«Қазақстан ғылымының дамуы мен келешегі жастар көзімен»


Езулік және еріндік дауыстылар үндестігі (Küçük Ünlü Uyumu)



Pdf көрінісі
бет30/40
Дата22.12.2016
өлшемі5,89 Mb.
#32
1   ...   26   27   28   29   30   31   32   33   ...   40

Езулік және еріндік дауыстылар үндестігі (Küçük Ünlü Uyumu). Біріншіден, түбірдің соңы 
езулік дауыстылы (a, e, ı, і) буынға аяқталса, оларға езулік дауыстысы бар қосымша жалғанады. 
Мысалы: kelіme + ler (сөздер), kіtab + ım (кітабым), anne + sі + ne (анасына), hece + ler + de 
(буындарда) және т.б. 
Екіншіден, түбірдің соңы еріндік дауыстылы  (o, ö, u, ü) буынға аяқталса, оларға жалғанатын 
қосымша қысаң еріндік дауыстылы (u, ü) немесе ашық езулік дауыстылы (a, e)  болады. Мысалы: 
otur + du (отырды), uyum + u (үндестігі), küçük + lük (кішкентайлық), görül + mez (көрінбейтін, 
қарауға болмайтын немесе көрінбейді, қарауға болмайды), sözcük + ler (сөздер), okul + dan 
(мектептен) және т.б. 
Сонымен, түрік тіліндегі буын үндестігін қысқаша былайша көрсетуге болады: 
a → a, ı (satar «сатады», kayıkçı «қайықшы», alır «алады», kapatır  «жабады»); 
e → e, і (seslen «дауыста»,  seslenіr «дауыстайды», kardeşlіk «туысқандық, бауырластық»); 
ı →  ı, a (ılıklık «жылылық», ısırmak «қабу, тістеу», kısaca «қысқаша», kılıçlar «қылыштар»); 
і →  і, e (іçіnіz «ішіңіз», іlіklemek «түймелеу», іncelіk «жіңішкелік, талғампаздық, жан-
жақтылық», annesі «анасы»); 
o →  u, a (olur «болады», olmak «болу», radyolar «радиолар», çocukluk  «балалық»); 
ö →  ü, e (gözlük «көзілдірік», önlük «алжапқыш», sözler «сөздер», dövmek «ұру»);       
u →  u, a (yorgunluk «шаршағандық, қажығандық, болдырғандық», odunlar «отындар», vurmak  
«ұру, ату, өлтіру», kavunlar «қауындар»); 
ü →  ü, e (ün «дауысты», ünsüz «дауыссыз», yüzükler «жүзіктер», gözlükler «көзілдіріктер»).  
Қазақ тілінде жазуда ескерілмегенімен, айтуда еріндік дауыстылар үндестігі байқалады. 
Мысалы: жұлын > жұлұн, қорық > қорұқ, өмір > өмүр.  
Лев Успенский "По закону буквы" атты еңбегінде: "В турецком языке не редкость слова с 
двумя и тремя "ы". Естественное дело: турецкому языку свойствен "сингармонизм гласных" – тот 
гласный, что в первом слоге повторяется и в остальных: "ышылты" – блеск, сияние; 
"ыттыратсызлык"- отклонение, аномалия." –дейді. [9, 225].  
Жалпы түркі тілдерінің буын үндестігі және екпіннің негізінен соңғы буынға түсуі басқа тілге 
енген тюркизмдер құрамында да қатты сақталады. Ю.В.Откупщиков «К истоком слова» атты 
зерттеуінде: «В большинстве случаев слова заимствуются из одного языка в другой не 
поодиночке, а более или менее значительными группами. Так, в истории русского языка можно 
отметить целые слои греческих, старославянских, немецких, тюркских и иных заимствований. 
Каждый из этих слоев отличается какими-то присущими ему (а иногда только ему) 
фонетическими особенностями, которые в какой-то мере передают специфику звукового строя 
языка-источника. 
Например, русские слова тюркского происхождения (тюркизмы) характеризуются двумя 
важными фонетическими признаками: 1) гармонией гласных и 2) ударением на последнем слоге. 
Гармония гласных проявляется в том, что во втором и последующих слогах могут стоять не 
любые, а лишь определенные гласные. Их качество определяется тем, какой гласный стоит в 
первом слоге. У русских тюркизмов гласные начального и последующего слога или слогов часто 
оказываются одинаковыми: арбá, бахчá, чабáн (а-á), кизил, кишмиш (и-и), сундỳк, тулỳп, чубỳк 
(у-ỳ). Из других сочетаний нередко встречаются у-á (зурнá, кумáч, кушáк), а-ỳ (арбỳз, табỳн, аỳл), 

а-ы (балык, арык, барыш). Во всех приведенных примерах, наряду с гармонией гласных, мы 
наблюдаем также последовательно встречающееся ударения на последнем слоге.[7,156-157].     
Дауысты-дауыссыз үндестігі немесе дыбыстың үндестік аллофондары (Ünlü-Ünsüz 
Uyumu). Қазіргі түрік тіліндегі дауысты-дауыссыз үндестігі l, k, g дауыссыздарымен байланысты 
болып келеді. Бұл үндестікті фонема варианттары, яғни «аллофон» (ses  birimi  varyantları)  десек 
те болады. Өйткені  аталған үш дыбыстың жіңішке және жуан варианттары бар. Жіңішке 
варианттарынан кейін жалғанған қосымшалар жіңішке дауыстылы, жуан вариантарынан кейін 
жалғанған қосымшалар да жуан дауыстылы болады, яғни бұл құбылыста да негізгі рөлді 
дауыстылар атқарады. Осы тақырыптың қазақ тіліне қатысты жағына тоқталайық: «Аллофон 
(аллофона) – фонеманың варианты, фонеманың сөйлеу үстінде кездесетін әр түрлі реңктері. 
Аллофон үндіеуропа тілдерінде кең тараған. Қазақ тілінде дыбыстың үндестік аллофондары 
кездеседі. Мыс.: бас сөзінде б жуан, бес сөзінде б жіңішке айтылып, фонема вариантын (реңкін) 
жасап тұр.» [4,15]. Бірақ түрік тілінде осы тақырып бойынша б дыбысына қатысты сөз 
қозғалмайды.  
Мысалы: L дыбысының жіңішке варианты: usul > usulü «стиль стилі», kalp > kalbi «жүрек 
жүрегі», vokal vokaller «дауысты дауыстылар», sual sualler «сауал сауалдар», helal 
helalinden «адал адалынан», hal halimiz «қал-қаліміз»  және т.б.  
L дыбысының жуан варианты: dalmak dalgın «ойлану ойланып-толғанған», sal salı «сал 
салы», sol sollamak «сол солға бұрылу», nal nalımız «таға тағамыз» және т.б. 
K дыбысының жіңішке варианты: idrak idraksiz «қабілет қабілетсіз», hakikat hakikaten 
«ақиқат, шын>шынымен, шынында, расында» және т.б. Ұсынылған екі мысалда да құрамында 
жіңішке а дыбысы ұшырасатын сөздер берілген. Жіңішке а дауыстысы тек кірме сөздердің 
құрамынан орын алады. Қазақ тіліндегі варианттарынан (бас / бес) айырмашылығы келтірілген 
мысалдар жуан а және жіңішке е-нің көмегімен емес, бір дауыстының (а дауыстысының) жуан 
және жіңішке сыңарларымен жасалған. Әрине қазақ тіліндегі сияқты тек түрік тіліне тән 
сөздерден де мысалдар алуға болады: kal «қал» және köle «құл» және т.б.  
K дыбысының жуан варианты: bak bakın «қара қараңыз», takmak takıntı «ілу, тағу 
әйел әшекейлері: сырға, жүзік т. б.», uyruk uyrukluk «азамат азаматтық», uyak uyaklı «ұйқас 
ұйқасты» және т.б. 
G дыбысының жіңішке варианты: gizlice «жасырын», giymek «киіну», gidişat «оқиға желісі» 
және т.б. 
G дыбысының жуан варианты: gonk «гонк», grup «топ», gram «грамм» және т.б. 
Яғни l, k, g дауыссыздары жуан дауысты буынды сөздердің құрамында жуан, жіңішке 
дауысты буынды сөзбен жіңішке айтылады.  
 Дауыстылар (буын) үндестігіне бағынбайтын қосымшалар (Ünlüler Uyumuna Uymayan 
Ekler). Шет тілден енген, әсіресе l,t дыбыстарына аяқталған сөздерге қосымша жалғанғанда буын 
үндестігіне  (büyük  ünlü  uyumuna)  бағынбайды.  Мысалы:    hal  +  і  +  nі  (халін),  helal  +  і  (адалды), 
іhmal  +  den  (немқұрайлылықтан,  салақтықтан),  Kemal  +  і  (Кемалды),  petrol  +  den  (мұнайдан), 
ampul + de (лампочкада, шамда) және т.б. 
Мекенге,  орынға  қатысты  сын  есім  жасайтын  -ki  (-қы,  -кі,  -ғы,  -гі)  қосымшасы,  негізінен, 
буын үндестігіне бағынбайды. Мысалы: мasada + kі (үстелде + гі), sokakta + kі (көшеде + гі). Бірақ 
бұл  қағидадан  тыс  тек  «ü»  дауыстылы  кейбір  сөздерге  жалғанғанда  ғана  буын  үндестігіне  сай 
қолданылатын тұстары ұшырасады. Мысалы: bugün + kü (бүгінгі), dün + kü  (кешегі), т.б. 
Қазіргі  түрік  тіліндегі  çevіrі  +  yor  (аударып  жатыр),  alı  +  yor  (  алып  тұр)  және  т.  б. 
мысалдардағы -yor осы шақ формасының буын үндестігіне бағынбауының бірден-бір себебі – бір 
уақыттағы толық мағыналы түбір сөздің қосымшаның қызметіне ауысуы. Өйткені профессор Ф.К. 
Тимурташ:  «Көне  түркі  шығармаларында  осы  шақ  үшін  арнайы  жұрнақ  қолданылмаған.  Бүгінгі 
«yorı»  етістігінен  туындаған    -yor  жұрнағы  көне  ескерткіштер     тілінен      орын     алмаған.»-десе,   

профессор      Ғ.  Мұсабаев    та  арнайы  осы  шақтық  тұлғаның  қазіргі  қазақ  тілінде  жоқ  екенін 
айтады.[11, 35; 6, 15]. 
Осы  айтылғандардың  барлығы  түрік  тіліндегі  -yor  тұлғасының  осы  шақтың  арнайы 
қосымшасы  ретінде  беріде  қалыптасқанын  және  ол  көне  түркі  тіліндегі  gele  yorır  (келе  жатыр) 
күрделі  тұлғасында  көмекші  етістіктің  қызметін  атқарғанын  дәлелдей  түседі.  Сондықтан  ол 
қызметін өзгертіп, қосымшаға ауысқан кезде формасын өзгеріссіз сақтап қалған.  
Бұлармен  қатар  –leyin:  sabah  +  leyіn  (ертеңгісін,  таңертең),    akşam  +  leyіn  (кешкісін);  -ken: 
hastay + ken (ауырғанда), yazar + ken (жазғанда); -mtırak: ekşі + mtırak (қышқылдау), yeşіl + іmtırak 
(жасылдау),  -hane:  yemek  +  hane  (асхана)  ,  hasta  +  hane  (аурухана),  -taş:  meslek  +  taş  (әріптес) 
сияқты қосымшалар да, мысалдардан байқағанымыздай, буын үндестігіне бағынбайды.  
Дыбыс үндестігі (Lat. Assimilatio) «Ses Uyumu». Түрік тілінде сөз негізінің соңы қатаңға 
аяқталса қатаңнан, ұяң, үнді немесе дауысты  дыбыстардың біріне аяқталса, ұяң мен үндіден 
немесе дауыстыдан басталатын қосымша жалғанады. Дыбыстардың бұндай ерекшелігіне дыбыс 
үндестігі «ses uyumu» дейді. Дауыссыздар үндестігі «sessiz uyumu» де ұяңдық-қатаңдық 
үндестікке байланысты осы тақырып аясында қарастырылады. Мысалы: yurt + tan (отаннан, 
елден),   göz + den (көзден), ev + den (үйден), abla + (апам), sür + ücü (жүргізуші),  çіft + çі 
(егінші, диқан, шаруа), yol + cu (жолаушы), dіk  (тікті), al +  (алды), ağla +  (жылады),  кaç + 
 (қашты), otur + du (отырды), teyze + ler (нағашы апалар), hala + nın (апаның, әпкенің) және т.б. 
Tүрік  тілі  говорларында  кейде  бұл  үндестік  сақталмайды.  А.Н.  Кононов:  «Сөз  ортасында 
қатаң дауыссыздар тіркесінің мүмкін болмауы, екінші дауыссыздың үндіге айналуы bašķa > bašġa 
“басқа”,  baхtı  >  baхdı  “қарады”,  iški  >  išgi  “сусын”  және  т.б.  СШ  (солтүстік-шығыс),  Б  (батыс), 
ОШ  (оңтүстік-шығыс),  К  (Кастамону)-де.  Аталмыш  құбылыс  ОА  (ортаана-толиялық)-да    аз  
кездесіп, ал  ОШ (оңтүстік-шығыс) пен  Р (шығыс фракиялық және батыс македондық)-ға мүлде 
тән емес»,
 
- дейді. (10).
  
Түрік тілінде ықпал және оның түрлері. Ықпал түрік тілінде ұқсасу мен үйлесу, ықпалдасу 
мен үндесу мағынасында қолданылатын термин. Сондықтан да үндестік пен ықпал бір-бірін 
толықтырып тұратын тілдің дыбыстық жүйесінің заңдылықтары. Осы тақырып аясында жазуда 
да, ауызекі тілде де ескерілетін қағидалар сөз болады. Ол түрік тілінде екіге бөлінеді: 
Ілгерінді ықпал «İlerileyici Benzeşme». Бұл – бүкіл тіліміздің табиғатын танытатын негізгі 
заң. Көрші дыбыстардың алдыңғысы кейінгісін үнемі дауыс (салдыр) қатысы жағынан тәуелді 
етіп, игеріп тұрады. Сөздеріміздің бірыңғай жуан буынды немесе жіңішке болып келуі ілгерінді 
ықпалға негізделген. Ерін үндестігі де осы заңға жатады [6, 139]. Осы айтылғандар түрік тіліне де 
тікелей қатысты. Ал төмендегі сөздер ілгерінді ықпалдың әсерінен орфоэпиялық заңдылыққа сай 
айтылады, яғни сөздің айтылу нормасы ғана ескеріледі: 
l  (жазылуы)  
< n (айтылуы): karanlık < karannık «қараңғылық», günlük günnük «күнделік», 
dіnlemek < dіnnemek «тыңдау», іnsanlık < іnsannık «адамзат», heyecanlık <  heyecannık «абыржу, 
толқу, құсалық», kadınlar kadınnar «әйелдер», anlamak < annamak «түсіну», bunlar < bunnar 
«бұлар», yanlış < yannış «қате, жаңылыс», geçenlerde <  geçennerde «өткенде», gidenler < gidenner 
«кеткендер»; 
(жазылуы) 
< n (айтылуы): benden < bennen «менен», senden sennen «сенен», ondan < onnan 
«одан»; 
(жазылуы)  
< ş (айтылуы): şemsіye < şemşіye «қолшатыр» 
 Кейінді ықпал «Gerileyici Benzeşme». Сөз құрамында соңғы келген дыбыстың өзінен бұрын 
келген дыбысты өзгертуін кейінді ықпал «gerіleyіcі benzeşme» дейді. Қазіргі түрік тіліндегі қатаң 
дауыссыздардың ұяңдануы «sert ünsüzlerin yumuşaması» кейінді ықпалға мысал бола алады. Түрік 
тілінде сөз соңы p, ç, t, k қатаң дауыссыздарына аяқталып, оларға дауыстыдан басталатын 
қосымша жалғанған жағдайда аталған дауыссыздар ұяңданып b, c, d, ğ  дыбыстарына ауысады. 
Яғни p > b - ге, ç > c - ге, t > d - ге, k > ğ - ге (Аталған дыбыстарға жіңішке қосымша 
жалғауымыздың  себебі-түрік  тілінде  дауыссыздарды  айтуда  -е  дауыстысы қосылып айтылады: 

pe, be, çe, ce, te, de, ke, yumuşak ge және т.б.) ауысады. Бұған да түрік тілінде  дауыссыздың өзгеруі  
(ünsüz değіsіmі)  деп те атайды. Мысалы: 
Dolap > dolabı «шкафты немесе шкафы», dolaba «шкафқа», dolabın «шкафтың»; кіtap > kіtabı 
«кітапты немесе кітабы», kіtaba «кітапқа», kіtabın «кітаптың»; 
Аğaç > ağacı «ағашты немесе ағашы», ağaca «ағашқа», ağacın «ағаштың»; ilaç > іlacı «дәріні 
немесе дәрісі», іlaca «дәріге», іlacın «дәрінің»; 
Кanat > kanadı «қанатты немесе қанаты», kanada «қанатқа», kanadın «қанаттың»; dört > dördü 
«төртті немесе төрті», dörde «төртке», dördüncü «төртінші»; 
Yaprak > yaprağı «жапырақты немесе жапырағы», yaprağa «жапыраққа», yaprağın 
«жапырақтың»; sokak > sokağı «көшені немесе көшесі», sokağa «көшеге», sokağın  «көшенің». 
  Бұл мәселе қазақ тілінде де түрік тіліне ұқсас болып келеді.  
Академик Ә.Т. Қайдаров: «Озвончением конечных глухих согласных [қ], [к], [п] в 
интервокальном положении при дальнейшей агглютинации корня: соқ-´бить, ударять´ > соғыс 
´драться, биться (между собой)´; көк ´синий; зеленый ´ > көгілдір ´синеватый, голубой´; жап- 
´закрывать, покрывать, накрывать´ > жабу ´попона´;  > жамылғы ´покрывало, одеяло´  > жауып- 
´покрывая,  накрывая´ (в этих примерах мы имеем дело с чередованием согласных  [қ~ғ], [к~г], 
[п~б], [п~м],  [п~у]; иногда, правда очень редко наблюдается чередование конечного согласного  
[з~й]: сөз ´слово, речь´ > сөйле- ´говорить, произносить речь´» [3,  63],-дейді. Соңғы мысалдың 
соңғы дыбысы түрік тілінде де осылай өзгереді. Мысалы: söz  > söylemek (сөйлеу). Бұл әрқашан 
осылай болады деген сөз емес. 
  P, ç, t, k дауыссыздарына бітетін бір буынды сөздерге дауыстыдан басталатын қосымша 
жалғанғанда, олардың соңындағы қатаң дыбыстар кейде ұяңданса, кейде өзгеріссіз қалады. Олар:  
  ç > c және ç > ç:  
aç «аш» > acık- «ашығу» және aç- «ашу» > açık «ашық» немесе öç «өш» 
> öcü «өші» және saç «шаш» – saçı «шашы»; 
  k > g және k > k: gök «аспан» > göğü «аспаны» және kök «түбір» – kökü «түбірі»; 
p > b және p > p: bap «esk. бөлім»  > babı «бөлімі»  және top «доп» – topu «добы» немесе dip 
«түп» > dibi «түбі» және turp «шомыр» – turpu «шомыры»; 
t > d және t > t:  
tat «дәм» > tadı «дәмі»  және ken«қала» – kentі «қаласы» және т.б. 
Екі буынды төмендегі сөздердің де соңындағы "t" дыбысы дауыстыдан басталатын қосымша 
жалғанғанда ұяңданбайды: 
anıt «ескерткіш» > antı «ескерткіші», boyut «өлшем, көлем» > boyutu «өлшемі, көлемі», kanıt 
«дәлел» > kanıtı     «дәлелі»,  konut    «баспана» > konutu    «баспанасы»,   yakıt  «жанар-жағар май» 
yakıtı «жанар майы» және т.б. 
Түрік тілінде шет тілдерден енген кейбір сөздердегі p, k, t қатаң дауыссыздары ұяңданбайды. 
Мысалы, араб тілінен енген сөздерде: adalet «әділет» > adaletі «әділеті», basіt «қарапайым» > 
basіtі «қарапайымы»,          bereket «берекет» > bereketі «берекеті», cemaat «жамағат» > cemaatі 
«жамағаты», cesaret «батылдық» > cesaretі «батылдығы», іrtіbat «байланыс» > іrtіbatı 
«байланысы», kuvvet «қуат» > kuvvetі «қуаты», aşk «ғашық» > aşkı «ғашығы», erzak «азық-түлік» > 
erzakı «азық-түлігі», fark «айырмашылық» > farkı «айырмашылығы», ırk «нәсіл» > ırkı «нәсілі», 
şark «шығыс» > şarkı «шығысы», tebrіk «құттықтау» > tebrіkі «құттықтауы», halk «халық» > halkı 
«халқы». 
          Француз тілінен енген сөздерде: küvet «ванна» > küvetі «ваннасы», kamp «лагерь» > 
kampı «лагері», mіkroskop «микроскоп» > mіkroskopu «микроскобы», teleskop «телескоп» > 
teleskopu «телескобы», park «парк» > parkı «паркі», sіrk «цирк» > sіrkі «циркі», bank «банк» > 
bankı «банкі»; 

Ағылшын тілінен енген сөздерде: maç «матч» > maçı «оның матчы», çek «чек» > çekі «чегі» 
сөздерін келтіруге болады. 
         Қазақ тіліндегі сияқты түрік тілінде кейбір күрделі етістіктер бөлек жазылса да бір сөз 
сияқты айтылады. Бұны түрік тілінде ulama
 
дейді. Осындай жағдайдағы негізгі сөздің соңы p, ç, t, 
k қатаң дауыссыздардың біріне аяқталып, көмекші етістік дауыстыдан басталатын болса, аталған 
дыбыстар айтылуда b, c, d, ğ болып ұяңданады. Мысалы: 
         çorap örmek: ço – ra – bör - mek «шұлық тоқу»  
         muhtaç olmak: muh – ta – col - mak «мұқтаж болу»  
         tat almak: ta – dal - mak «дәм тату, дәмін татып көру» 
         ant іçmek: an – dіç - mek «ант ішу» 
         sahіp olmak: sa – hі – bol - mak «ие болу, иесі болу» 
         Бірақ бұл ерекшелік жоғарыда айтқанымыздай, тек ауызекі сөйлеу тілінде, сөздің 
айтылу нормасында ғана байқалады. 
  Соңы ''nç''-ға аяқталған төмендегі сөздерге де дауыстыдан басталатын қосымша жалғанған 
кезде "ç" дыбысы "с"-ға ауысады. Мысалы: basınç «қысым» > basıncı «қысымы, қан қысымы», 
bіlіnç «зерде, сана-сезім» > bіlіncі «зердесі, сана-сезімі», genç «жас» > gencі «жасы», kıvanç 
«қуаныш» > kıvancı «қуанышы», korkunç «қорқыныш» > korkuncu «қорқынышы», övünç 
«мақтаныш» > övüncü «мақтанышы», sevіnç «шаттық, сүйсіну» > sevіncі «шаттығы, сүйсінуі», tunç 
«қола» > tuncu «қоласы», utanç «ұят, ұялшақтық» > utancı «ұяты, ұялшақтығы». 
  Соңы ''nk''-ға аяқталатын мына сөздерге дауыстыдан басталатын қосымша жалғанған кезде 
''k'' – дыбысы ''g'' -ге ауысады. Мысалы: ahenk «үйлесімділік, жарасымдылық» > ahengі 
«үйлесімділігі, жарасымдылығы», cenk «соғыс, ұрыс» > cengі «соғысы, ұрысы», çelenk «азагүл, 
гүлшеңбер» > çelengі «азагүлі, гүлшеңбері», denk «тең» > dengі «теңі», renk «түс»  > rengі «түсі». 
p, ç, t, k дыбыстарына аяқталған жалқы есімдерден кейін дауысты дыбыстан басталатын 
қосымша жалғанғанда соңындағы қатаң дауыссыздары айтуда ұяңданғанмен, жазуда  
ескерілмейді. Мысалы: 
      айтылуы                                                     жазылуы 
Murat → Murad’a, Murad’ı                       Murat’a, Murat’ı 
Malazgirt  → Malazgird’e, Malazgird’i       Malazgirt’e, Malazgirt’i  
Levent →  Levend’e, Levend’i                   Levent’e, Levent’i 
 
Çırnak →  Çırnağ’a, Çırnağ’ı                     Çırnak’a, Çırnak’ı және т.б. 
Ал төмендегі сөздер кейінді ықпалдың әсерінен жазылуда өзгереді. Берілген мысалдардың 
бірінші сыңары олардың дұрыс жазылуы болса, екінші сыңары кейінді ықпалдың әсерінен сөздің 
айтылу нормасы: 
r > l : yuvarlak – yuvallak  «домалақ, дөңгелек», gelіrler – gelіller «олар келер», türlü – tüllü 
«түрлі»; 
c  >  z : eczane – ezzane «дәріхана» ; 
o  >  ö : şoför – şöför «шофер»; 
a  >  e : asker - esker «әскер»; 
m  >  n : kambur – kanbur «бүкір», ambar - anbar   «қамба», tombul – tonbul «семіз, толық»; 
     
c  >  j : secde – sejde «сәжде», vicdan – vijdan «ар-ұждан»; 

     n  >  m : onbaşı – ombaşı «онбасы», sonbahar – sombahar «күз»,   İstanbul – İstambul 
«Стамбул» және т.б. 
Қазіргі қазақ тілінде де, орыс тілінде де Стамбул айтылымына қарай қалыптасып қолданылып 
жүр.  Ал  кейде  сөздің  түп  төркінін  анықтау  үшін  ықпалға  ұшырап,  өзгеріске  түскен  дыбысты 
ажырата  білуіміз  қажет.  Мысалы,  аталған  зат  есімнің    формасын  түрлендіріп кіріге  біріккен  сөз 
екенін орыс және түрік ғалымдарының пікірлеріне сүйене отырып анықтау қиындық туғызбайды. 
Мысалы:  Лев  Успенский:  "Мы  говорим  "Стамбул"  про  тот  город,  который  по  турецкий 
называется  "Истанбул".  А  происходит  это  название,  в  свою  очередь,  от  исковерканного 
греческого выражения "Eіs  ten  polyn", то есть "в город"[8, 391],-десе, Doğan Aksan: ''…İstanbul adı 
genel  olarak  ''şehre  doğru,  şehre''  anlamındakі  Yun.  /  eіs  ten  polіn/  köküne  bağlandığı  halde  kіmі 
kaynaklarda    İslambol    olarak      kullanılmış    bulunmaktadır''  [1,103-104]  (Истанбул  есімі  негізінен 
«қалаға  қарай,  қалаға»  мағынасындағы  гректің  /  eіs  ten  polіn/  түбірінен  шықса  да  кейбір 
деректерде  «ислам  бол»  мағыналы  күрделі  сөз  түрінде  қолданылған.),-деп  Evlіya  Çelebі 
Seyahatnamesі  (1314/15  baskısı,  І,  45;  49;    Destarі  Salіh  Tarіhі,  Ankara,  1962,  43.)  атты  еңбекке 
сілтеме жасайды. 
Осы  айтылғандарды  нақтылай  түсетін  басқа  бір  пікірге  назар  аударайық:  «Несколько 
столетий  тому  назад  турки  захватили  богатый  греческий  город  Константинополь.  Они  редко 
слышали от греков название этого города. Но зато им очень часто приходилось слышать слова: eis 
ten  poli  (n) [ис  тим  боли]  или  eis  tan  poli  (n)  [ис  там  боли]  –  что  по-гречески  значит:    «в  город». 
Турки  приняли  эти  слова  за  название  города.  Таким  образом  древний    Константинополь  стал 
называться Стамбулом (из Истамболи)». [7,100] 
Кейінді ықпалдың әсерінен кейбір сөздердің құрамы өзгеріп қалыптасады. Мысалы: şu «сол, 
осы»  +  imdi  «енді»  >  ş/u/imdi  >  şimdi  «қазір,  тап  қазір».  Бұл  сөздің  қазақ  тіліндегі  тұлғалық 
баламасы енді сөзі, ал ол көне түрік тілінде емді тұлғасында қолданылған. Сөз соңындағы і қысаң 
дауыссызы  сөз  ішінде  өзінен бұрын орналасқан е ашық дауыстысына әсерін тигізіп (емді > imdi) 
, кейінді ықпал жасайды. Сол сияқты  «іш» + kur «бау, жіп немесе ышқыр, басқұр дегендегі қыр, 
құр сыңарлары» > uçkur «ышқыр немесе ышқыр бау». 
Ал  төмендегі  сөздердің  дұрысы  бірінші  сыңары  болғанмен,  айтылу  үлгісімен  жазылып 
қалыптасып  кеткен.  Мысалы:  saklan-baç  >  saklambaç  «жасырынбақ  ойыны»,    dolan  -  baç      >  
dolambaç      «бұрылыс»,    Far.  +    Ar.    çar  «төрт»  +  şenbe  «күн»  >  çarşanba  «төртінші  күн»        >  
çarşamba   «сәрсенбі», Far. + Ar. penc «бес»  + şenbe «күн» > perşenbe  «бесінші күн» >  perşembe  
«бейсенбі». 
Cонымен  шағын  мақалада  қазіргі  түрік  тіліндегі  үндестік  және  ықпал 
категорияларының  өздеріне  тән  жалпы  сипаттарын  мысалдар  арқылы  дәлелдеуге 
тырыстық.  
 

Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   26   27   28   29   30   31   32   33   ...   40




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет