Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі балалардың ҚҰҚЫҚтарын қОРҒау комитеті

142 
 
4.
 
Закон  Республики  Казахстан  от  11июля  2002  года  №343  -II 
«О  социальной  и  медико-педагогической  коррекционной  поддержке 
детей с ограниченными возможностями» 
5.
 
Программа  развития  КГУ  детский  дом  «Құлыншақ»  г. 
Караганды 2011-2016 гг. 
 
 
ҚАЗАҚСТАНДА БАЛАЛАР ҤЙІНІҢ 
ТӘРБИЕЛЕНУШІЛЕРІНІҢ ҚҦҚЫҚТАРЫ МЕН  
МҤДДЕЛЕРІН ҚОРҒАУ МӘСЕЛЕРІ 
 
Сатыбалдина Макпал Балтабаевна  
mako-siko@mail.ru
  
Л.Н.Гумилева атындағы ЕҰУ, Астана қ., Қазақстан 
Ғылыми жетекшісі – М.П.Асылбекова 
 
Балалардың  қорғаныш  дәрежесі  –  кез  келген  ӛркениетті 
мемелекеттік  саясатының  әлеуметтік  бағыттылығының  басты 
бағыттарының 
бірі. 
Балалар 
- 
әлеуметтік-экономикалық 
тұрақсыздықтан ең кӛп зардап шегетін азаматтардың санаты. 
Осыған  орай,  Қазақстан  Республикасының  Президенті  2012 
жылдың  желтоқсан  айындағы  «Қазақстан-2050»  стратегиясы 
қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты Қазақстан халқына 
Жолдауында балалар - қоғамымыздың ең қорғалмаған бӛлігі деп атап 
ӛтіп,  мемлекет  Қазақстан  жерінде  туылған  әр  баланы  қорғауға  тиіс 
деп міндеттер қойған болатын.[1] 
Соңғы  жылдары  елімізде  қоғам  ӛмірінен  тыс  қалған  отбасылар 
санының  кӛбеюі,  отбасылық  байланыстардың  босаңсуы,  баланы 
тәрбиелеу, асырау тұрғысында кейбір ата-аналарда жауапкершіліктің 
тӛмендеуі  әлеуметтік  жетімдіктің  артуына  әкеліп  соқты.  ҚР  БҒМ 
балалардың құқықтарын қорғау комитетінің деректері бойынша 2012 
жылы жетім бала мен ата-ананың қамқорынсыз қалған бала саны 34 
785  жеткен.  2011/2012  оқу  жылында  ата-ананың  қамқорынан 
айырылған,  білім  берудің  мемлекеттік  және  мемлекеттік  емес 
ұйымдарда  тәрбиеленетін  (10492  бала)  жалпы  балалардың  саны 
арасында  2036  –  биологиялық  жетім  болса,  8456  бала  ата-ананың 
қамқорынан  айырылғандар,  яғни  балалардың  81%  ата-анасы  тірі 

143 
 
тұрып,  жетім  атанғандар.  Ата-ана  қамқорынан  айырылған 
балалардың қатарына  баласынан бас  тартқандар,  тастандылар елеулі 
үлес  қосып  отыр  (1740  бас  тартқандар,  3570  тастандылар).  Бұл 
тәуекел  топтағы  әйелдермен  алдын-алу  жұмыстары  мен  балаларды 
қорғау жұмыстарын жандандыруды қажет етеді.[2] 
Осы  тұста  биологиялық  жетім  мен  әлеуметтік  жетім 
ұғымдарының  ара  қатынасын ашып  кӛрсетуге  болады.  Жетім  бала – 
ата-анасының екеуі де немесе жалғыз басты ата-анасы қайтыс болған 
бала. 
Ата-анасының  қамқорлығынсыз  қалған  бала  (әлеуметтік 
жетімдер)  –  бұл  балалардың  ата-аналары  тірі,  бірақ  жағдайларға 
байланысты  жалғыз  ата-анасынан  не  олардың  екеуінің  де 
қамқорлығынсыз қалған балалар.  
Бұл категория бірнеше топтарға бӛлінеді: 
-туған сәттен тастандылар және балалар үйінде тәрбиеленгендер 
(туғаннан-3-4  жасқа  дейінгі  ата-ана  қамқорлығынан  айырылған 
балалар) 
-балалар  үйіне  ата-аналық  құқықтарынан  шектелген,  не 
айырылған, ата-аналары хабар-ошарсыз кеткен деп танылған балалар: 
-қараусыз  қалган  балалар  топбына  «кӛше»  ӛмірінен  тәжірбиесі 
бар балалар жатады.[3] 
Ал,  балаларды  қорғау  ұғымына  тоқталар  болсақ,  балаларды 
қорғау  балаларды  әлеуметтік-экономикалық  және  құқықтық 
қорғаудың  халықаралық  және  отандық  жүйелері.  Балаларды 
қорғаудың  халықаралық  күні  1949  жылы  қарашада  Әйелдердің 
халықаралық  демократия  федерациясы  кеңесінің  сессиясында 
қабылданған.  1950  жылдан  бастап  маусымның  1-Дүниежүзілік 
балаларды  қорғау  күні  болып  атап  ӛтіледі.  БҰҰ-ның  Бас 
Ассамблеясы  1989  жылы  Бала  құқықтары  жӛнінде  конвенция 
қабылдады.  Ондағы  басты  мәселелер:  балаларды  (2—18  жас)  соғыс 
қаупінен  қорғау,  денсаулығын  сақтау,  демократия  негізде  тәрбие, 
білім  беруді  жүзеге  асыру  идеялары.  Осы  конвенция  негізінде  ҚР 
Конституциясында  Балаларды  қорғаудың  құқықтық  негізін  бекіту, 
отбасын  қолдау,  аналарды  қамтамасыздандыру,  ерекше  қиын 
жағдайға  душар  болған  балаларды  қамқорлыққа  алу  шараларын 
жүзеге асыру міндеттелген [4].  

144 
 
В.Дальдің  түсіндермелі  сӛздігінде  «балалық  шақты  қорғау» 
мына  шаралардың  жүйесі  ретінде  қарастырылады,  нормативтік 
құжаттарды  негізге  ала  отырып  балалардың  заңды  құқықтары  мен 
мүделерін  қорғауды  қамтамасыз  ету,  бұл  кәмелетке  толмаған 
жасӛспірімдердің  құқықтық  жағдайын  анықтайды;  балалар  еңбегін 
заңды  түрде  қадағалау;  ата-ананың  қамқорлығынсыз  қалған 
балаларды  қамқорлыққа  және  қорғаншылыққа  алу,  бала  асырап  алу 
жүйелерін жетілдіру; арнайы кӛмекті қажет ететін балалармен түзету 
және  ағарту  жұмыстарын  жүргізу  мақсатында  арнайы  әлеуметтік 
қызметтер мен мекемелер жүйесін құру [5]. 
С.И.Ожеговтың  орыс  тіл  сӛздігінде  қорғау  ұғымына  бірнеше 
туынды сӛздер келтірген:«қорғау»-қорғаныс қызметі, қорғау-яғни бұл 
«қол  сұғушылықтан,  зиянды  әрекеттерден,  қауіптен  аластату,  алдын 
алу;кез  келген  сын  (пікір,  кӛзқарас),кінәлаудан  қарсы  тұру,  ӛз 
кӛзқарасын  қорғау»;  қорғаншы-бұл,біреулерді  қорғайды  (әлсіздер, 
әлеуметтік  тӛмен  отбасылар),  адвокат  деп  айтсақ  болады  [6].  Осы 
жерде  жалпы  балалардың  негізгі  құқықтарына  тоқтала  кетсем, 
біріншіден,  сәбидің  денсаулық  сақтауға  құқығы  бар.  Білікті 
медициналық кӛмек алуға, ӛскелең ұрпақтың дені сау болып ӛсу үшін 
мемлекет  тарапынан  жағдай  жасалуы  қажет.  Екіншіден,  әрбір 
баланың  ӛмір  сүруге,  жеке  басының  бостандығына,  қадір-қасиетіне 
және жеке ӛміріне қол сұғылмауға құқығы бар екенін ұмытпауымыз 
қажет.  Үшіншіден,  әрбір  бала,  мейлі  ол  жетім  болсын,  ата-ананың 
қамқорлығынсыз  қалған  болса  да,  баланың  тұрғын  үй-жайға  меншік 
құқығын немесе тұрғын жайды пайдалануға ӛз құқығы бар.  
Мемлекет  балалық  шақты  адам  ӛмірінің  басты  кезеңі  деп 
санайды  және  ӛзінің  идеологиясында  балаларды  қоғамда  толық 
тіршілік  етуге  дайындау  басымдылық  принциптеріне  сүйенеді.  1994 
жылы  Қазақстан  Баланың  құқықтары  туралы  БҰҰ  Конвенциясын 
бекітті.  2002  жылдың  тамызында  «Қазақстан  Республикасында 
баланың  құқыктары  туралы»  Заңы  кабылданды.  2006  жылы 
Қазақстан  Республикасы  Білім  және  ғылым  министрлігінің 
Балалардың құқыктарын қорғау комитеті құрылды  [3].  
Балалардың  құқықтары  мен  мүдделерін  қорғау  мәселелері 
жӛніндегі  қазіргі  заманғы  ұлттық  заңнамалық  базаны  мына 
нормативтік 
актілер 
құрайды: 
Қазақстан 
Республикасының 
Конституциясы,  «Неке  және  отбасы  туралы»,  «Бала  құқықтары 

145 
 
туралы»,  «Білім  беру  туралы»,  «Кемтар  балаларды  әлеуметтік  және 
медициналық-педагогикалық түзеу арқылы қолдау туралы», «Отбасы 
үлгісіндегі  балалар  ауылы  және  жасӛспірімдер  үйлері  туралы», 
«Кәмелетке  толмағандар  арасындағы  құқық  бұзушылықтардың 
профилактикасы  мен  балалардың  қадағалаусыз  және  панасыз 
қалуының  алдын  алу  туралы»  Қазақстан  Республикасының  заңдары; 
Қорғаншы және қамқоршы органдар туралы ереже, Патронат туралы 
ереже;  «Соттардың  балалар  тәрбиесімен  байланысты  дауларды 
шешуде  заңнаманы  қолдануы туралы»,  «Соттардың бала асырап алу 
туралы  істі  қарау  кезде  неке  және  отбасы  туралы  заңнаманы 
қолдануының  кейбір  мәселелері  туралы»  Қазақстан  Республикасы 
Жоғарғы Соты Пленумының қаулылары және басқалар.  
Елбасымыздың  «Бала  тәрбиелеу  болашаққа  ең  үлкен 
инвестиция»  деген  сӛзі  ӛте  маңызды  және  ойландыратын  мәселе. 
Балалардың  құқықтарын  қорғау  саласындағы  еліміздің  саясатының 
негізгі  басымды  бағыттарын  жүзеге  асыру  Қазақстанның  жарқын 
болашағына деген кепілдік. 
Қолданылған дереккӛздер тізімі 
1.  Назарбаев  Н.  «Қазақстан-2050»  стратегиясы  қалыптасқан 
мемелекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауы 
2.  Шахманова  А.Ш.  Воспитание  детей-сирот  дошкольного 
возраста:  Учеб.пособие  для  студ.высш.пед.учеб.заведений/Под  ред. 
С.А.Козловой.-М.,Издателский центр «Академия», 2005-25 бет 
3.  «2011  жылда  Қазақстан  Республикасындағы  балалардың 
құқығын қорғау саласындағы негізгі кӛрсеткіштер» жинағы, ҚР БҒМ 
Балалардың құқығын қорғау комитеті 
4.  «Қазақстан»:  Ұлттық  энцклопедия  /  Бас  редактор  Ә. 
Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 
ISBN 5-89800-123-9, II том;  
5.  Даль  В.Большой  иллюстрированный  толковый  словарь 
русского языка.Современное написание.-М.:АСТ,2006-350с. 
6.  Ожегов  С.И.  Словарь  русского  языка  /  Под.  Ред. 
Н.Ю.Шведовой-21 изд.-М: Русский язык,1989-924с. 
 
 
 
 

146 
 
БАЛА ТӘРБИЕСІНДЕГІ ОТБАСЫНЫҢ РӚЛІ 
 
Телегенова Гульнара Талгаткызы 
gulna_ra_88@mail.ru 
Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ Әлеуметтік педагогика және ӛзін-
ӛзі тану кафедрасының 2 курс магистранты, Астана қ., Қазақстан 
Ғылыми жетекшісі – Г.Қ.Айқынбаева 
 
«
Қазақстан  Республикасының  2002  жылғы  8  тамыздағы  N  345 
Заңы  –баланың  құқықтары  туралы».  Осы  Заң  балаларды  қоғамдағы 
толымды  ӛмiрге  даярлау,  олардың  қоғамдық  мәнi  бар  және 
шығармашылық  белсендiлiгiн  дамыту,  әлемдiк  ӛркениеттiң  жалпы 
адамзатқа  тән  құндылықтары  негiзiнде  оларды  жоғары  имандылық 
қасиеттерге,  елжандылық  пен  азаматтыққа  тәрбиелеу,  олардың 
бойында  ұлттық  сана-сезiмдi  қалыптастыру  принциптерінің 
басымдығына 
сүйенiп, 
баланың 
Қазақстан 
Республикасының Конституциясында кепілдiк 
берiлген 
негiзгi 
құқықтары  мен  заңды  мүдделерiн  iске  асыруға  байланысты 
туындайтын қатынастарды реттейдi[1]. 
Елбасымыздың  ұдайы  назарынан  тыс  қалмаған  мәселе  ол 
отбасы. Жыл сайынғы Жолдауында отбасы, демографиялық ӛсім, ана 
мен  баланың  денсаулығын  сақтау  мәселелеріне  ерекше  мән  беріп, 
тапсырмалар жүктейді. «Қазақстан-2050» Стратегиясы – қалыптасқан 
мемлекеттің  жаңа  саяси  бағыты»  атты  Қазақстан    халқына  
Жолдауында  әйел  -отбасының,  мемлекеттің  тірегі  ретінде  танылған. 
Ана мен баланы қорғау- әлеуметтік саясаттың аса маңызды құрамдас 
бӛлігі ретінде жарияланды.  
Мемлекеттің  дамуы,    халықтың  әл-ауқатының  артуы  тікелей 
отбасына  байланысты  десек,  халықтың    тұрмыс    жағдайын 
жақсартудағы,  отбасын  нығайтудағы  басым  бағыттардың  бірі  -  ана 
мен  балаға  әлеуметтік  қолдау  жасау  болып  табылады.  Осы  бағытта 
мемлекет  отбасы  мен  балаға  әлеуметтік  қолдау  жұмыстарын 
жетілдіруде. 
Қазақстан  жолы  –  2050:  "Бір  мақсат,  бір  мүдде,  бір  болашақ". 
Бұл  жолдаудың  мақсаты:  балаларға  отанын  сүюге,  бірлікке,  ел 
тарихын  білуге,  еліміздің  мемлекеттік  рәміздерін    қастерлеуге, 
отанымыздың байлығын қорғауға, елімізді ӛркендетуге, білімді ұрпақ 

147 
 
болуға    тәрбиелеу.  Елбасы    Жолдауында    ӛмірдің  баға  жетпес 
құндылығы  –  балаға,  бала  тәрбиесіне,  болашағына    кӛп  кӛңіл  бӛліп 
отыр.  Отбасы  белгілі  дәстүрлердің,  жағымды  ӛнегелердің, 
мұралардың  сақтаушысы. Онда  бала  алғаш  рет  ӛмір  жолымен 
танысады,  моральдық  нормаларын  игереді.  Сондықтан  отбасылық 
ӛмір  –  жеке  адамның  азамат  болып  ӛсуінің  негізі.  Отбасы  ғасырлар 
бойы  адам  баласы    тәрбиесінің  құралы  болып  келеді.  Сондықтан 
олада  мүшінең  жақын  әлеуметтік  орта.  Отбасы  -  оқыту  мен  тәрбие 
жұмысындағы  мектептің  одақтасы.  Ол  бала  тәрбиесі  жӛнінде  
мектеппен  тығыз  байланысты  болуды  ӛте  жақсы  түсінеді.  Бала 
тәрбиесінің  отбасында,  мектепте  нәтижелі  болуын  тым  аңтастыққа 
негізделеді. 
Отбасы  тәрбиесі  -  бұл  қоғамдық  тәрбиенің  бір  бӛлігі,  мемлекет 
алдындағы  ата-аналардың  борышы.  Үкімет  отбасына  үнемі 
қамқорлық  жасауда.  Қамқорлықтың  түрлері:  балалар  мекемелері 
жӛнінде  халықтың  қажеттілігін  толық  қанағаттандыру,  балалардың 
еңбек,  спорт  лагерьлерінің,  жас  натуралистер  станцияларының, 
ғылыми-техникалық  және  кӛркем  шығармашылық  үйірмелерінің 
жұмысын  кеңейту,  ананы,  балалық  шақты  қорғауға  ерекше  кӛңіл 
бӛлу,  отбасы  мүшелерінің  демалуы  үшін  санаториялардың,  демалыс 
үйлерінің  жүйесін  кеңейту,  аналар  жағдайын  еске  алып,  ӛйелдердің 
халық 
шаруашылығына 
қатысуын 
үйлестіру. 
Сондықтан  
отбасындағы  басты  мәселелердің  бірі  -  баланың  тіршілік  әрекетін 
ұйымдастыру,  сол  арқылы  тұлғасының  дамуына  ықпал  ету.  Отбасы, 
әке мен бала, бала мен ана мәселесіне – «Бала тәрбиелеу - болашаққа 
үлкен инвестиция» деуінде үлкен мән жатыр. Бұның барлығы ұлттық 
құндылықтарды сақтап, дамытуға бағытталған әрекет. Адамзат ӛзінің 
байырғы құндылықтарынан ажырамауы үшін ат салысып, адамдарды 
ізгілік пен қамқорлыққа шақыруы кӛңілге қонымды. 
Отағасының  серігі  отанасы  демекші  Елбасы    Жолдауында  
әлеуметтегі  әйел  адамның  рӛлі,  оның  келешегі  жӛнінде  айтылған. 
Әйел адам еңалдымен - ана. Ал ана - отбасы, мемлекет шамшырағы. 
Қызбаланы  –  ұлттық  дәстүрде  тәрбиелеп,  құрметтеу  керектігін,  оны 
зорлық – зомбылықтан сақтау, заманға сай білім алып, кейін қызмет 
етуіне  құқылы  екендігі  айтылған.  Баланы  жалғыз  тәрбиелеп  жатқан 
аналарға  кӛмеккӛрсету,  олар  үшін  икемді  еңбек  түрлерін 
қалыптастырып,  үйде  жұмыс  жасауларына  жағдай  туғызу 

148 
 
перспективасы қуантады. 2020 жылға қарай  Қазақстандағы 3 - 6 жас 
аралығындағы балаларды мектепке дейінгі біліммен 100 пайыз қамту 
жоспарлануда. Сондықтан оларға заманауи бағдарламалар мен оқыту 
әдістемелерін,  білікті  мамандар  ұсыну  маңызды.  Орта  білім 
жүйесінде  жалпы  білім  беретін  мектептерді  Назарбаев  зияткерлік 
мектептеріндегі  оқыту  деңгейіне  жеткізу  керек.  Мектеп  түлектері 
қазақ,  орыс  және  ағылшын  тілдерін  білуге  тиіс»,  деп  атап  кӛрсетті. 
Осыған орай, 2013 - 2014 оқу жылынан бастап, мазмұнды және оқыту 
технологиясын  жаңарту  негізінде  орта  білім  берудің  сапасын  елеулі 
арттыру мақсатында  экспериментті «e - Learning» электронды оқыту 
жүйесі  енгізілді.  e  -  Learning  электрондық  оқыту  жүйесі  -  Қазақстан 
Республикасында  білім  беруді  дамытудың  2011  -  2020  жылдарға 
арналған 
мемлекеттік 
бағдарламасына 
қосылған 
ауқымды 
мемлекеттік жоба. 
«Бала – қазына, тағы үлкен қазынасы – оның тәрбиесі». Баланы 
тәрбиелеу  тікелей  ата-анасына  жүктеледі.  Ата  –ананың  бала 
алдындағы міндеттері: тәрбие, бiлiм беру, денсаулық сақтау, ғылым, 
мәдениет, дене тәрбиесi мен спорт, әлеуметтiк қызмет кӛрсету және 
әлеуметтiк  қорғау.Тәжірибеге  қарағанда,  баланың  психологиялық 
тұрғыдан  қалыпты  дамуы  отбасында  дұрыс  қарым-қатынастың 
болуына,  отбасы  мүшелерінің  бірін-бірі  ұнатуына,  құрметтеуіне, 
отбасында 
еңбектің 
дұрыс  жолға  қойылуына 
байланысты 
екенін  кӛрсетеді.  Мұндай  ортада  бала  кӛңілді  әрі  қалыпты  ӛсіп 
дамиды.  Кейде  толық  отбасының  ӛзі  баланың  дұрыс  қалыптасуына 
негіз  бола  бермейді. Балалар  бірдей  биологиялық,  психологиялық 
заңдылық бойынша дамиды. Демек, отбасы ӛсіп келе жатқан тұлғаны 
қалыптастырады  немесе  бұзады,  оның  мүшелерінің  психикалық 
денсаулығының    нығайып  немесе  нашарлауы  отбасы  билігінде. 
Отбасы  қауіпсіздік,  бақыт,  ӛзін  қалыптастыруды  құрылымдаушы. 
Бала  дамуы  күрделі  процесс  және  оған  кӛптеген  факторлар  әсер 
етеді.   
Баланың  дамуына  табиғи  және  әлеуметтік  орта  ықпал 
жасайды. Сондықтан да Қазақстан Республикасында балалар ӛмірінің 
сапасын қамтамасыз ету бойынша жұмыстар үнемі жүріп жатыр.  
Балалыққа  қатысты  саясаттың  тиімділігін  арттыру  мақсатымен 
соңғы жылдары Қазақстан Республикасы балалар құқығын қорғайтын 

149 
 
халықаралық  ұйымдармен  қызметтестік  тәртіпте  жұмыс  атқарып 
жатыр. 
Қолданылған дереккӛздер тізімі: 
1.
 
Никандров Н.Д.  Ценности  как  основа  целей  воспитания  // 
Педагогика, 1998, №3, с.3-10. 
2.
 
Қазақстан Республикасының Конституциясы, 30.08.1995 ж.  
3.
 
Қазақстан-2050» Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа 
саяси бағыты, 14.12.2012 ж. 
4.
 
«Қазақстан Республикасындағы баланың құқықтары туралы» 
 
 
ПРОБЛЕМА СЕМЕЙНО-БЫТОВОГО НАСИЛИЯ НАД 
ДЕТЬМИ: ИСТОРИЧЕСКИЙ АСПЕКТ 
 
Урузбаева Гаухар Тлеубердиевна  
к.п.н., доцент ЕНУ им. Л.Н. Гумилева, г.Астана, Казахстан 
Садыкова Айнур Аяновна 
sadikova_ainur@mail.ru
 
магистрант 2 курса ЕНУ им. Л.Н. Гумилева, Астана, Казахстан 
 
На  сегодняшний  день  проблема  насилия  (агрессии,  жестокого 
отношения)  является  едва  ли  не  самой  главной  в  гуманитарных 
науках.  Основы  современных  научных  представлений  о  проблеме 
насилия  над  детьми  были  заложены  в  1961  г.,  когда  на  ежегодном 
собрании  Американской  академии  педиатрии  Н.  Кетре  провел 
всесторонний анализ синдрома избитого ребенка.  
В  современном  мире  проблема  семейно-бытового  насилия  над 
детьми 
актуальна, 
так 
как 
в 
научной 
социологической, 
психологической  литературе  этой  теме  также  уделяется  особое 
внимание. В нашей статье мы остановимся на историческом аспекте 
проблемы семейно-бытового насилия над детьми. 
Андроновская  культура  —  общее  название  группы  близких 
археологических культур бронзового века, охватывавших в XVII—IX 
веках  до  н.  э.  западную  часть  Средней  Азии,  Южный  Урал 
(территория 
современного  Казахстана).  Погребальный  обряд 
андроновцев  представлял  собой  или  обряд  трупосожжения  или 
трупоположения  в  могильных  ямах  с  каменными  или  деревянными 

150 
 
конструкциями,  с  погребальными  курганными  насыпями  или  с 
каменными  оградками.  Обряд  захоронения  детей  в  андроновскую 
эпоху разделился на две неравные части. С одной стороны обычный 
обряд  захоронения  девочек,  с  другой  –  сложный,  носящий 
социальный подтекст, обряд захоронения мальчиков. 
В 
эпоху 
бронзы 
у 
андроновцев 
возникает 
ритуал 
жертвоприношения.  Оно  проводилось  в  знак  поклонения  солнцу, 
огню,  луне,  звездам,  а  также  духам-хранителям.  Хотелось  бы 
обратить внимание на связь между обрядом захоронения мальчиков и 
ритуальным  жертвоприношением  детей.  Но  сразу  отметим,  что 
человеческие  жертвоприношения,  а  в  особенности  детские,  никогда 
не обретали массовых форм в андроновской культуре и носили всегда 
исключительный характер. [1; с. 101-117] 
Приучение  детей  труду  издавна  имело  важное  значение,  и 
подтверждается  историей  племен  гуннов,  проживавших  на 
территории  Казахстана  в  первом  тысячелетии  до  н.э.  Об  этом 
источники  свидетельствуют  так:  «…  мальчики  могут  ездить  верхом 
на  овцах,  натягивать  лук  и  стрелять  птиц  и  мышей;  немного 
подросши,  они  стреляют  лисиц  и  зайцев,  которых  употребляют  в 
пищу». [2; с. 23] 
В  династийной  истории  гуннов  у  родственного  Жужаням 
племени  Тугю,  Дулга  мы  находим  следующие  уголовные  законы 
(история династии Тхань): «Повредивший глаз повинен отдать дочь; 
если нет дочери, должен отдать женино имущество». Здесь очевидно 
воззрение  законодателя  на  семью  и  имущество  домашних,  как  на 
полную  собственность  главы,  который  и  отвечает  им  за  свои 
проступки. [3; с.16] 
У древних тюрков, проживавших на территории Казахстана в 6- 
первой половине 9 вв., важное место в религии занимало поклонение 
женскому  божеству  Умай.  Она  являлась  покровительницей 
домашнего очага и детей, защищала детей от болезней. [4;с.17] 
В  10  в.  на  территории  Казахстана  начинает  распространяться 
мусульманская  религия  ислам.  В  960  г.  в  государстве  Караханидов 
ислам  объявлен  государственной  религией.  По  мере  расширения 
ханства  Чингизхана  распространение  ислама  замедлилось,  так  как 
традиционной  религией  тюрков  было  тенгрианство,  были  сильны 
традиции шаманизма. [5; с.318] 

151 
 
Великий  правитель  монголов  Чингис-Хан,  захвативший 
территорию  Казахстана  в  1224  году,  создал  свод  законов  и 
постановлений,  называющийся  «Великая  Яса».  Ибн  Бата  сообщает 
следующий  фрагмент  из  Ясы:  «Тот,  у  кого  найдется  украденная 
лошадь,  обязан  возвратить  ее  хозяину  с  прибавкой  девяти  таких  же 
лошадей; если он не в состоянии заплатить этого штрафа, то вместо 
лошадей брать у него детей». [3; с.24] 
С раннего средневековья главой казахской семьи считался отец, 
муж; жена (жены), дочери и даже матери были ограничены в правах. 
Муж  и  отец  распоряжался  всем  имуществом  семьи,  но  не  в  ущерб 
интересам семьи, рода. Так, отец имел право наказывать сына, но не 
мог лишать его права на выдел (енши), обязан был выдать дочь замуж 
с приданым, выплатить кун за преступление сына. 
Киргизские  законы  очень  похожи  на  древние  монгольские 
уставы до 16 в. Беременных женщин не убивают. При этом родители 
не  наказываются  за  убийство  детей,  только  женщина,  убившая 
новорожденное  незаконное  дитя  из  стыда,  подвергается  смерти.  В 
случае  если  кто-либо  будет  причиною  выкидыша  ребенка,  то  он 
обязан платить кун за ребенка по лошади, или по верблюду за месяц. 
Отдельно  существовало  семейное  право.  Родительская  власть  была 
очень сильна, и он мог безнаказанно даже лишать их жизни. Дети же, 
напротив, за всякие оскорбления, нанесенные отцу и матери, даже за 
злословие  в  их  адрес  подвергались  позорным  наказаниям:  сын  – 
публичному покаянию, дочь соответствующему телесному возданию 
со  стороны  матери  и  по  желанию  последней.  На  отца  семейства 
нельзя было доносить, даже, если он совершал преступление. [3; с.44-
47] 
Дочь,  выданная  замуж,  не  могла  претендовать  на  наследство 
родителей  и  родственников;  родители  могли  засватать  дочь,  не 
спрашивая  ее  согласия;  незамужней  дочери  причиталась  половина 
наследственной  части,  полагающейся  сыну.  Разграничивались  права 
выделенных и невыделенных сыновей. Невыделенный сын зависел от 
воли  отца,  иски  сыновей  с  требованием  выдела  рассматривались 
аксакалами.  Размер  выделенного  имущества  не  регламентировался. 
Основным (коренным) наследником считался младший сын (кеньже), 
он получал все оставшееся имущество отца после выделения старших 
сыновей.  Усыновленные  дети  приравнивались  к  родным  детям 

152 
 
усыновителя.  Дети,  усыновленные  из  другого  рода,  имели  право 
только на часть наследства и могли вернуться в свой род.  
Незаконнорожденными  обычное  право  считало  детей  невест, 
рабынь, наложниц, вдов и замужних женщин, родивших в результате 
связи  с  посторонними  лицами.  Дети,  родившиеся  у  засватанной 
девушки от ее жениха или у рабыни от хозяина, а также у вдовы от 
братьев  покойного  мужа,  считались  ―членами  семьи  своего  отца‖. 
Незаконнорожденные  дети  были  бесправны,  после  смерти  матери 
переходили в ее отцовский род, где также были отверженными. Дети, 
родившиеся  от  раба  и  свободной  женщины,  считались  свободными, 
но  должны  были  ―находиться  в  услужении  у  того  семейства,  к 
которому принадлежал отец их‖, т. е. оставались полусвободными. [6; 
c.38] 
Тауке-хан  (годы  правления  -  1680-1718)  -  казахский  хан,  сын 
Жангир-хана.  Тауке-хан  совместно  с  главными  биями  выработал 
традиционные  законы  "Жеті  жарғы".  В  русской  истории  "Жеті 
жарғы"  известны  под  Названием  "Законы  Тауке-хана".  Несмотря  на 
то,  что  в  этом  сборнике  был  закреплен  ряд  правил  из  законов 
обычного  права  казахов,  он  был  направлен  на  укрепление 
складывавшихся феодальных порядков. "Законы Тауке-хана" являют 
собой  сборник  норм  казахского  права,  сложившихся  в  конце  XVII  - 
начале XVIII вв. 
Женщины, дети, слуги, рабы не могут быть свидетелями в суде, 
В  области  семейно-брачных  отношений  было  право  родителей  на 
жизнь детей. Устанавливалось наследственное право. 
-  Родители за  убийство детей своих ничем не  наказываются; но 
женщина,  умертвившая  от  стыда  младенца,  незаконно  прижитого, 
предается смерти. 
- Сына, осмелившегося злословить или бить отца или мать свою, 
сажают  на  черную  корову,  лицом  к  хвосту,  с  навязанным  на  шею 
старым войлоком: корову сию водят вокруг аулов и сидящего на ней 
бьют  плетью;  а  дочь  связывается  и  предается  матери  для  наказания 
по ее произволу. 
- Ежели сын, отдельный от отца, умрет бездетен, то имение его 
поступает к отцу его. Малолетние дети отдаются в опеку ближайшим 
родственникам, а если их нет, посторонним надежным людям. 

153 
 
По законам хана Тауке, вступление в брак считалось возможным 
с 13 лет. "В 13 лет хозяин своего очага" - эта поговорка наследие тех 
времен. [7; с. 368-369] 
Возникающие  из  повседневной  кочевой  жизни  социальные 
противоречия  весьма  эффективно  и  результативно  разрешались  на 
родовом  совете  на  основе  укоренившихся  традиций  и  обычаев, 
решения которого имели силу закона, ибо степная демократия твердо 
придерживалась  правила:  младший  подчиняется  старшему,  дети  - 
отцу, члены рода – старейшинам [8; с.42]. 
Воспитание детей  у  казахов  имеет свои  особенности. Корни  их 
уходят  в  глубокую  древность.  Например,  такой  обычай,  как 
выведение из 40 дней ребенка связан с древними представлениями о 
том, что первые 40 дней ребенок наиболее подвержен влиянию злых 
духов,  и  что  они  могут  наслать  на  него  болезни  или  подменить 
ребенка.  Поэтому  ребенка  до  40  дней  никому  не  показывали,  кроме 
самых  близких.  И  даже  первые  казахские  колыбельные  скорее 
напоминают заговоры, чем песни, смысл которых заключается в том, 
чтобы обмануть злых духов и отогнать их от младенца. 
Наши далекие предки свято верили в то, что во всех природных 
явлениях и окружающих предметах есть душа и если с ней говорить, 
то  с  помощью  слов  можно  приманить  все  хорошее  и  отпугнуть 
плохое. Эта вера отразилась в казахских колыбельных.  
Обычное  право  регламентировало  право  внуков  (немере), 
правнуков  (шобере).  Внуки  и  правнуки  от  сыновей  пользовались 
правом  членов  отцовского  рода,  внуки  от дочерей (жиен)  как  члены 
другого  рода  или  семейства  не  могли  претендовать  на  имущество 
отца или братьев матери. Жиены не имели правовых обязанностей по 
отношению к родственникам матери. 
Имущество  и  скот  наследовали  дети,  братья,  родители, 
ближайшие  родственники,  а  также  жены.  Вдова  могла  получить  в 
наследство  1/8  часть,  а  незамужние  дочери  —  половину  от  доли 
сыновей. Обычаями регламентировалось наследование дочерьми (при 
отсутствии  сыновей),  наследование  выделенными  и  невыделенными 
сыновьями, детьми от старших и младших жен. 
В низших звеньях родоплеменной организации (аул, отделение, 
род)  посредством  этого  принципа  регулировались  вопросы 

154 
 
наследования  имущества  и  установление  опеки  над  малолетними 
детьми. 
Практиковалось  иногда  усыновление  рабов.  «Усыновляемый 
обыкновенно  не  считается  столь  близким,  как  родное  дитя...  То  же 
можно сказать об усыновляемых рабах» [8; с. 38]. В таком положении 
рабы  становились  домочадцами.  Усыновляли  рабов  чаще  бездетные 
семьи.  Нередки  были  случаи  усыновления  детей  рабов. 
Усыновленный  причислялся  к  роду  усыновителя  и  пользовался 
одинаковыми  правами  с  его  родными  детьми.  Эти  факты  говорят  о 
патриахальном характере рабства, которое, несмотря на широкое его 
распространение,  не  развилось  в  рабовладельческую  формацию, 
явившись  одним  из  переходных  этапов  к  тем  формам  зависимости, 
которые приближались к крепостничеству. [9; c,32] 
После  вступления  казахов  в  1734  году  в  подданство  русскому 
правительству  несколько  изменяются  права  и  обычаи.  Теперь  к 
свидетельству  в  суде  допускались  лица,  находящиеся  в  родстве; 
таким  образом  сын  против  отца  и  жена  против  мужа  могут 
свидетельствовать.  [3;  с.60-61]  Круглые  сироты  призреваются 
родственниками  или  опекунами.  Совершенно  малолетние  дети,  не 
получившие 
после 
родителей 
никакого 
состояния, 
часто 
усыновляются  бездетными  семействами  или  родственниками.  Если 
опекуны 
пользуются 
уважением, 
сирота 
по 
достижении 
совершеннолетия  остается  нераздельным  с  опекунами.  Бедные 
сироты,  достигнув  13-14  лет,  видя  недоброжелательное  отношение 
своих родственников, уходят к зажиточным казахам, где поступают к 
ним  в  служение,  сначала  за  одежду  и  пищу,  а  затем  и  за  плату.  [3; 
с.145]  
С  полным  принятием  казахами  ислама  не  только  на 
государственном,  но  и  сознательном  общественном  уровне  лишь  в 
середине  19  века  после  принятия  российского  подданства,  меняется 
отношение к детям, начинает больше цениться их жизнь. Исламское 
право  характеризуется  устойчивостью  теократического  взгляда  на 
жизнь и здоровье человека и строится на положениях Корана. «Жизнь 
- это дар, дающийся Богом, а право на жизнь гарантировано каждому 
человеческому существу» - сохранение человеческой жизни на срок, 
назначенный  Богом,  -  обязанность,  предписанная  Шариатом. 
«Новорожденные  беспомощны  и  беззащитны,  они  не  способны 

155 
 
оградить себя от посягательств на жизнь и здоровье». Именно по этой 
причине  с  самых  истоков  Ислама  право  на  жизнь  и  здоровье 
распространяется  на  всех  детей  независимо  от  их  пола,  расы  или 
происхождения.  В  соответствии  с  Хадисом,  традицией  времен 
Пророка  Мухаммеда,  одним  из  самых  больших  грехов  является 
убийство  детей  из  страха,  «что  они  разделят  вашу  пищу».  Вообще, 
насилие  над  детьми,  как  в  стенах  родного  дома,  так  и  за  его 
пределами  несовместимо  с  учением  Ислама:  «Чрезмерно  строгая 
дисциплина вредна и презирается Исламом». 
Невозможно  не  отметить  традиционное  уважительное  и 
почтительное  отношение  к  старшему  поколению,  уважение  к 
мудрости,  почитание  предков.  У  казахского  народа  принято  считать 
своим  долгом  -  знать  всех  своих  предков  до  седьмого  колена.  Эта 
традиция исходит из тенгрианства.  Согласно древним  верованиям,  у 
человека  есть  душа,  которая  не  нуждается  в  физической  пище,  но 
пищей для нее является дух предков Аруах. Если человек совершает 
дурной  поступок,  предает  честное  имя  своих  предков,  то  он  тем 
самым  оскорбляет  духов  Аруахов,  а  значит  и  Тенгри.  Поэтому 
человек  четко  осознавал,  что  его  деяния  будут  отражаться  на  семи 
последующих  его  поколениях.  А  если  человек  прожил  достойную 
уважения жизнь, то духи будут благосклонны к его потомкам. 
А.И.  Левшин  (1797  –  1879)  –  выдающийся  ученый  первой 
половины  19  в.,  автор  первого  в  мировой  науке  фундаментального 
исследования  казахских  степей.  В  труде  «Описание  киргиз-казачьих 
или киргиз-кайсацких орд и степей» (1832 г.) говорит о том, что при 
рождении младенцев казахи пекутся только о прокормлении их. Для 
них  не  шьют  специальной  одежды,  но  завертывают  в  какое-нибудь 
полотно  или  от  холода  –  в  овечьи  шкуры.  Малютки,  выползая  из 
таковой  одежды  нагие  из юрты,  иногда  в горячую золу,  а  иногда  на 
снег,  с  первых  дней  своей  жизни  приучаются  ко  всем  переменам 
воздуха. Само собой разумеется, что в кочевом народе отцы не могут 
«употреблять  трудов  на  воспитание  сыновей  своих»,  и  что  уменье 
смотреть за стадами и ездить верхом не требуют больших усилий. О 
женщинах, родившихся для постоянных работ и услуг своим мужьям, 
нельзя  сказать  того  же:  они  непременно  должны  заниматься 
обучением  своих  дочерей  разным  искусствам,  необходимым  в 
домашней  жизни,  например:  прясть,  ткать,  шить  одежду,  готовить 

156 
 
еду, делать узорчатые занавески, вышивать шелком, золотом и т.д. [7; 
с. 333-334] 
Еще  одной  особенностью  воспитания  детей  у  казахов  является 
то,  что  большую  роль  в  воспитании  играли  бабушки  и  дедушки, 
которые  были  основными  носителями  традиций,  обычаев,  опыта  и 
мудрости  народа.  Первенцы  в  семье  традиционно  считались  детьми 
свекра  и  свекрови.  Усыновленные  таким  образом  дети  традиционно 
были  любимчиками  в  семье.  Большую  роль  в  воспитании  играл 
народный  фольклор.  Как  только  ребенок  учился  говорить,  его  сразу 
обучали  песенкам,  поговоркам,  стихам.  У  казахского  народа  всегда 
ценилось красноречие, умение импровизировать, экспромтом слагать 
стихи  и  песни.  Не  зря  айтыс  пользуется  такой  популярностью  и  в 
наше время. Многому дети обучались в игровой форме уже с самых 
маленьких  лет.  Всем  известно,  что  нормы  общественной  и 
хозяйственной  жизни,  ценности  закладываются  в  первую  очередь  в 
семье.  Дети,  наблюдая  за  работой  взрослых:  дочери  -  за  ремеслами 
матерей, сыновья - за хозяйскими делами отцов, - постепенно и сами 
тянулись  поучаствовать  в  процессе  и  помочь.  Так  понемногу 
приобретая жизненные навыки уже к первому жизненному отрезку - 
мушелю,  к  12  годам  девочки  становились  хорошими  помощницами 
матерям,  а  мальчики  -  молодыми  жигитами.  Воспитание  девочки 
изначально больше было направлено на семью, привитию ей главных 
семейных  ценностей,  образованию  же  мальчика  уделяли  гораздо 
большее  внимания,  так  как  ему  предстояло  стать  главою  семьи, 
решать сложные хозяйственные вопросы. [10; с.193] 
Рассмотрев  проблему  жестокого  обращения  с  детьми,  можно 
сделать  вывод  о  том,  что  в  Казахстане  детям  не  уделялось  особого 
внимания  в  вопросах  воспитания  вплоть  до  XVIII-XIX  вв.  Важным 
является  так  же  главенство  отца  в  семье,  принадлежность  жизни 
ребенка  родителям.  Они  могли  в  любой  момент  его  убить  за  любой 
проступок,  болезнь,  слабость,  и  при  этом  не  нести  никакого 
наказания. Надо отметить влияние религии на отношение к детям: в 
Казахстане  с  XIX  века  ислам  играет  важную  роль  в  предоставлении 
права на жизнь всем детям. 
В  1989  г.  принята  Конвенция  ООН  «О  правах  ребенка». 
Казахстан,  учитывая  приоритет  общепризнанных  принципов 
международного  права,  8  июня  1994  г.  также  ратифицировал 

157 
 
Конвенцию  о  правах  ребенка,  тем  самым  принял  на  себя 
международные 
обязательства 
по 
приведению 
своего 
законодательства  в  соответствие  с  конвенцией.  Подписание 
Конвенции  о  правах  ребенка  —  важный  шаг  в  развитии  всего 
мирового  сообщества,  признание  детей  как  правовых  субъектов, 
свидетельство  перехода  от  социальной  помощи  и  защиты  детей  к 
защите прав детей. 
13  января  2006г.  Постановлением  Правительства  Республики 
Казахстан  был  создан  Комитет  по  охране  прав  детей  Министерства 
образования  и  науки  Республики  Казахстан,  в  соответствии  с 
Конвенцией  ООН  «О  правах  ребенка»,  основной  задачей  которого 
является  реализация  государственной  политики  по  обеспечению 
охраны прав и законных интересов детей. В 2002 г. был принят Закон 
Республики  Казахстан  «О  правах  ребенка  в  Республике  Казахстан», 
от  8  августа  2002  г.  Настоящий  закон  регулирует  отношения, 
возникающие  в  связи  с  реализацией  основных  прав  и  интересов 
ребенка,  которые  гарантируются  Конституцией 
Республики 
Казахстан. 

жүктеу/скачать 2,99 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: