Шығарма тілін қазіргі қазақ тілі деректерімен салыстырғанда анықталатын

Кетүргил бизга лайық әрмәғаны. 
 
...Ол (Мұхаммед Хожабек) күлімсіреп 
сөйледі: 
Ақыным бізге лайықты тарту жаса – 
деді. 
 
Кәбул қылдым, йир өптим, айдым: ей 
шах, 
Иши киң топрақы дәвләт ли дәргах.  
 
Тілегін қабылдадым, жер сүйіп айттым: 
Ей, шах, сенің босағаңда болу -  мен 
үшін бақыт. 
 
Айдым – айттым 
 
Д - Т 
 
Тилармин ким бизниң тил бирла пәйда. 
Китаби әйласаң бу қыш қатым да. 
 
Тілегім – өз тілімізде жыр жазсаң,  
Ол кітабыңды осы қыста қасымда 
жүріп жазсаң. 
 
Тилармин – Тілегім  
қатым да -  қасымда 
 
И – І 
Т- С 
 
Зехи әрслан йүәек Қоңрат уруғы, 
Кичик йашдин улығ ларның улуғы. 
 
Қоңырат руынан шыққан айбарлы 
арыстаным, 
Сен сәби шағыңнан-ақ ұлылардың 
ұлысысың. 
 
әрслан - арыстан 
 
Ә - А 
Ы - 
дыбысының 
түсіріліп 
айтылуы, 
жазылуы 
 
Сә’адәт м’дәни иқбал гәнжи, 
аләм күвәнжи - 
әлемнің қуанышысың  
А  -  Ә 

Мухәммәд-Хожа-бек аләм күвәнжи. 
 
Қуыныш пен ләззаттың қайнар бұлағы 
сен, 
Мұхаммед Қожабек әлемнің 
қуанышысың. 
 
 
Ә  - Е 
Ү -У 
 
Аның ким ал иңиндә мең йәратты, 
Бойы бирла сачыны тең йәратты. 
 
Бетіне оның (тәңірім) мең жаратты 
Шашы мен бойын тең жаратты.  
 
Йәратты - жаратты 
 
Й - Ж 
 
Ики йақту гәвхәр аләм ға бергән. 
Мухәббәт гәнжини адәм гә бергән. 
 
Екі жарық ғауһарды әлемге берген 
Махаббат қазынасын адамға берген. 
 
Ики – Екі  
Бергән – берген 
Гәвхәр ғауһар  
аләм ға, адәм гә  
Әлемге, адамға 
 
И – Е 
Ә - Е 
Г – Ғ,Ә – А, 
В- У, Х-Һ 
Түпнұсқада 
септік 
жалғаулары 
бөлек жазылса, 
аудармада бірге 
жазылған  
 
Хәва үзрә берур шункарғә күны, 
Толун ай дек қылур бир қәтрә суны. 
 
Аспанда берер сұңқарға қуды 
Толғанайдай етер біртамшы суды. 
Суны- суды 
 
Н – Д 
жалғаулардағы 
дыбыс 
алмасулар 
 
 
Түркі тілінде: 
Кім ош йел тек кечар аййамы фәни, 
Жаһанда қалса біздің армағаны. 
Аудармасы: 
Фәни күндер өте шығар желдей жүйрік, 

Қалсын мұра жаһанға бізден сыйлық. 
 
Мұхаббаттын тұғар мың түрлі әсрар, 
Көңұл әсрарыны жан бірла асрар. 
 
Махаббаттың мың түрлі құпиясы бар, 
Жүрек оны жан шыққанша жасырар. 
 
Мұхаббаттын тұғар мың түрлі әсрар, 
Көңұл әсрарыны жан бірла асрар. 
Махаббаттың мың түрлі құпиясы бар, 
Жүрек оны жан шыққанша жасырар. 
 
Ләтиф уы назук уа Иусуф лықасын 
Зарафат бірла аламда әләмсін. 
 
Сымбаттысың Жүсіп жүзді нәзіксің,  
Бір ғаламда сұлулардың жалауы боп қалыпсың. 
Қазіргі қазақ тілінде кеңінен қолданылатын төмендегідей теңеулер ескерткіш мәтінінде  жиі 
ұшырасады: 
44. Бал-шекердейтәтті тоты тіліңіз, 
Түсірді ауға неше жандар құмайын, 
 
47. Өзің деп келген Хорезмиді есірке, 
Ескіргеніндей шаһтардың құлы менен малайын, 
 
76. Соғысқа кірер бейне тойға кіргендей 
Ашыққан бөрі қойға кіргендей. 
 
Әкем қағанның қосыны бөрідей болыпты, 
Жаулары қойдай болыпты (Орхон-Енисей ескерткіші). 
 
Қойға тиген қасқырдай, 
Алқымынан тамақтап.  
 («Қобыланды») 
Хорезми көрікті сөз кестелерінде мынадай метафораларды пайдаланған: 
Ғашықтықтан танды естен көктің өзі, 
Ай-сенің жүзің, Зуһра- сырғаңның көзі. 
 
О, күн секілді күллі әлем шырағы, 
Нұр жүзіңіз- жұмақтың гүл бағы. 
 
Мың жан сенің сымбатыңның пидасы, 
Қарашығым- бір қалыңның пидасы. 
 
Қос бұрымың,- көңілімнің панасы, 
Қос босағаң- жанымның сәждеханасы/1;100/. 
«Дастан бізге нені үйретеді?» деген сұраққа Алма Қыраубаеваның «Дастанның әдеби, тілдік, 
тарихи тұрғысынан маңыздылығын ескеру. Сондай-ақ бұл дастанды оқу арқылы біз бүгінгі қазақ 
әдебиетіндегі  поэма  жанрының  өмірге  келу  жолдарын,  қазіргі  қазақ  тілінің  даму  сатыларын, 
халқымыздың  өткендегі  әдет-ғұрпын,  салт-санасын,  т.б  тереңірек  ұғынатын  боламыз»  деген 
тұжырымымен жауап беруге болады/1;211/. 

Ескерткіштегі бейнелі қолданыстарды қазақ поэзиялық шығармалары қорындағы айшықты 
бірліктермен салыстырар болсақ, мынадай ұқсастықтар мен параллельдерді көрер едік: 
«Мұхаббатнамеде»: 
273. Сөзің - Шырын, өзің – Хұсраудан да мырзасың, 
Ләйлі сенің жүзіңнен болар Мәжнүн. 
 
279. Саған деген ғашықтықтан жүрегімнен ағар қан 
Жамалыңның тамашасын қалар жан. 
 
«Сырым қызға» арналған жырда: 
«Баласы текті атаның Сырым айым, 
Қылды ғашық жамалыңа бір құдайым. 
Көрмекке, Сырым сені болдым ғашық, 
Бұрынғы өткен Ләйлі – Мәжнүндайын» /2; 192/. 
 
«Мұхаббатнамеде»: 
341. Ащы сөзің қырым балына ұқсайды, 
Сұлулықтың күні қысқа, гүл таңына ұқсайды 
 
«Сырым қызға» арналған жырда: 
Ашылған екі бетің қызыл гүлдей, 
Дал болар көрген адам есін білмей. 
Әлде қандай адамға қор боласың? 
Қалың қара бұлтқа кірген күндей  /2; 193/. 
Қызыл  империя  билігі кезінде профессор  Бейсембай  Кенжебаев:  «Хорезми  осы  поэмасында 
дінді,  о  дүниені  мадақтамайды.  Осы  дүниенің  тәттілігін  жырлайды.  Аз  ғана  күндік  тіршіліктің 
қызығын о дүниеден, ұжмақтан артық санайды. Тәңірге тіл тигізеді»,-деп қатты сынаған болатын, 
алайда 
бұл 
пікірдің 
асығыс 
жасалғандығын 
«Мұхаббатнамеге» 
арналған 
кейінгі 
лингвокогнитивтік және лингвосемиотикалық зерттеулердің /3; 4/ қорытындылары көрсетіп отыр. 
Ол 
еңбектерде 
«Мұхаббатнаменің» 
нағыз 
діни 
таныммен 
байланысты 
қырлары, 
лингвокогнитивтік 
және 
теологиялық 
семантикалық 
мәні 
жан-жақты 
ашылған.  
ПрофессорӘ.Н.Нәжіптің  «Кипчакско-огузский литературный язык  Мамлюкского Египета»  деген 
еңбегінде келтірілгентұжырымы бойынша, «...Алтын орда ескерткіштері тек бір халық, бір тайпа 
ғана  емес,  түркі  халықтарының  бәріне  ортақ  игі  мұра...»  екендігін  ескерсек,  «Мұхаббатнамеде» 
ашылуын  күтіп  жатқан  талай  сырдың  бар  екені  анық.Ал  шығарманың  тілдік  ерекшеліктерін  әр 
қырынан зерттеп, қазіргі кездегі мәнін анықтау – біздің тарихи тіл біліміне қосқан шағын үлесіміз 
болып табылады. 
 
Статья  посвящена  изучению  языковых  особенностей  письменного  памятника  ХІV  века 
«Мухаббатнаме»  кипчакского  поэта  Хорезми.  Автор,  применяя    метод    сравнительно-
исторического  анализа,  определяет  сходства  и  некоторые  фонетические,  лексические, 
морфологические  различия  в  языковой  системе  памятника  и  современного  казахского  языка,  а 
также  рассматривает  общие  тенденции  развития  литературного  языка  на  материале 
поэтических  произведений казахских акынов. 
 
This  article  deals  qualities  of  written  memorial  of  XV  century  «Muhabbatname»,  the  kipchak  poet 
Horezmi. Author, using methods of comparative-historical analysis, defines commons and some phonetic, 
morphological and lexical differences in language system of memorial and modern kazakh language. And 
also distinguishes common in the poetic materials of kazakh poet.   
 
Пайдаланылған әдебиет: 
1.
 
Қыраубаева А. “Ежелгі дәуір әдебиеті”. – Алматы, 1991 ж
 

2.
 
Байзақов М. «Сырым қызға», «Ай заман-ай, заман-ай» 
3.
 
Иманбердиева С. Тарихи ономастикалық кеңістік (12-14 ғғ. түркі жазба 
ескерткіштері материалында зерттеу). –Астана, 2010.   
4.    Сүйерқұл  Б.  Хорезмидің  "Мұхаббатнамесіндегі"  (ХІV  ғ.)  лингвосемиотикалық  кеңістік. 
Монография.  –Алматы: Дайк-Пресс, 2011.   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ФИЛОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ 
ТҮРКІТАНУ КАФЕДРАСЫ 
 
“ТҮРКІ ӘЛЕМІ ЖАСТАР КӨЗІМЕН” 
 
ULU ŞAİR ABAY KUNANBAYEV 
 
Ауелбекова Шынар 
Сулейман Демирел университеті 
PhD. Аға оқытушы 
Сатыш Анара Қуатқызы 
Экономика факультеті 
Қаржы бөлімінің 1 курс студенті 

 
 
Түйіндеме: Мақаламызда қазақ халқының ұлы ақыны Абай Құнанбаевтың өмірі мен шығармашылығына 
тоқталдық. Абайдың өлеңдері, қара сөздері мен аудармаларынан қысқаща мағлұмат беруге тырыстық. 
 
Abay Kunanbaev, Kazakların ulu şairi, söz ustası, felsefeci, Kazak edebî yazı dilinin temelini atan 
büyük  yazardır.[1,131]  O,  bugünkü  Semey  bölgesinin  Abay  kasabasında1845  yılında  doğmuştur. 
Kazakların orta cüzüne bağlı Arğın uruğu içinde yer alan Tobıktı oymağının beyi Kunanbay’ın oğludur. 
Dedesi,  Öskenbay,  büyük  dedesi,  Irgızbay’dır.  Dedelerinin  hepsi  de  kendi  boylarının  beyleri 
olmuştur.[2,24] Abay’ın babası  Kunanbay kendi  çevresindeki  Kazak boylarının içinde en zengini, beyi 
ve  otoriteli  insanı  olarak  ün  yapmıştır.[1,131]  Tobıktı  boyunun  beyi  olan  babası  Kunanbay,  sert  ve 
tavizsiz bir kişiliğe sahip olmasının yanı sıra dört eşli bir hayat  yaşamaktaydı. Babasının katı kişiliğine 
ilave olarak, ailedeki dört kadının ve onlardan olan çocukların birbiriyle rekabetleri Abay’ın daha küçük 
yaşta iken kendisini problemli ve sıkıntılı ortam içerisinde bulunmasına sebep oldu. Fakat öz annesi olan 
Ulcan  Hanım’ın  fedakâr  ve  sevgi  dolu  alâkası  sayesinde  Abay,  bu  olumsuz  ortamdan  çok  fazla 
etkilenmeksizin yetişme imkânı buldu. 
Abay,  ilk  tahsiline  üç-dört  sene  boyunca  köy  mollasından  almıştır.  Tahsilinin  daha  başında  o  çok 
yetenekli,  başarılı  olduğunu  göstermiştir.  Küçük  yaşlarından  itibaren  ünlü  şairlerin  şiirlerini,  büyük 
kişilerin söyledikleri halk hikâyelerini dinlemeyi çok severdi. İlk olarak Kazakların tarihi ve gelenekleri 
ile ilgili bilgileri ninesi Zere Hanım’dan ve annesi Ulcan hanımdan aldı. Abay on yaşını doldurduğunda 
babası  onu  Semey’deki  medreseye  verdi.  Burada  Abay  diğer  çocuklara  göre  çok  başarılı  olmuştur. 
Arapça,  Farsça,  Çağatayca’yı  öğrenir.  Doğunun  büyük  şairleri  Ali  Şîr  Nevâyî,  Nizâmî  ve  Fuzûlî’nin 
eserlerini  okumuştur.[1,131]  Abay,  bu  medresede  üç  sene  süresince  tahsiline  devam  ederken,  aynı 
zamanda Rus okuluna gitmeye başlamıştır. Fakat Rus okulunu sadece üç ay devam ettirebilmîştir.[2,34] 
Babası Kunanbay, Abay’ın geleceğinden çok ümitli idi. Bundan dolayı, onu erkenden yanına alarak, 
idarecilik  işlerinde  çalışmasını  istedi.  Bu  sebeple  Abay  Semey’deki  okulunu  bırakmak  zorunda  kaldı. 
Abay, daha sonra eğitimine kendisi devam etmiştir. O, hayatı boyunca çok az okuduğunu ve büyüdükten 
sonra geç kaldığını pişmanlıkla dile getirmiştir.  
Abay  memleketine  döndükten  sonra  Kazak  toplumunun  durumunu,  yaşama  şartlarını  görür. 
Özellikle, halk arasında mevcut olan eşitsizlik, boylar arasındaki çekişmeler onu çok tesir eder. Zenginler 
ve  beyler  arasındaki  iktidar  ve  toprak  kavgaları,  her  grubun  kendi  amacına  ulaşabilmek  için  birbirini 
karşılıklı  suçlamalarını  kendi  gözleriyle  görür.  Zenginler  ve  beylerin  fakirlere  karşı  acımasızca 
davranmaları,  Kazakların  çoğunluğunun  fakir  olması  ve  hizmetçi  veya  çoban  olması  Abay’ı  çok 
düşündürür. Gözlemlediği bu gibi durumları eleştirir.  
Abay,  Semey  şehrinde  öğrenmeğe  başladığı  Rusçasını  daha  sonra  geliştirmeye  çalışmıştır.  Bunda 
Rus  kitaplarını  çok  okumasının  faydası  olmuştur.  Uzun  süre  Semey  şehrinde  kalarak  kütüphanelerde 
araştırmalar  yapmış,  kitaplar  okumuştu.  Abay,  bu  kütüphanede  Çarlık  idaresi  tarafından  Semey’e 
sürgüne gönderilen Rus ihtilâlcilerinden E. P. Mihailis  ile tanışır ve dost olur. Ondan Rusça dersleri alır. 
Öğrendiği Rusça vasıtasıyla Puşkin, Lermantov, Tolstoy, Dostoyevski gibi Rus şair ve yazarları ile bazı 
Avrupalı  yazar  ve  bilim  adamlarının  eserlerini  okur.  Böylece  Rus  kültür  ve  edebiyatı  ile  Avrupa 
medeniyetinden haberdar olur.[1,132]  
Abay  hem  şair,  hem  de  yazardır.  İki  yüze  yakın  şiiri,  üç  destanı,  kırk  beş  düzyazısı  ve  ayrıca 
çevirileri vardır. Şiirlerinin muhtevası çeşitlidir. Abay’ın şiirlerinde aşk, tabiat, birlik, bilgi, bilim, kadın, 
adalet, yalan, dedikodu, bölünmüşlük, sevgi, barış, ölüm, insanlar arasındaki çelişkiler, boylar arasındaki 
mücadeleler, yer ve su kavgaları, halkının eksik yanları gibi konular işlenmiştir. Onun şiirlerinin başlıca 
konusu,  adaletsizlik,  medeniyetsizlik,  yönetici  ve  beylerden  halka  yansıyan  kötü  davranışlar, 
çekememezlik, övgü, yalan, dedikodu ve tembelliktir. Abay, şiirlerinde olumsuz durumları bütün gerçek 
yönleriyle acımasızca eleştirmekten çekinmez. 

Abay’ın  çocukluğunda  yazdığı  şiirleri  fazla  değildir.  Abay,  mizahî  muhtevalı  yazdığı  şiirlerini 
çocukluğunda  başladı.  On  iki    yaşında  bir  yolcu  kadına  yazdığı  şiir  buna  delildir.  Ne  yazık  ki,  onun 
çocukluğunda yazdığı şiirleri günümüze kadar ulaşmadı. Yaşı otuzu geçtikten sonra Abay şiir yazmaya 
başlamıştır. Onun eserleri daha çok gençlere hitaben kaleme alınmıştır. O, gençleri okumaya, çalışmaya, 
kültüre davet eder. Abay’ın bu konuda yazdığı bir çok şiirleri vardır. Bunlardan bir kısmı, “Ğılım Tappay 
Maktanba”  (Bilgisizsen  Övünme),  “Jasımda  Ğılım  Bar  Dep  Eskermedim”  (Gençliğimde  İlme  Gönül 
Vermedim),  “İnternatta  Okıp  Jür”  (Yatılı  Okulda  Okuyor)  şiirleridir.    1884-1885  yılları  arasında 
“Jasımda Ğılım bar dep eskermedim” (Gençliğimde ilme gönül vermedim) “Kaktağan Ak Kümüstey Ken 
Mandaylı” (Gümüşle Kaplanmış Geniş Alınlı) gibi şiirlerini yazmıştır.  
Abay’ın  şairlikte  olgunluk  dönemi  1886  yılında  başlar  ve  bu  dönemde  16-17  kadar  şiir  yazar. 
Abay’ın çalışan kesimin çıkarlarını koruyan bazı şiirleri de bulunmaktadır. Abay, “Kalın Elim, Kazağım, 
Kayran  Jurtım”  (Büyük  Halkım,  Kazağım,  Sevdiğim  Yurdum)  şiirinde    Kazak  halkının  o  dönemdeki 
durumundan duyduğu üzüntüyü dile getirir. “Sabırsız, Arsız, Erinşek” (Sabırsız, Arsız, Tembel) şiirinde 
ise, toplumdaki tembel, üçkâğıtçı, kurnaz insanları tenkit eder. 
Kazak  tarihi,  edebiyatı  ve  lehçesinin  savunucusu  olan  Abay,  bunu  şiir  ve  düzyazılarında  açıkça 
gösterir.  O,  millî  kültürle  beslenir.  Arap  ve  Fars  kaynaklarını,  Rus  ve  Batı  edebiyatını  yakından  tanır. 
Doğu ve Batı kaynaklarından en iyi şekilde yararlanarak bunlardan aldığı unsurları Kazak kültürü içinde 
eritir. Bir yönüyle de modern Kazak edebiyatının ilk kurucusu olur. 
Abay, varlığıyla Kazak edebiyatına yeni ve gür bir ses kazandırır. O, Kazak şiirine konu, dil, üslûp 
ve yapı bakımından yenilikler getirmiştir. Abay’a gelinceye kadar Kazak şiirinde biçim yönünden sadece 
hece vezni kullanılmıştır. Bunlar 7-8’li, 11’li veya hecenin değişik ölçülerinde kaleme almış dörtlüklerin 
karışık kullanıldığı şiirler olmuştur. Abay konu ve temada olduğu gibi Kazak şiirine biçim yönünden de 
yenilikler  getirir.  5,  6(3+3),  8(5+3)  veya  ilk  iki  mısrası  5’er,  üçüncü  mısrası  8,  dördüncü  ve  beşincisi 
5’er,  altıncısı  8  heceli  şekilde  karışık  hecelerin  kullanıldığı  bir  şiir  biçimi  kullanır.  Buna  “sekiz  ayak” 
veya  “altı  ayak”  adını  verir.  Şiirde  dörtlüklerin  egemenliğini  kırar,  yeni  biçimler  dener.  Mısralar 
arasındaki kafiyelerde yenilikler yapar.  
Abay,  Rusların  ünlü  şair  yazarlarının  eserlerini  Kazak  Türkçesine  çevirmiş  ve  kendi  toplumuna 
tanıtmıştır. O, özellikle Lermontov’un, Puşkin’in şiirlerini, Krylov’un masallarını çevirmiştir.  
Abay,  kendi  şiirlerinde  ileri  sürdüğü  düşüncelerini  düzyazılarında  da  işlemeye  devam  eder.  Onun 
yaklaşık  elli  kadar  düzyazısı  bulunmaktadır.  Onların  hacmi  kısa,  fakat  manası  derin,  atasözü  hikâye 
şeklinde yazılmıştır. Düzyazılarında o, öğüt, nasihat verir; toplumu çalışmaya, okumaya davet eder. 
Abay aynı zamanda büyük bestecidir. Onun yaptığı besteler halk arasında geniş kapsamda yayılmış 
ve bugüne kadar söylene gelmektedir. Bu şarkılarının arasında “Ayttım Selem Kalamkas”, “Segiz Ayak”, 
“Karanğı  Tünde  Tau  kalğıp”,  “Amal  Jok  Kayttım  Bildirmey”,  “Kor  Boldım  Canım”  gibi  şarkıları  yer 
almaktadır. 
Abay’ın  yazdığı  şiirler,  ölümünden  sonra  1909  yılında  kardeşinin  oğlu  Kekitay  tarafından  “Abay 
Ölenderi”  (Abay’ın  Şiirleri)  adıyla  Petersburg’ta  yayımlanmıştır.  Abay,  hayattayken  sadece  kendi 
vilâyeti Semey’de, şiirleri basıldıktan sonra ise bütün Kazaklar arasında tanınmış ve sevilmîştir. 
Abay Kunanbayev, 23 Haziran 1904 yılında vefat eder. Mezarı, doğup büyüdüğü Jidebay bölgesinde 
bulunmaktadır. Burada onun uzun yıllar yaşadığı evi vardır. Abay’ın müzesi de buradadır. 
 
 
KAYNAKÇA 
1.Turlugulov T. Kazak elinin kıskaşa tarihi, Rauan yayın evi, Almatı 1998. 
2.Auezov M. Abay Kunanbayev, Almatı 1995. 
3.Auezov M. Makalalar, Cibek jolı yayın evi, Almatı 1995. 
4.Auezov M. Abay Colı, jazuşı yayın evi,Almatı 1995. 
5.Naurızbay Akbay, Abay colı ensiklopediyası, Arda yayın evi, Almatı 2008. 
 
Dîvânü Lugati’t-Türkteki Atasözlerinin Günümüz Açısından Değerlendirilmesi  
 
Ş. Aydoğdu 
Süleyman Demirel Üniversitesi 

Türkoloji Bölümü 
Abulhayır Münire 
Süleyman Demirel Üniversitesi 
İki Yabancı Dil Bölümü, 
 
Dîvânü Lugati’t-Türk adlı eser, Karahanlıca dönemine aittir. Eski Türkçe’yi izleleyen Türk yazı dili 
dönemidir  ve  XI.-XII.  yüzyılları  kapsar.  Bu  dönemin  en  belirgin  özelliği  İslam  uygarlığı  çevresinde 
gelişmiş  olmasıdır.  Türk  yaşam  biçiminde  önemli  değişmeler  olmuştur.  “Yaklaşık  iki  yüz  yıllık  bir 
zaman  dilimine  hakim  olan  Karahanlı  Türkçesi,  Köktürk  ve  Uygur  Türkçesi’nin  tabii  bir  devamıdır. 
Nitekim  13.  yüzyıldan  itibaren  gelişen  yeni  yazı  dilleri,  Karahanlı  Türkçesi’ninevlatları 
durumundadır”[1].    
Karahanlıca,  kimilerince  OrtaTürkçe’nin  ilk  yazı  dili  kimilerince  Eski  Türkçe  döneminin  devamı 
olan bir  yazı  dili  olarak  kabul  edilmektedir. Kara sözcüğü:  kara, millet,  halk,  ehil, hayvan anlamlarına 
gelirken,  Karahan;  büyük,  baş  han,  hanedandan  olmayan  ve  halk  içinden  yetişmiş  devlet  başkanı 
anlamına  gelmektedir.  İlk  Türk  sözlüğünün  yazarı  Kâşgarlı  Mahmud,  Karahanlı  hükümdar  sülalesine 
mensup  bir  şehzadedir.  Kâşgarlı  gerek  kayıp  eseri  gerek  Divan’daki  gramerle  ilgili  notları  dolayısıyla 
aynı zamanda ilk Türk gramercisidir. Kâşgarlı, Türk  ağız ve şive araştırmalarının ilk mütehassısı, yani 
ilk diyalektologdur. Kaşgarlı yazmaya 1072 yılının ocak sonlarında başlamış ve 10 Şubat 1974 tarihinde 
bitirmiş  olmaktadır.  Dîvânü  Lugati’t-Türk,  Bağdat’taki  Abbasi  Halifesi  Muhammedel-Muktedi  bi-
Emrillah’a takdim edilmiştir. Divan’ın yazıldığı yer de bilinmemektedir. 
Divanü  Lûgat-it-Türk,  Türklük  biliminin  en  önemli  yapı  taşlarındandır  O,  Türk’ün    Dîvânı’dır. 
Türklüğün Dîvânı’dır. Bir ülkenin, bir bilincin ürünüdür. Eser Türk dilini Araplara öğretmek maksadıyle 
yazılmış  ve  bu  sebeple  Arap  diliyle  kaleme  alınmıştır.  Arapça  bir  kitap  olmakla  beraber  çok  sayıda 
Türkçe  kelime  ile  Türk  halk  edebiyatından  ve  halk  dilinden  alınmış,  çok  sayıda  şiir  örnekleri,  Türkçe 
deyimler ve atasözleri vardır. 
Yazılış amacı, Araplara Türkçe’yi öğretmekten çok, Türkçe’nin Arapça ile Koşu  atları  gibi  yarış 
edebileceğini,  Türk  dilinin  zenginliğini,  her  duygu  ve  düşünceyi  anlatmaya  elverişli  olduğunu  ispat 
etmektir.   
   “Eser, dil yadigarı olarak kabul edilir. Eserde pek çok folklor ve edebi eser örnekleri vardır. Bunlar 
Xl. asır Türk edebiyatının özelliklerini anlamaya yardım eder. Edebiyatçıların eser hakkında Türk şiirinin 
küçük antolojisi demeleri bir hakikattir” [2].                                                             
Halk Edebiyatı ürünleri halkın önemli değerlerindendir. Bir milletin geçmişine tanıklık etmelerinin 
yanı sıra, dil özelliklerini de gözler önüne sererler. Türk dil 
tarihine  ışık  tutan  bu  eserlerin  en 
önemlilerinden biri de, şüphesiz, bünyesinde 
birçok  ilki  barındıran  Dîvânü  Lugati’t-Türk  adlı 
eserdir. 
Mutfak  kültürü,  yerleşilen  merkezler,  yaşam  tarzı,  olaylara  bakış  açısı,  insane  ilişkileri  vb.  birçok 
konuda bizi bilgilendiren bu eser, içinde barındırdığı estetik, 
ahlâki,  mantık  ve  ekonomik  değerler 
açısından da önem arzeden bir başyapıttır.  Bu  başyapıtın  içinde  yer  alan  savlar  da,  geçmişimizi, 
özümüzü gözler önüne seren 
ürünlerdir.  Bu  savların  bir  kısmı  günümüze  kadar  kendini 
koruyabilmiş,  bir  kısmı  ise  zamana  ve  değişime  yenik  düşerek,  unutulup  gitmiştir.  Atasözlerinin 
bazılarının  unutulup  gitmesiyle  bazı  kültürel  değerlerimizin  ve  yüzyıllardır  kullanılagelen 
sözcüklerimizin de kaybolduğunu,atasözlerimizin değişen değer yargılarına göre şekillendiğini farkettik. 
Türkler  göçebe  bir  millet  oldukları  için,  diğer  milletlerin  kültürlerinden  etkilenmiş,edebiyatımız  ve 
dilimiz  çeşitlilik  kazanarak,  zenginleşmiştir.  Bu  zengin  kültür  özellikleri  ,  doğal  olarak  atasözlerine  de 
yansımıştır. Ayrıca atasözleri özel bir dile sahiptir. Köylü ile  şehirlinin kullandığı dil, sözcükler sosyal 
yaşantıda  farklıyken,  atasözleri  toplumda  sınıf  farkı  gözetmeksizin  kendini  ifade  edebilmiş  ve  birlik 
sağlayabilmiş özlü sözlerdir.                                                                                                              
 Eğitim  ve  öğretimde,  davranış  değişikliğinde,  sanatın,  edebiyatın,  felsefenin  büyük  rolü  vardır. 
Kendi  özünü  bilerek  yetişen  bir  nesil  daha  sağlıklı  yetişir,  kimlik  bunalımı  içinde  olmaz.  Kültürünün 
farkında  olan  gençlik  de,  bu  değerli  eserleri  unutup  gitmez  ve  daha  sonra  geçmişe  yaptıkları 
yolculuklarda, bizim olanı yeniden keşfetmek yerine, değerlerimize değerler katarlar, edebiyatımızı daha 
ileri seviyeye taşırlar. Çünkü atasözlerine dikkat edildiğinde, büyük oranda olumlu davranışları ön plana 

çıkarmaya amaçladığı görülür.                                                                                                  Dil bir 
milletin  kültürünü,  tarihini  oluşturan  en  değerli  varlığıdır.  Dilin  hayat  bulduğu  halk  edebiyatı 
ürünlerinden  biri  de  atasözleridir.  Biz  de  bir  kültür  birikimi  olan  bu  atasözlerini,  kökeninden  ve 
ulaşabildiğimiz  en  eski  kaynaklardan  biri  olan,  Türk  dilinin  şaheserlerinden,  Dîvânü  Lugati’t-Türk’ten 
başladık.Savları  Türkiye  Türkçesi’ndeki  atasözleri  ile  ve  günümüz  Kazakçası  ile  karşılaştırdık    ve 
birçoğunun hâlâ geçerliliğini, doğrudan veya ufak tefek değişikliklere uğrayarak, korunduğunu gördük. 
  Bizim  amacımız  11  yüzyılda  türkler  tarafından  kullanılmış  atasözlerinin  günümüzde  Türkçe  ve 
Kazakçada hala kullanılmakta olduğunu, dilimizin ne kadar zengin ve köklü olduğunu göstermektir.  
 
Anlamı ve yazılışı aynı olan atasözleri 
 
 Dîvânü Lugati’t-Türk 
teki Savlar 
Günümüz 
Türkçesindeki 
kullanımı  
Günümüz 
Kazakçasındaki kullanımı  
1.
 
 
Kinğ ton opramas, 
kenğeşliğ biliğ 
artamas. 
Geniş giysi yıpranmaz, 
danışıklı bilgi 
bozulmaz 
Келісіп пішкен тон 
келте болмас                                             
2.
 
 
İki koçnğar başı bir 
aşaçta pışmas 
İki koç başı bir 
tencerede pişmez 
Екі  қойдың басы бір 
қазанға  cыймас                                                                          
3.
 
 
Korkmış kişiğe koy 
başı koş 
Körünür 
Korkmuş kişiye koyun 
başı çift görünür 
Қорққанға қос көрінер                                                                          
4.
 
 
Öküş sefinç bolsa katığ 
oxsunur 
Çok sevinen, çok ağlar 
Көп күлген бір жылар                                                                                                                                                   
5.
 
 
Tag tagka kawuşmas, 
kişi kişiğe 
kawuşur. 
Dağ dağa kavuşmaz, 
insan insana 
Kavuşur 
Тау мен тау 
кездеспейді,  адаммен 
адам кездеседі                                                                                                                                                                                                    
6.
 
 
Uma kelse kut kelir 
Misafir kısmeti ile gelir 
Қонақ  ырысымен 
келер                                                                                                                          
7.
 
 
Yaş ot köymes, yalafar 
ölmes 
Yaş ot yanmaz, elçi 
ölmez 
Елшіге өлім жоқ,  
өленшіге  өкім жоқ                                                                                                                                                   
8.
 
 
Yogurkanda artuk 
adhak kösülse 
Üşiyür 
Ayağını yorganına göre 
uzat 
Көрпене қарай көсіл 
9.
 
 
Ermegüğe eşik art 
bolur. 
Tembele eşik dağ 
geçidi olur 
Еріншекке  
табалдырық тау боп 
көрінер                                                                                                                 
10.
 
 
Tikmeğinçe önmes, 
tilmegince 
Bulmas 
Ne ekersen onu biçersin 
Не ексен соны 
орарсын                                                                                                                         
11.
 
 
Saçratgudın korkmış 
kuş kırk yıl 
ayrı yıgaç üze konmas 
Sütten ağzı yanan 
yoğurdu üfleyerek yer 
Ауызы күйген үрлеп 
ішеp                                                                                                                              
12.
 
 
Suw içirmesge süt ber 
İyiliğe iyilik her kişinin 
kârı, kötülüğe 
iyilik er kişinin kârı. 
Жамандыққа 
жамандық әр адамның ісі,  
жамандыққа жақсылық ер 
адамның ісі 
 
13.
 
 
Beş ernğek tüz ermes 
Beş parmağın beşi bir 
değil 
Бес саусақ  бірдей 
емес                                                                                                                                             
14.
 
 
Kiçikde katığlansa 
ulgadhu sewnür 
Karıncadan ibret al 
yazdan kışı karşılar 
Қыстың қамың жазда 
ойла                                                                                                                
15.
 
 
Aç ne yemes, tok ne 
Aç ne yemez, tok ne 
Аш не жемейді, тоқ не 

temes 
demez.  
 
демейді 
 
16.
 
 
Agılda oglak togsa 
arıkda otı öner.  
 
Ağılda oğlak doğsa 
ovada otu biter. 
 
Қой егіз туса бір 
жусан артық бітеді 
17.
 
 
Közden yırasa 
könğülden yeme yırar. 
 
Gözden ırak olan 
gönülden de ırak olur 
 
Көзден кеткен 
көңілден де кетеді 
18.
 
 
Boldaçı buzagu öküz 
ara belgülüğ 
Adam olacak çocuk 
bakısından belli 
olur. 
Адам болатын бала 
алысқа қарайды 
[3].                                                              
  Atasözleri  nesiller  arasındaki  değer  yargılarının  ve  ortak  kabüllerin  sürekliliğini  göstermeli 
açısından  oldukça  önemlidir.  “Kâşgarlı  Mahmud  tarafından  Xl.  Asırda  yazılmış  olan  Dîvânü  Lugati’t-
Türk’te  bulunan  atasözlerinin  büyük  bir  kısmı,  hemen  bütün  Türk  dil  ve  lehçelerinde  halen 
kullanılmaktadır.” [4].                                                              
Atasözlerinin de tıpkı insanoğlu  gibi bir ömürleri vardır. Doğarlar,  yaşarlar ve ölürler. Bir atasözü 
bir  dilin  bir  döneminde  yaygın  kullanıma  sahipken,  diğer  döneminde  ullanımını  kaybedebiliyor.  Bazı 
atasözleri değişikliklere uğrayıp, bazıları aynı şekilde kendini koruyabiliyor. Bazıları ise ne yazık ki, bir 
dönemde 
geçerliliğini koruduğu halde asırlara, toplumsal değişime yenik düşüp, unutulabiliyor.  
Atasözlerinin  unutulması,  aynı  zamanda  toplumsal  değerlerin  ve  bazı  kültürel  özelliklerin  de 
unutulması  anlamına  geliyor.  Bugün  Divan’daki  savların  bir  kısmı  günümüzde  biçim  ve  anlamca 
geçerliliğini  korurken,  bir  kısmı  anlam  genişlemesi  veya  anlam  daralmasına  uğramış  olarak  karşımıza 
çıkıyor.  Ayrıca,  bazılarının  kullanımı  tamamen  yok  olmuşken,  bazıları  da  biçimçe  aynı,  anlamca 
farklılaşmıştır. 
 

жүктеу/скачать 5,89 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: