'Аристотель.  Политика.  Соч.  в  4-х  томах.  — Т .4.  — М .,  1983.  с.  497

к ұ к ы к   нормаларын  жоғарылығын  камтамасыз  еткен,  билікке  халык 

бакылауын койған, билікті кұкы кка негіздеген, солардын негізінде тұлғанын 

кұкы   мен  бостандығына  шек  коятын  жэне  солар  аркылы  оларды  жүзеге 

асыратын, әрі корғайтын мемлекет.

Қ ұ кы кты к  мемлекеттін  негізгі  принциптері  аса  үкыпты  карастыруды 

кажет  ететін  манызды  проблемалар  болып  саналады1.  К укы кты к  заннын 

бәрінен жоғары болуы, коғамдык өмірдін барлыксаласында заннын үстем 

етуі;  тұлға  бостандығынын,  онын  кұкы   мен  мүдделерінін,  намысы  мен 

абыройын, оларды мемлекет тарапынан корғау мен кепілдік беру; мемлекет 

пен тұлғаның өзара жауапкершілігі; биліктін зан шығарушы, аткарушы жэне 

сот  тармактарына  б ө л ін у і;  зандарды  жузеге  асыруда  бакылау  мен 

кадағалаудын тиімді  формаларынын болуы  ку кы кты к мемлекеттін негізгі 

принциптері болып табылады.

К укы кты к мемлекет катып-семіп калган түзілім емес. Ол эрдайым дамуда 

болатын, соган орай жетіліп отыратын саяси институт.  К укы кты к мемлекет 

даму тәжірибесін корытындылай келіп, онын айрыкша ерекшеліктері жэне 

әлеуметтік ретінде айтылатын мемлекет туралы соз козгаган жен.

Осыган орай әлеуметгік мемлекет күкы кты к мемлекет формасында өзінін 

максаттарь!  мен  міндеттерін  іске  асырады  жэне  азаматтардын  күкы н  

кеңейтуге,  үлкен  әлеуметтік  әділеттікке  жетуге,  әлеуметтік  тенсіздікті 

жуып-шаюға тырысады.

Әлеуметтік  мемлекет бүл  барлык азаматтардын  өмір сүруіне  лайыкты 

жағдай  жасайды,  олардын  материалдык  жэне  рухани  кажеттіліктерін 

канагаттандыруды,  когамнын  әрбір  м үш есінін  әлеуметтік  коргалуын, 

когам д ы к  істерді  баскаруда  халы кты н  басым  б ө л ігін   қатыстыруды 

камтамасыз етуге тырысатын  мемлекет.  Бул  халыктын нашар камтамасыз 

етілген тобына ұлттықтабысты кайта бөлудің көмегімен, қогамда ізгілендіру, 

жұмыс  орындарымен  камтамасыз  ету,  еңбекті  коргау,  копш іл іктің  колы 

жететін  білім  беруді  дамыту,  денсаулык  сақтауды  өркендету  және  т.б. 

саясатын жүргізу арқылы іске асады2.

Казакстан  Республикасынын  Конститутииясында  біздін  еліміздін 

кұкы кты к,  әлеуметтік  мемлекетке  жататыны  атап  көрсетілген.  Алайда 

к ү к ы к т ы қ ,  әл еум еттік  мемлекет  идеясын  конституцияда  б е к іт у ін  

бекіткенмен практикалык жүзеге асыру арасында үзак жол жатканы анык 

нәрсе.  Ол  үшін  саяси  ерік-жігер  керек,  когамга  сәйкес  саяси,  кұкы кты к 

реформалар жүргізу және әлеуметтік-экономикалыкбаза жасау, мәдениетті

'Қараңыз:  Әбсаттаров  Р.Б.  Кукыктык  мемлекеттін  негізгі  принциптері  кандай? / /  

Алматы.  —  2004,  № 12.  —  30-35  б.

;Караныз:  Әбсаттаров  Р .Б.  Әлеуметтік  мемлекет:  мәні  мен аныктамасы / /  Акикат. 

-   2004,  № 5.  -   42-43  б.

223

дамыту жэне баска да алғышарттарды калыптастыру кажет. Казіргі мемлекет 

дамуында  бүгінде  манызды  коғамды  б іріктіре тін  ұлттык  идея  жасауға 

тырысуды тенденция деп толык сеніммен айтуға болады. Егерде біріктіруш і 

идеялар болмайтын болса онда мемлекет өзінін интефациялык функциясынан 

айырылады. Мұндай жағдайда эр түрлі топтар биліктін жоғарғы органдарына 

кысым  көрсетеді  жэне  "когам ды к  бәліштен”   өз  үлесін  талап  етеді,  ал 

мемлекет  болса  бүкіл  коғам  мүддесін  кәрсете  алмайтын  денгейге  жетеді. 

Идеялык-саяси  тір ек,  әсіресе  ка зір гі  Казакстан  үш ін  ерекше  кажет. 

Кәпүлтты  мемлекет  жағдайында  саналатын  Казакстанды  мекендейтін 

халыктарды біріктіретін, патриотизм  негіздерін нығайтатын  және әртүрлі 

саяси-әлеуметтік әрі  үлттык күштердін тарихи тағдырлас кауымдастығын 

нығайтатын идея керек.  Мұндай идеянын болуы мемлекеттінтұрактылығын 

нығайтуға жэне азаматтык коғамды калыптастыруға ыкпал еткен болар еді. 

Сол кезде, егер де, бізде толыкканды азаматтык коғам орнайтын болса ғана 

Казакстан түракты күкы кты к, әлеуметтік мемлекетті калыптастыра алады.

Демократиялык,  кұкы кты к,  әлеуметтік  мемлекеттін  негізгі  міндеті  әр 

түрлі әлеуметтік топтардын мүдделерін есепке алу мен үйлестіру жолымен 

жалпы  азаматтык  келісімге  жету,  коғамды  интеграциялау  бағьггында 

азаматтык келісімге келуді іздестіру. Мұндайда мемлекет логикалыктұргыдан 

азаматтык коғамды ұйғарады, онсыз мемлекет болу киын.

2. Азаматтык коғам

Азаматтык  когамнын  калыптасуы, дамуы  жэне  өмір сүруі  мәселелері 

саясаттанудын  манызды  проблемалары  болып  саналады.  Сонымен  катар 

саясаттануда  азаматтык  котам  ұгымы  көптеген  жагдайга  байланысты 

шешілмеген жұмбак сиякты. Ол бір орталыктан үйымдастырылуы болмаса 

да өмір сүріп келеді. Азаматтык когамды күрайтын когамдык ұйымдар мен 

бірлестіктер  көбіне-көп  төменнен  кездейсок  пайда  болады.  Мемлекеттін 

ешбір  катысынсыз-ак азаматтык котам  когамдык омірдін  куатты  өзін-өзі 

үйымдастырушы жэне өзін-өзі ретгеуші саласынаайналады.

Азаматтык когам -  әлеуметтік прогресс, мэдениет пен өркениеттін бесігі. 

Бұл  ерекше  өмір  стилі,  ойлау  және  карым-катынас  түрі,  айырыкш а 

экономикалык уклад.  Бүл тірш ілік әрекеті мемлекеттік-саяси формасымен 

байланысканнын бэрі, мемлекет, саясат, партия бой көтеретін топырак асты, 

ірге тас, бүкіл когамдык өмірдін н е гіз і'.

Осымен байланысты азаматтык когамга кәптеген ғылымдар: күкыктану, 

э к о н о м и ка л ы к  теория,  тарих,  философия,  элеуметтану  ж оне  т.б. 

кызыгу шыл ык танытуда.

'Караныз  Нугманова  К .Ж .  Политическое  измерение  гражданского  общества.  — 

Алматы,  2003.  — с.  12-38.

224

Күкы ктану  азаматтык  коғамлы  азаматтык  кұкы кты н  субъектісі  және 

күкы кты ң реттеу субъектісі  ретінле зерттейді.

Э ко н о м и ка л ы к  теорияны  азаматтык  ко ға м н ы н  пайда  болуынын 

экономикалык  себептері,  олардын  өмір  сүруінде  каржы  саласынын  рөлі 

кызыктырады.

Тарих болса азаматтык коғамнын нақты ұлттыкформаларын, коғамдык 

өмірге катысудын ерекшеліктерін суреттейді.

Философия  мен  әлеуметтану  азаматтык  коғамды  әлеуметтік  жүйе 

ретінде,  коғамдык  ұйымдардын  формасы  және  карым-катынас  ретінде 

карастырады.

Алайда, азаматтык коғамды зерттеуде саясаттануға ерекше маңызды рәл 

берілген.  Тек  саясаттану  ғана  азаматтык коғамның саяси  және  коғамдык 

институттармен — жалпы мемлекетпен, федералдык және жергілікті билік 

органдарымен  әзара  әрекет  етудін  сипаты  мен  формаларын  зерттейді. 

Ғалымдардын  кол  ж е ткізге н  табыстарына  сүйене  отырып  саясаттану 

азаматтык  коғамнын  пайда  болу  себептері  мен  алғышарттарын.  онын 

күрылымын,функнияларын, эволюциялыкбағыттарын карастырады. Баска 

сөзбен айтканда, саясаттану азаматтык коғамның біртұтас бейнесін жанадан 

жасайды.

Саяси-әлеуметтік  эдебиеттерде  азаматтык  коғамды  түсіндіруде  екі 

көзкарас — кен жэне тар мағынада карастыру калыптаскан. Кен мағынадағы 

азаматтык коғам — бүл мемлекет тарапынан тікелей бакылау жасалмайтын 

коғамдыкемірдің бүкіл салалары. Осындай түрғыдан алғанда кен мағынадағы 

азаматтык коғам демократиялык, авторитарлык мемлекеттерде, кейде тіпті 

тоталитарлык  (мысалы,  шаруа  кауымдастығындағы,  отбасындағы, достар 

арасындағы, діни жэне т.б. карым-катынастар) мемлекеттерде болуы мүмкін.

Азаматтык  коғам  тар  мағынада  коғамдык  және  мемлекеттік  өмірдін 

барлык  саласында  заннын  жоғарылығын  камтамасыз  ететін,  тұлғанын 

бостандығына,  онын  негізгі  мүдделері  мен  күкыктарына,  сонымен  бірге 

адамдардын өз экономикалык, әлеуметтік  жэне рухани  мүдделеріне жету 

үш ін  алуан  түрлі  ко ға м д ы к  және  азаматтын  ө зін -е зі  ұйымдастыру 

формаларына кепілдік беретін демократиялык институттар мен  кұкы кты к 

мемлекеттін  өмір  сүруімен  тікелей  байланысты.  Осы  түрғыдан  алғанда 

азаматгык коғам адамдык кауымдастык ретінде карастырылады. Азаматтык 

коғам  к іс і  ө м ір ін ін   алуан  түрлі  салаларын  және  мемлекеттік  емес 

катынастарды  —  экономикалык,  әлеуметтік,  отбасылык,  үлттык,  рухани, 

адам герш ілік,  д ін и ,  ө н д ір іс т ік ,  жеке  бастык  және  с.с.  е р ікті  түрде 

калыптаскан алғашкы  мемлекеттік емес күрылымдык катынастарды өзіне 

косып  алған.  Осындай  азаматгык  коғам  панда  болуы  үшін  күкы кты к, 

демократиялыкме.млекеттін болуымен катар коғам мүшелерініналуан түрлі

С аясптину жәпс онын проблемалары* 15

15-321

225

элеуметтік  мүдделерін  көрсететін,  сонын  ішінде  саны  жағынан  көп, 

экономикалык барынша камтамасыз етілген жене тәуелсіз "орта тап "мүшесін 

бейнелейтін дамыған әлеуметтік кұрылым болуы кажет. Орта тап азаматтык 

коғамнын тірегі, саяси  түрактылык пен  демократиянын  әлеуметтік  негізі 

ретінде көрінеді.  Бүгінде батыс коғамынын элеумеітік кұрылымында орта 

таптын үлесі шамамен 60-70 пайызды күрайды.

Азаматтык  коғам  екі  негізгі  әрі  өзара  байланыскан:  әлеуметтік  жэне 

институционалдыкелшеуде өмірсүретінін айтуымыз керек.

Азаматтык коғамды  күрайтын  әлеуметтік өлшеуіш  — бұл онын тарихи 

т ә ж ір и б е с і.  Өз  ке зе гін д е   саяси  тә ж ір и б е   саяси  үр д іске   н е гіз гі 

каты суш ы ларды н,  д ә л ір е к  айтканда  жекелеген  тұлғалар,  топтар, 

бірлестіктержәне с.с. кимыл әрекеті үшін жанаматүрде "м үм кіндік дәлізін 

(коридорын)”  белгілейді. Әлеуметтік-тарихи тәжірибені -  ұжымдык және 

дербестіклеп бөлсекте,  іартүптеп келгенде,тұлғанынсаяси мінез-кұлкьіг, 

онын ойлау  калпын  және түлға  аралык катынасгардын баска да  кегтгеген 

аспектілерін аныктайды.

Азаматтык когамнын институционалдыкөлшеуішіне саяси емес ез алдына 

жеке ұйымдардың жиынтығы жэне коғамнын эр түрлі топгарынын мүддесі 

жэне оларды мемлекеттен тәуелсіз іске асыратын саяси сипат ретінде караған 

жөн.

Бүгінде азаматтык коғам тұралы ғылыми зерттеулерде онын мәні әр түрлі 

түсіндіріледі.  Мысалы, ғалымдардын біртобы  "азаматтык коғам”  үғымын 

социумнын  белгілі  бір  қалыгіты  жағдайын  сипаттаушы  ретінде  колданса, 

олардын  екінш і  тобы  азаматтык  коғамды  түсіндіруді  социумнын  белгілі 

саласы — мемлекеттік емес катынастар саласы жэне институттар, т.б. саласы 

ретіндегі түсінікпен байланыстырады.

Гегельдін пікірінш е, азаматтык коғам — бүл ен алдымен жеке меншікке 

негізделген кажеттіліктер жүйесі, сонымен бірге дін, отбасы, сословия,тек 

мемлекеттік кұрылыс, күкы к, мораль, парыз, мэдениет, білім, зандар жэне 

олардан  туындайтын  субъектілердін  өзара  зандык  байланыстар  жүйесі. 

Табиғи, "мәдениетсіз”  калыптан ’’адамдар азаматтык коғамға етуі тиіс, өйткені 

тек азаматтык қоғамда ғана кұкы қты к катынастар шындыкка амналады” 1.

Азаматтык коғам  — бұл  демократиялык елдерде  калыптаскан  адамдар 

кауымдастығы, ол, біріншіден, коғамнын барлык тірш ілік эрекеті саласында 

күрылған  ерікгі  түрде  мемлекеттік  емес  күрылымдардан  (бірлестіктер, 

үйымдар, ассоциаииалар, одактар, орталыктар, клубтар. корлар және т.б.), 

екіншіден, мемлекеттік  емес -  экономикалык, саяси,  элеуметтік,  рухани, 

діни жэне т.б. катынастар жиынтығын көрсетеді.

Азаматты к  коғам   м е м л е ке гтік,  м ем лекеттік  емес  органдар  мен

'Гегель.  Работы  разных лет.  -   T .2.  -   М .,  1973.  -   с.  50.

226

козғал ы стард ы н  те ң е стір іл ге н   өзара  б акы лауы н,  өзара  ш е ктеуін 

жорамалдайды.  Себебі,  мемлекеттік  органдардын  кызметі  эрқашанда 

мемлекеттік емес органлардын кадағалауында болуы керек. ал мемлекеттік 

емес органдар өз кезегінде.  кызметін  занға орай ұйымдастыруы тиіс және 

мемлекеттін объективті  кажегтіліктерін ескеруі керек.

Азаматтык коғам — бұл занды кезен, индивидттердін өзін-өзі көрсетуін 

жүзеге асырудын, жоғарғы формасы. Ол елдің экономикалык. саяси дамуы 

денгейіне, халыктын әл-ауқатынын артуына,  мэдениет пен сана-сезімінін 

өсуі денгейіне сәйкес пісіп жетіледі. Азаматтық коғам накты тарихи адамзат 

дамуынын  жемісі  ретінде  сословиялык-феодалдык  кұрылыстын  катан 

шенберін кирату мен қүкы кты к мемлекет калыптасу кезенінде пайда болады. 

Жеке меншік негізінде барлык азаматтардын экономикалык дербестігін алуға 

жэне бәсекелес экономикада өмір сүру мүмкіндігінін пайда болуы азаматтык 

коғам  калылтасуынын  міндетті  алғы  шарты  болып  табыла.  ы.  Азаматтык 

коғамды  қалыптастыруда  сословиялык  артыкшылыктарды  жою  жэне 

азаматтың  барлык  әзге  де  азаматтармен  тен  занды  кү кы кка   ие  болған 

азаматқа айналған адам түлғасы манызынын артуы мэнді алғы шартгар болып 

есептеледі. Түлғанын күкы мен бостандығын камтамасыз ететін  күкы кты к 

мемлекет азаматтык коғамнын саяси  алғы  шарты  жэне  ірге тасы  кызметін 

аткарады. Мүндай жағдайдаадам мінез-кұлкы онын жеке басынын мүддесімен 

анықталады  жэне  оған  барлык  кимыл-әрекеттері  үшін  жауагікершілік 

жүктеледі. Осындай тұлға өз бостандығын. еркіндігін бәрінен жоғары кояды, 

сонымен катарол баска адамдардын занды мүдделерінеде күрметпен карайды.

Демократиянын дамуы  жэне тарамдануы азаматтык коғамнын тыныс- 

әрекетінін  манызды  жағдайы  болып  табылады.  Тек  дамыған  демократия 

жағдайында ғана түлғанын іш кі еркіндігін  жэне онын азаматтык коғамнын 

кайсыбір институттарына енгендігіне карамастан толыкдербестігін сактау 

кабілеттілігін камтамасыз ету мүмкін болады.  Баскарудынтүрлі формалары 

бар мемлекеттен азаматтык коғамнын айырмашылығы сол, ол саяси денгейде 

тек демократия жағдайында өмір сүре алады. 

-  і

'

•>/ ;  .г-

Азаматтык коғамнын пайда болуы тұлға, қоғам жэне мемлекет арасында 

тығыз байланыс кұрылған, олардын өзара тен кұкыктары, еркіндіктері мен 

міндеттері камтамасыз етілген социум калыптастыруды білдіреді. 

-

w a i i

Азаматтык коғамнын,  шынайы  өмір  сүруі  Англия  мен  АК,Ш -та  күкы к 

түралы билл жэне Францияла адам күкы мен азаматтығы Декларациясынын 

кабылдануынан  басталды.  Осыған  орай  батыс  елдерінін  азаматтык  коғам 

орнату  жолына  түскенін  айткан  жен.  Азаматтык  коғам  калыптасуынын. 

жетілуінін  өлшеуі  болып  мемлекет  тарапынан  адам  жэне  азамат  кұкына 

кепілдіктін берілуі жэне оныц жүзеге асырылуынын денгейінен  көрінеді.

Сонгы он жылдыкта азаматтык коғам күру үрдісі  Батыстан тыс өнірлерде

227

де басталды. Мысалы, Шығыста саяси демократиянын тұракты сипатымен 

жэне дамыған азаматтык коғамымен Үндістанерекше көзге түсуде. Y ндістан 

азаматтык  коғамына,  мемлекетке  салыстырмалы  түрде  алғанда,  үлкен 

тәуелсіздікке ие болған әртүрлі  саяси партиялар,  кәсіпкерлер үйымдары, 

шаруалар  ұйымдары,  ғалымдар  ассоциациялары  жэне  баскалары  енген. 

Сонымен бірге Үндістанда бүкаралык жіктердін әлеуметтік жэне саяси өмірге 

араласуға деген талпынысы ретінде карастыруға болатын төменгі денгейдегі 

ерікті коғамдар кенінен тараған.

Батыстын  азаматтык  коғамынан  Үндістандағы  жэне  Азия,  Латын 

Америкасы, Африка күрлығындағы елдерінде азаматгык коғам күру үрдісінін 

өзіндік ерекшеліктері мен көптеген айырмашылыктары болады.

Кайсыбір елдердін, аймактардың ерекшеліктерінен тәуелсіз кез келген 

коғамның негізін калайтын бәріне ортакбірнеше идеялар мен принциптерді 

атаған  жөн-  Оларғ  :  экономикалык еркіндік,  меншік  формаларынын  көп 

түрлілігі, нарыктык катынастар, бәсекелестік; адам  мен азаматтың табиғи 

кұкығын сөзсіз мойындау және оны корғау; биліктін зандылығы жэне онын 

демократиялык сипаты; зан  мен  кү кы к алдында бәрінін тендігі; түлғанын 

занмен  сенімді  түрдегі  корғалуы;  биліктін  тармакка  бөлінуі  мен  өзара 

эрекеттері  принииптеріне  негізделген  кү кы кты к  мемлекет;  саяси  жэне 

идеологиялык  плюрализм,  жария  оппозициянын  болуы;  пікір,  сөз  жэне 

баспасөз  бостандығы,  бүкаралык  акпарат  күралдарының  тәуелсіздігі; 

мемлекеттін  азаматтардын  жеке  өміріне  араласпауы,  олардын  әзара 

міндеттері  мен  жауапкершілігі;  азаматтык  бейбітшілік,  серіктестік  және 

үлттык келісім; адамдардын лайыкты емірденгейін камтамасыз ететін тиімді 

әлеуметтік саясат.  Азаматтык коғам — бүл  коғамдык өмірдің мемлекеттік 

емес бөлігі, адамдар өзара байланысатын және ерікті тәуелсіз субъектілер 

ретінде бір-бірімен өзара әрекет ететін әлеуметтік кеңістік іспетті.

Ө зінін  кызметіне  еркін  максаттар  коя  алатын  және  оларға  жетудің 

тәсілдерін  аныктайтын  егеменді  түлға  азаматтык  коғамның  басты  әрекет 

етуші субъектісі болып табылады.

Калыптаскан азаматтык коғам мемлекет тарапынан жол берілетін ешбір 

күш   көрсетулерге  төзе  алмайды.  Ол  азаматтар  мүдделерінін  еркіндігі 

шенберінде өмір сүреді.  Онда  әлеуметтік өзін-өзі  реттеушілік  іске асады, 

бұл оны ” өзін-өзі икемдеуші" коғам іспетті карастыруға мүмкіндік береді.

Азаматтык  коғамды  елдерде  адамдар  мемлекеттін  барлығын  өздеріне 

шамалы ғана сезінеді жэне олар өз мемлекеттерінен өте сирек кемек сұрайды. 

Англияда адамдардын мемлекетке екі жағдайда ғана ici түседі деп әзілдейді: 

жәшіктен поштаны алғанда және көшедегі жүру ережесін бүзғанда.

Және,  керісінше,  азаматтык  когам  нашар  дамыған  елдерде  адамдар 

мемлекеттен жиі  көмек сүрауға мәжбүр болады жэне ’’мемлекеттін кө зін ”

228

түракты түрде сезінеді: ол ережелерге бағындырады, бірдемеге ұлықсат етеді, 

бірдемені шектейді немесетиым салады, жұмыс орнына және түратын жеріне, 

туристік және ғылыми сапарларына, кажетті тұрмыстыктауарларды сатып 

алуына жэне т.б. регламентация (реттеу) коюға шейін барады.

Осымен байланысты  мемлекеттін реттеушілік  рөлін  ен аз  мөлшерге  — 

минимумға  дейін  ж е ткізу,  атап  айтканда:  к ұ к ы к т ы к   тәртіпті  күзету, 

кылмыспен  күрес,  жеке  және  үжы мдык  м енш ік  иелерінін  кызметіне, 

олардын өз күкыктары мен еркіндіктеріне, белсенділігі мен іскерлігіне және 

т.б.  кедергі  келтірмес  үш ін  нормативтік  жағдайлар  жасау  кажеттілігін 

айтуымыз керек.

Азаматтык  коғамны н  нары кты к  катынастарын  көзге  керінбейтін 

экономикалык ынталанулар мен мүдделер ғана баскарып коймайды. Сонымен 

катар оны бүл механизмдерді кажетті арнаға бағытгауға арналған мемлекеттін 

биліктік күрылымдары әмірде болуы тиістігін атап айтуымыз керек.

Қазакстан  нарык  бәрін  езі  реттейді,  бәрін  өз  орнына  кояды,  тек 

шыдамдылыкпен күтіп отыру кажетдеген біржакты “ гажайып әрекететуші” 

ережені  басшылыкка алған  кезеннен  өтігі  жатыр  немесе одан  етіп  болды. 

Бүл  экономикада  үлкен  көленкелі,  кылмыстык  сектордын,  коррупция, 

маф ияны н  пайда  болуына,  сонымен  катар  шалағай,  то н а уш ы л ы к 

жекешелендіруге  әкеп  соктырды.  Бүгінде  на ры кты к  катынастардын 

калыптасуында, анархия мен баскарудағы берекесіздікті тиюда мемлекеттің 

белсенді рөлінінаса кажеттілігі мойындалып отыр.

Қазакстанда  реформа  жүргізу  барысында  мемлекеттін  ролін  әлсірету 

реформаторлардын бірден-бір салмакты катесі еді, енді ғана ол бірте-бірте 

мойындалып, аздап түзеле бастады.

Азаматтык коғамда азаматтардын мемлекет алдындағы міндеттері, шын 

мәнісінде, заңға бағынушылык пен салыктар төлеуге саяды. Алайда бүлар, 

бір  жағынан,  мемлекеттін  өмір  сүруін  және  тиімді  кызметін  камтамасыз 

ететін,  екінш і  жағынан,  түлғаның  коғамдағы  анык  және  тен  әлеуметтік- 

кұкы кты к мәртебесін аныктайтын міндеттері болатын.

Әлбетте,  пакты  жағдайлар  мен  карым-катынастарда  азаматтардын 

коғамдык, енбек, кәсіпкерлік жэне баска да іс-әрекетімен, кызмет, әскери, 

отбасы  парыздарын орындаумен  байланысты баска да  міндеттердін пайда 

болуы әбден мүмкін.

А з а м а т т ы к  

к о ға м  

— 

бүл 

с а я с а тс ы зд а н д ы р ы л ға н  

ж ә н е  

идеологиясыздандырылған  коғам.  Оған  идеологиялык  монополизм 

мүлдем  жат.  Бүл  -   е р кін   д е м ократи ял ы к,  к ұ к ы к т ы к ,  әл еум еттік, 

өркениетті коғам. Онда жеке билік режиміне, баскарудын волюнтаристік 

әдістеріне, тагітык ош пенділікке, тоталитаризмге, адамдарды  күш теуге 

орын  ж о к.  Мұнда  керісінш е,  зан  мен  моральді,  із гіл ік   пен  әділдік,

229

демократии  мен тең к ұ к ы к т ы к  принииптерін  күрметтейді.

Сонымен бірге азаматтык коғам -  бүл ашык, өзін-өзі дамьпатын коғам. 

Ол  нұскаулыкбөлу экономикасымен, жоғарыдан  күштеп танылатын өмір 

мен кызмет үлгілерімен етене кабыспайды. Еркін индивидтер— жеке меншік 

иелері  ездерінін  мүдделерін  жэне  ортак  игіл ікке   кызмет  етуді  бірлесе 

канағаттандыру үшін  бірігеді.  Бүл  жерде тәртіпті  бейнелейтін  зан бәрінін 

үстінен билік етугетиіс.  К.ұкыктыктәртіп,орыс ғалымы Э.Ю.Соловьевтын 

сөзімен айтқанда, индивидті жалпы мәдениліктен туындаған адамгершілік 

нормаларын  мойындау  мен  бүзбауга  жеткізетін  мемлекеттен  тәуелсіз 

кұралдар мен санкцияларға иелік ететін  коғам бар жерде ғана өмір сүреді1.

Ш ы н   мәніндегі  азаматтык  коғам  деп  -   қоғам ды к  өм ірдін  барлык 

салаларында  жаксы  ара-катынаска  кол  жеткен:  экономикалы к,  саяси, 

әлеуметтік  жэне  рухани  салада  когамнын  алға  карай  тұракты  үдемелі 

козғалысы камтамасыз етілген адамдар кауымдастығын есептеуге болады.

Адамзат  өркениетінің  ка зір гі  кезенінде  бірде-бір  елде  саясат  пен 

саясаттык еместі үйлестіруге кол жеткен жок, олардын арасындағы карама- 

кайшылыктар -  ереуілдер, митингтер. баска азаматтыкка бағынбау актілері 

сиякты дүрлігіс окиғаларына жетелейді.

Азаматты к  коғам н ы н  ө з ін д ік   белгілері  бар.  А заматты к  коғамды 

сипаттайтын  сол  белгілердін  арасынан:  адам  мен  азаматтын  күкы  мен 

бостандығын толык камтамасыз ету белгісі; өзін-өзі баскарушылык; онын 

күрылымын  және  әр  түрлі  адам  топтарын  күратын  бәсекелестік;  еркін 

калыптасатын коғамдык п ікір  мен  плюрализм; жаппай акпарат алушылык 

жэне акпаратка кол жеткізуде адам кұкынын шынайы жүзеге асуы; азаматтык 

коғамнын  адамдардын тыныс  әрекетін  үйлестірудін  шынайы  принципіне 

негізделуі;  экономиканын  көпукладтылығы;  әлеуметтік  жагынан  тенсіз 

субъектілердін  м үм кін д ігі  бар  тендіктерге  ж е ткізуге  кепіл д ік  беретін 

биліктін  зандылығы,  онын  демократиялык  сипаты;  кұ кы кты к  мемлекет; 

әлеуметтік әділдік пен мемлекеттің күш ті әлеуметтік саясаты белгілері деп 

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: