тəн антропокомпоненттермен жасалған аттар көбейді: 

Айгүл, Ажаргүл, Күнсұлу, Айзада, Бибігүл, Жансұлу, Жидегүл, Нұргүл, Гүлбала. 

Бесінші  кезең  қазақ  антрпонимдері  үшін  1986  жылдан  бастап  тəуелсіз  Қазақстанның 

бүгінгі күнге дейінгі аралығын қамтыса, түрік тіл білімінде де 1983 жылдан бастап қазірге 

дейінгі уақыт аралығы кіреді. Бұл кезеңде ұлттық құндылықтарға сай есім қою уəжділігі 

артты, қазақ антропонимдеріне орыс тілінен енген есімдердің саны кеміді. 

1)  тілек мəнді есімдер көбейді: Ғалым, Серік, Берік, Асқар, Азамат, Alim, 

Saygı, Saylık, Şüyün, т.б. 

2)  бір құрамды есімдер көп қойыла бастады: Бақыт, Қуаныш, Әділ, Ғабит, 

Сəуле, Жібек, Дəурен, Асыл, Ulan, Ular, Ürük, Yağmur. 

3)  əйел есімдерінде гүл, көз компоненттері бар антропонимдер көбейді: 

Гүлжан,  Гүлнар,  Гүлзада,  Тазагүл,  Майгүл,  Анаргүл,  Нұргүл,  Ботакөз,  Abgül,  Bestegül, 

Cihangül, Destegül, Pembegül, Şengül, Tazegül, Handegül. 

4)  қазақ есімдерінен ру, шыққан тегіне байланысты аттар шықты: Адай,  

Найман, Керей, Қыпшақ, Арғын, т.б. 

5)  ірі тұлғалар мен əдеби кейіпкерлердің есімдерін қою көбейді: Абай, 

Тоғжан, Ұлпан, Қаламқас, Нұрсұлтан, Абылай, Zeynep, Süleyman, Murad, Perizad. 

6)  Ислам дініне байлынысты есімдер, əсіресе түрік антропонимдік 

қорында қайта жанданып, одан əрі мол болды.  

          Жоғарыда келтірілген қазақ жəне түрік тілдерінің антропонимдерінің қалыптасу мен 

даму тарихына қысқаша шолу жасағанда мынадай ерекшеліктер мен ұқсастықтарды атап 

көрсетуге болады: 

1.  Антропонимдердің даму сатысының бірінші кезеңінде қазақ тілінің де, 

түрік  тілінің  де  ат  қоюдағы  уəжділігі  ұқсас:  жануар  атауларына,  аспан  денелерінің 

атауларына  байланысты  есімдер,  адамның  сыртқы  ерекшелігіне  байланысты  қойылған 

есімдер, туылу жеріне, жағдайына қарай берілген есімдер; 

2.  Екі тілдің де антропонимдік қорына ислам дінінің, əсіресе түрік тіліне 

əсері көп болды; 

3.  Екі құрамды күрделі есімдер ерте кездері жоғары тап өкілдеріне 

63 

 

қойылған болса, 1917 жылдардан бастап қоғамдық тап өкілдерінің барлығына берілді; 

4.  Түрік тілінің антропонимдік қоры тек араб, парсы есімдерінің 

ықпалына  ұшыраса,  қазақ  кісі  есімдері  қоры  барынша  ашық  болды,  оған  араб,  парсы, 

иран, орыс тілінің де əсерлері болды; 

5.  Екі тілде де отантропонимикалық уəжділік орын алған, яғни есімнің 

аппелятивті  мағынасы  емес,  сол  есімді  иеленген  əйгілі  адамның  құрметіне  немесе  дəл 

сондай  тұлға  болсын  деген  тілек  негіз  болды.  Мысалы,  Олжас  (Олжас  Сүлейменов), 

Нұрсұлтан (Нұрсұлтан Назарбаев), Süleyman (Süleyman sultan), Murad (Murad sultan). 

 

жүктеу/скачать 7,07 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: