/ ^ '"  'чА  сулөсию  әлмужәррәд етістігінің

Хутбәтун сәниә әлхәмду лилләһи би хәмдәһу уа нәстәғинә 
уа  нумин  биһи  уа  тәуәккәл  ғәләйһи  уа  нәрғәб  фи  кулли  әмр. 
ләдәиһи уа нәржәғ фи кулли әмр иләиһи уа нәғузу билләһи мин 
шурур әнфусинә уа мин сәиәт әғмәлинә мән иәһди Аллаһ фәлә 
мәдәллә  ләһу  уа  мән  юдәлләһу  фәлә  һәди  ләһу  уа  нәшһәду 
әннә  Мухаммад  лә  иләһә  иллә  Аллаһ  уәхдәһу  лә  шәрикә  ләһ 
уа  нәшһәду  әннә  Мухаммадән  ғәбдуһу  уа  расуләһу  иннә 
Аллаһу  уа  мәләикәтиһи  юсәллунә  ғәлә  ән-нәби  иә  әюһәл 
ләзинә әмәну саллу ғәләйһи уа сәлләму тәслимән.
Аплаһуммә  салли  ғәло  сәиидинә  Мухаммад  уа  ғәлә  әли 
Мухаммад  биғәдәд  мән  қамә  ...  Аллаһуммә  салли  ғәлә 
сәиидинә  Мухаммад уа  ғәлә  эли  Мухаммад  биғәдәд  мән  самә 
уа сәжәдә салла уа саллим ғәләйһи уа ғәлә жәмиғул әнбиә уал 
мурсәлин  уа  ғәлә  мәләикәт  әлмуқәррибин  уа  ғәлә  әһли 
тағәтикә  әжмәғин  мин  әһлис  сәмәуәт  уа  әһлил  ардиин  уа 
әрхамнә  уа  әхшәрнә  мәғәһум  бирахматикә  иә  әрхамар 
рахимин.  Аллауммә  ирхам  әлхуләфә  әррашидин  уал  әмрә 
әлмәдиин әлләзинә қаду бил хақи уа кәну юғдәлун. Аллаһуммә 
иғфир  лилмуминин  уал  муминәт  уал  муслимин  уал  муслимәт 
әләхиә минһум уал әмуәт иннәкә мужиибуд дәғуәт уа мәнзиләл 
бәрәкәт  уа  рафиғуд дәрәжәт  уа  қади  әлхәжәт  бирахматикә  иә 
әрхамар  рахимин.  Аллаһуммэ  унсур  мин  нәсрәддин  уахзл  мин 
хәзл әддин ғибәдаллаһ  иннә Аллаһу  иәмур бил ғәдл уал  ихсан 
уа  әтиә  зил  қурби  уа  иунһи  ғәнил  фәхшә  уал  мункәр  уа  бәғи 
юғизукум  ләғәлләкум  тәзәккәрун  әзкуруллаһ  әлғәли  әлғәзим 
әлжәлил  иәзкурукум  уа  әшкуруһу  иәзидукум  уа  әстәғфирһу 
иәғфирләкум уа ли зикруллаһ тағала уа тәбарак ғәлә уауәли уа 
әғәззә уа әжжәллә уа әһәммә уа әғзөм уа әтим уа әкбар.
Маәынасы:  Екінші  уааыз.  Саәан  тәуекел,  саәан  дуәа 
қыламыз  және  саәан  мақтау  айтамыз.  Әрбір  істеріңді 
орындаймыз.  Аллаһтың әр ісіне суйсініп қарап,  қиын жаәдайда 
оеан  қайтамыз. 
Өзіміздің  жаманшылыаымыздан,  жаман 
істерімізден саван сыйынамыз.  Аплаһ кімді тура жоләа салса, 
оны  ешкім  адастыра  алмайды.  Кімді  адастырса,  оны  ешкім 
тура жоләа  сала  алмайды.  Аллаһдан  басқа құдай жоқ екеніне 
және Мухаммед (с.ә.с.) Аплаһтың елшісі екеніне куәлік етеміз. 
Расында  Аплаһ  Таәала  және  періштелер  пайәамбарәа 
салауат айтады.
62

Әй,  иман  келтіргендер!  Оәан  саләуат  айтыңдар.  Әй, 
Аллаһ,  Мухаммедке,  урпақтарына  игілік  ет,  Ибраһимәа, 
урпақтарына  игілік еткенің  сияқты.  Шын  мәнінде,  Сен -   аса 
мақтаулы 
әрі 
жоәарысың. 
Әй 
Аллаһ! 
Мухаммедке, 
урпақтарына  береке  бер,  Ибраһимәа,  урпақтарына  береке 
бергенің  сияқты.  Шын  мәнінде,  Сен  -   аса  мақтаулы  әрі 
жоәарысың.  Ораза  устаушылар  мен  сәжде  қылушылардың 
санымен салауат және сәлем Мухаммедке (с.а.с) және барлық 
пайаамбарларәа,  елшілерге,  періштелерге,  аспанның  бой 
усынушыларына болсын.  Және жердің бой усынушыларына да 
болсын.  Аллаһым,  бізге  рахымды  бол  және  бізді  ахиретте 
мусылмандармен  бірге  жина.  Аллаһым,  әділ  және  хақ  боләан 
төрт  қазы  халифаәа  және  маган  сенің  рахымыңмен  рахым 
қыл. Аллаһым, мусылман ерлерінің және мусылман әйелдерінің 
өлісіне,  тірісіне  рахымды  бол.  Расында  сен  дуәаларва  жауап 
қайтарушысың,  берекет  түсірушісің,  дәрежені  көтерушісің, 
қажеттерді  орындаушысың.  Расында,  Аллаһ  Таәала  жаман 
істерден тыйып, әділ істерді және игілік жасауды буйырады.
Қудыретті,  Үлы Аллаһты  еске  алыңдар,  Аллаһ  сендерді 
еске  алады,  сендер  Оны  еске  аләандарың  үшін  кешіреді.
Жоәары,  Үлы, Қудыретті Аллаһ.
«Фәқалу».  «ғәлә  Аллаһ».  «тәуәккәлнә  мутәуәккил».  «лә
тәжғәлнә  фитнәт».  «әлқаумил  залимин».  «бирахмәтикә».  «мин
қәумил кәфирин».
Маәынасы:  «Айтты».  «Аллаһқа».  «тәуекел  қылдық»
«біздің  арамызда  бүлік  болдырма».  «залым  қауымәа».  «сенің
рахымыңмен».  «кәпір қауымнан».
Мұса  ғалейһи  сәләм  «ин  кунтум  әмәнтум»  «биллаһ»  «ин
кунтум муслимун».
Мааынасы:  «Егер  сенген  болсаңдар».  «Аллаһқа».  «Егер
мусылман болсаңдар».
І І І І І І І
«хайру әннаси әнфәғәһум линнаси».
Магынасы:  «Адамдардың  жақсысы  -   адамдарга  пайда, 
жақсылық істеуші».
«әлхусуду лә иәсуду».
Магынасы: «Қызганшақтық, ол —  қорваныс емес».
(О й' Л 
1 ?<-Зр<3».
63

Әлғилму сәмәрәтун  уал әдәбу шәжәрәтун уа  ин ләм тәкун 
шәжәрәтун фә кәифә тәкууну сәмәрәтун.
Маәынасы:  Білім -  жеміс,  ал әдептілік,  ол -  аәаш,  егерде 
аәаш болмаса, қапайша жеміс болваны.
«фә  ғәләйкум  билжәмәғәт  фә  иннә  Аллаһ  лә  иәжмәғ 
уммәти иллә ғәлә әлһудә». 
'  
Я
Мавынасы:  «Сендерге  топ  тек  Аллаһ  үмметін  дүрыс 
жолмен жүргізбей жинамайды». 
|
«*4>*-ійіЗ 
Щ 
ч-с'»
«әхиббә линнаси мә тухиббу линәфсикә».
Маәынасы:  «Адамдарга  өзің  жақсы  көріп  сүйгеніңді 
қалау».
ІЩ ! 
й^с ^сі'  й/^с^іЗ  40 всУ -^С
і
З 
в‘-Ц|  (\>м
Ц
і
Щ
(іСдо^чЗ і і  _»в^І  Іц^'  йц^^О й 
ІЙ Й  *^і'с?і й ^ р _ х і
У  ^ (^с^Л^ ч-“^с_к^(чЗ 
‘-іс‘£.й|
«Бисмилаһи  рахманир  рахим.  Әлхамду  лиллаһи  раббил 
ғәләминә.  Әр  рахманир  рахим. 
М
ә л и к и
 
йәумиддин.  Иййәкә 
нәғбуду  уа  иййәкә  нәстәғин.  Иһдинәс  сиротап  мустақим. 
Сиротал ләзинә әнғамтә ғәләйһим ғайрил мәғдуби ғәләйһим уа 
ләддаллин».  Иә шейх Мұхаммад садиқ.
Магынасы:  «Аса  қамқор,  ерекше  мейірімді  Аллаһтың 
атымен  бастаймын.  Барлық  мақтау  бүкіл  әлемнің  Раббы 
Аллаһәа  тән.  Аса  қамқор,  ерекше  мейірімді.  Қиямет  күнінің 
иесі.  (Иә,  Аллаһ!)  Саван  әана  қулшылық  қыламыз,  әрі  Сенен 
әана  жәрдем  тілейміз!  Бізді  тура  жоләа  сала  көр.  Ныәметке 
бөлендіргендеріңнің  жолына!  Ашуга  ушыравандардың  және 
адасқандардың  жолына  емес!»  Меккеде  түскен,  Фатиха 
сүресі,  7аят.
64

I
т
■
 
■
£ ^
Я
41.
**  V
~Т
с
<*
с:
1
Н
"Ж
ч
й
>  
\ • г г \  I-
V  
ш<  У Ш *
\ к '  
%  
- г .  
’ Ь -   л ,
Г . .  
д
.  
'  
.  „
£ :  і   г  
^
 
■?. 
#
 
“
о
>*>
а .
Л
^ 
Г
Г ч  
> 
*
|>
Г
ч*
Л
* -  
г ^  
С -
-  
, ' у -  
■
  ч
- 
* « ■  
<*- 
Ч -. 
ч ,  
Ч х
. ^ 
I
Куллу шәйин лә юғрафу иллә би тәғриф.
Тәфифу  исм:  исму  мә  дәллә  ғәлә  мәғә  фи  нәфсиһи  ғаир
муқтәрән би ахад әззмәнәт әссәләсәт.
Тәғрифу фиғл:  әлфиғлу  мә дәллә ғәлә  мәғнө  фи  нәфсиһи
муқтәрән би ахад әззмәнәт әссәләсә.
Тәғрифу  харф:  әлхарфу  мә  дәллә  ғәлә  мәғнә  фи  ғаир.
Райту зайдән фи харфи әддәр. Әй фи тәрф әддәр.
65

Кәлләмә  садақа  ғәләйһи  тағрифу  садақа  ғәләйһи 
әлмуғраф. 
1
Уа  кәлләмә  ләм  юсадиқ  ғәләйһи  әттағриф  ләм  юсадиқ 
ғәләйһи әлмуғраф. 
!
Маәынасы:  Зат  есім  анықтамасы:  Зат  есім  өзі  жеке 
турып маәына бере алады.  Зат есім шақтарәа белінбейді.
Етістікке анықтама: Етістік жеке түрып маәына береді. 
Үш шаққа бөлінеді. 
I
Харф  анықтамасы:  Харф жеке  турып  мавына  бермейді. 
Ол  тек  сездермен  қосылып,  толық  маәына  бере  алады. 
Мысалы: Зәйдті үйде көрдім.
Егер  талданып  жатқан  сөйлем  ережеге  сәйкес  болса, 
ереже дурыс болып есептеледі. 
I
Ал  егер  талданып  жатқан  сөйлем  ережеге  сәйкес 
болмаса, онда ол ереже дурыс емес.
Ек, до, се, шар,  панш, шаш, һәфт, һәшт, ноһ, деһ.
Бір, екі үш, терт, бес,  алты, жеті, сегіз, тогыз, он.
Хадис шариф кітабьінан (Мәшһүр жазбасы)
Әннә  хазретіміз  Мұхаммед  Мұстафа  ғалейһис  солату  уас
сәләмнан сұрады.  Дін  не деп.  Жауап  берді  әддин  насихат [140]
-дейді.  Бұл  сөзге  қарағанда  қазақта  дін  жоқ.  Дін  ғылымын 
оқыған ішінде Хожа молла да жоқ.
«уажнәбикә  ғәлә  һәуләи  шәһидән»  аят  кәрімнің  тәуилне 
қарағанда  бұл  сөзнің  мағынасын  білемін  дегендерің әрә  әитәл 
ләзи  [141]  сүресінің  тафсирін  келіп  үйреніңдер,  сонда  білесің. 
Одан басқа ауызбен айтып надандарда [түсіну жоқ].
Қүдайдан үмітім зор,  мұнан  бұлай дінді қылар иншә Аллаһ 
мумин  [142],  мұсылман  пенделернің  қатарына  кіргізер,  туфни 
муслимән уа әлхиқнә бис салихин [143] кеш,  күндіз тілектемін.
Мәтлуб  хәуәс  қирәәтәһу  әсмә  әннәби  ғән  ғәлә  ибну  Әби 
Талиб  кәрәмаллаһ  уажһуһу  иннәһу  қалә  сәмиғту  әннәби 
соллаплаһу тағала ғәләйһи уас сәләм.
Магынасы:  Пайгамбардың  есімдерін  ерекшелеп  оқыңдар. 
Әбу  Талиб улы  Әлиден  (Аллаһ  оның  жүзін  керемет  қылсын). 
Расында ол айтты пайгамбардан естідім.
66

Мә  мин  ғәбд  уа  әммәтин  иәкгуб  сифәти  иәғни  әсмәи  фә 
қарәә  илә  әхирһә  суммә  иәдәғәһә  фи  бәит  ләм  иәқрәб  зәлик 
әлбәит  бәлә  ...  уа  ләубә  уа  лә  мард  уа  лә  ғилләт  уа  лә  ...ин 
хасид уа лә сихр уа лә хәрқ уа лә һәдм уа лә иәмсә фәқарә уал 
исм уа лә ғәммә уа лә кәрәб  мә дәмәт әсмәи фи  зәлик әлбәит 
уал  мәнзил  уа  мән  қараәһә  уа  сәмғәһә  кәзәлик  мутләб 
әләнбиәу  әлмубәшшир  биһим  хәмсат:  Мухаммад,  Ғиса,  Исхақ, 
Иәғқуб, Яхиә ғәләйһим әшрәф әссалат уа әзки әттәхиәт.
Маәынасы:  Егер  менің  қулым  99  есімімді  үйінде  жазып 
оқыса,  сосын іліп қойса,  үйге еш қандай бәле,  ауру,  апат,  кез, 
сиқыр,  өрт,  қулау,  кедейлік,  қайгы,  жабырқау  жоламайды. 
Егер ол қагаздагы есімдерім үйдің, белменің ішінде қала берсе, 
осының бәрі бул  үйге жоламайды. Және  осы есімдерді оқыган 
адам бес пайгамбармен қуандырылады.  Олар: Мухаммед,  Иса, 
Исхақ,  Яқуб,  Яхия  (оларга  Аллаһтың  берекеті  және  сәлемі
болсын).
Әсмәу сәиидинә уа мәуләнә Мухаммад соллаллаһу тағала 
ғәләйһи  уас  сәләм  миәтән  уа  уахид.  Бисмиллаһир  рахманир 
рахим.  Аллаһуммә  солла  уа  сәлләм  уа  бәрик  ғәлә  мин  исми 
сәиидинә  Мухаммад  Ахмад  хамд  махмуд  дәхид  уахид  мәх 
хәшир ғәқиб таһа иәсин таһир мутаһһир таиб сәиид расул нәби 
расул  рахмат  қатим  жәмиғ  муқтәғ  лимуқфи  расул  әлмәләхим 
расулур  рахмат  кәмил  әклил  мудәссир  музәммил  ғабдуллаһ 
хабибуллаһ  сафиуллаһ  нәжиуллаһ  кәлимуллаһ  хәтимул  әнбиә 
хәтимул  расул  мәхи  мәбәх  (мәнж)  мәзукр  насир  мәнсур  нәби 
әр-рахмат нәби  әт-тәубә харису ғәликум  мәғлум  шәһир  шәһид 
шәһиид  мәшһуд  бәшир  мубәшшәр  нәзир  мунзир  нурун
сирәх(сирәж) мисбах һудә мәһди мунир дәғин.
Магынасы:  Біздің  мырзамыз  Мухаммедтің  екі  жүз  бір 
есімі. 
Аса 
қамқор, 
ерекше 
мейірімді  Аплаһ 
атымен 
бастаймын:»мақтаулы,  мақталган,  мақталынатын,  жалгыз, 
оныншы,  орынбасар,  таза,  тазалаушы,  қадірлі,  мырза,  елші, 
пайгамбар,  рахым елшісі,  сенілген адам,  жинаушы, қантөгуші, 
рахат иесі, кемел, ораушы, Аллаһтың қулы, Аллаһтың жүрегі, 
Аллаһтың  досы,  Аллаһтың  ең  жақын  досы,  Аплаһтың  сөзі, 
пайгамбарлардың  мөрі,  елшілердің  мері,  жоюшы,  қутқарушы, 
насихаттаушы,  көмектесуші,  жеңуші,  рахмет  пайәамбары, 
тәубе  пайгамбары,  қадірлейтін,  атақты,  азапталушы, 
куәгер,  умытылмас,  жеңілдетуші,  қуандырушы,  ескертуші,
67

нур,  шырақ,  тура жол,  сыйәа  тартылаан,  жарық,  тура жоләа 
шақырушы.
...  мужиб  мәжәиб  хәфи  ғәфуу  уәли  хақ  қауи  әмин  мәмун 
кәрим  мәкрум  ...  мәтин  мубин  мумил уасуул зу қууат зу хурмәт 
зу  мәкәнәт  зу ғәззә  зу  фәдлу  мутағ  мәтиғ  қадәм  садиқ  рахмат 
башри  ғәус  ғәис  ғиәс  ниғмәтуіілаһ  һидәиәтуллаһ  ғәрут  ... 
сирот...  сирот  мустақим  зикруллаһ  сәифуллаһ  хизбуллаһ 
әннәжим  әссәқиб  Мустафа  мәхаббати  мунтәқи  умми  мухтар 
әжир жәббәр Әбул Қасим, Әбу Таһир,  Әбу Таийб, Әбу Ибраһим 
мушфиғ  шәфиғ  салих  муслих  муһин  садиқ  мусаддиқ  сидқ 
сәиидул мурсапин.
Мааынасы:  Шақырылеан,  жауап  беруші,  жақсы  білуші, 
кешіруші,  жақын,  хақ,  күшті,  сенімді,  берік,  жомарт,  қадірлі, 
орнықты,  ақиқат,  күш  иесі,  қуат  иесі,  абзалдықтың  иесі, 
бойсунушы,  тіл алушы қул,  шыншыл,  адамзат рахметі,  көмек 
керсетуші, жаңбыр беруші,  қутқарылу, Аллаһтың сыйы,  тура 
жол,  Аллаһтың  еске  алуы,  Аллаһтың  қылышы,  Аллаһ 
партиясы, 
жарық  жулдыз, 
сынаушы, 
таңдаләан, 
қул, 
қудыретті,  Қасымның  әкесі,  Таибтің  әкесі,  Таһирдің  әкесі, 
Ибраһим  әкесі,  қорәаушы,  қорәаушы,  ізгі,  шыншыл,  дінге 
лайықты, пайәамбарлардың мырзасы.
68

•  -
1Й'
л
-
-
в
м
п
г
Имәмәл  мутәқин  қәид әлғәррә әлмухжәлин хәлилу рахман 
бир  мубирр  уәжиһ  насиих  насих уәкил  мутәуәкил  кәфил  шәғиқ 
муқим  әссунәт  муқәддис  рухул  қудс  (қуддус)  рухул  хақ  рухул 
қаст  кәфи  муктәф  бәлиғ  мубәлиғ  шәфи  уәсил  мәусул  сәбиқ 
сәиқ  һәди  муһтәди  муқтәдим  ғәзиз  фадил  муфаддил  фәтих 
мифәттәх  муфтәх  рахмат  мифтәхул  жәннәт  ғәлимул  иман 
ғәлимул  иәқин  дәлилул  хәирәт  мусәхихул  хәсәнәт  муқил 
әлғәсәрәт суфух ғән зәләәт сахибу шәфәғәт сахибул мәқам.
69

Мааынасы: 
Тақуалардың 
имамы, 
басшы, 
сүйікті, 
рахымды,  қадырменді,  атақты адам,  насихаттаушы,  аманат 
жүктелген,  кепілдеуші,  қайәыәа  ортақтасатын,  турушы, 
қасиетті  сүннет,  қасиетті  рух,  хақ  рух,  әділ  рух,  жақын 
болушы,  жеткізуші,  шипа  беруші,  қосушы,  байланыстырушы, 
будан  бурынәы,  басшы,  тура  жолмен  жүруші,  қудыретті, 
лайықты, 
сүйікті, 
ашушы, 
бастаушы, 
рахмет 
кілті, 
жәнәттың  кілті,  иманды  толық  білуші,  сенімді  білім, 
жақсылықтың 
дәлелі, 
қателерді  түзетуші, 
қателерді 
айтушы және  кешіруші,  шапаәаттың  иесі,  жоәарәы  орынның 
мәртебесі.
шш
ШШШШШШжтт
X
70

Сахибул  қадам  махсус  билғәззи  махсус  билмәжид  махсус 
бишәрф  сахибул  уасиләт  сахибус  сәйф  сахибул  фәдиләт 
сахибул  хажат  сахибус  султан  сахибуд  дәрәжәт  сахибәр 
рафиғәт  сахибут  тәж  сахибул  мәғфирә  сахибул  ләуә  сахибул 
миғрәж  сахибул  қадиб  сахибул  бурәқ  сахибул  хәтим  сахибул 
ғәләмәт сахибул бурһән сахибул бәиән фәсихул лисән
Маәынасы:  Мәңгіліктің  иесі,  қудіретпен  ерекшеленген, 
атақтылықпен  ерекшеленген,  амалдардың  иесі,  қылыштың 
иесі,  абыройдың  иесі,  күштің  иесі,  дәлелдің  (қүран)  иесі, 
үстемдіктің  иесі,  биік дәреженің  иесі,  тәждің  иесі,  кешірімнің 
иесі,  миграждың иесі,  мөрдің иесі,  белгінің иесі,  қуранның иесі,
баянның иесі,  шешен.

мутәһһир жәнән,  рәуфур рахим,  әзән хәйр,  сахихул исләм, 
сәиидул  кәунәин,  ғәнун  нағим,  ғәинул  ғәр  сәғәдуллаһ,  сәғәдәл 
хәлқ, хатибул әмәм, ғәлимул һудә,  кәшфул кәрб,  рәфиғәррәтиб 
ғәззул  ғәрб,  сахибул  фәрәхи  соллаллаһу  тағала  ғәләйһи  уа 
ғәлә әлиһи.
^0!
Аллаһуммә иә, Рабби бижәнибикә әл-Мустафа уа расулукә 
әлмуртәди  тәһһәрә  қулубунә  мин  кулли  уасф  юбәғиднә  ғән 
мәшәһәдөтикә уа  махаббәтикә уа уммәтинә ғәлә әс-суннәт уал 
жәмәғәт уаш шәуқ илә лиқаикә.
Маәынасы:  Жүректерді  тазартушы,  мейірімді,  дурыс 
діннің  иесі,  жаратылыстың  мырзасы,  ныәмет  көзі,  уааызшы, 
тура  жолдың  ілімін  білуші,  қайәы  -   қасыретті  білдіруші, 
арабтардың ұлысы,  жұбатушы, Аллаһтың оәан және оның үй 
ішіне 
мейірімі 
және 
рахымы 
болсын. 
Аллаһым 
пайәамбарымызды,  елшіңді,  Аллаһым,  бізді  сенің  жүзіңді 
көргізбейтін,  сенің махабатыңнан  алыстататын  амалдарга 
жолатпа.
Иә,  зәл  жәләли  уал  икрәм  уа  соллаллаһу  тағала  ғәлә 
сәиидинә  уа  мәуләнә  Мухаммад  уа  ғәлә  әлиһи  уа  сахбиһи  уа 
сәлләм тәслимән.
Маәынасы:  Құрмет  пен  Үлылықтың  иесі.  Мырзамыз 
Мұхаммедке,  үй ішіне,  сахабаларына Аллаһ  Тагаланың сәлемі 
және берекеті болсын.
Дін туралы (бөгде жазу)
Бисмиллаһир  рахмани  рахим.  Егер  бір  кісі  суәл  қылса. 
Әууәл  мә  уәжиб  [144]...  деп.  Яғни  әууәлән  уәжиб  болған  шәй 
[145]  не  нәрсе  деп.  Жауаб:  ол  мә  уәжиб  мағрифәт  Аллаһ 
Тағала[146].  Яғни  әууәлән  уәжиб  болған  шәй  Аллаһ  Тағаланы 
танымақ  дүр.  Суәл  қылса.  Әхир  мә  уәжиб  шешіт  деп.  Яғни 
сәниән  [147]  уәжиб  болған  шәй  не  нәрсе  деп.  Жауаб:  әхир  мә 
уәжиб?[148].  Тәфдилу  умур  илә  Аплаһ  тағала.  Яғни  сәниән 
уәжиб  болған  шәй  Аплаһ  Тағалаға  барша  істі  тапсырмақтықта 
дүр.  «Ағузу»  сыйынамын  «биллаһ»  ол,  Аплаһ  Тағалаға,  «мин 
шайтан»  шайтанның  шәррінден  сипаты  бү  дүр  кем.  Ол
72

шайтанның әрражим  мәржум  болғышы,  ол  шайтан.  Яғни Аллаһ 
Тағаланың  д...  сүрілгіш,  Аллаһ  Тағаланың  рахметінден  жырақ
болғыш ол шайтан.
Егер  бір  кісі  бәхс  [149]  қылса  мудғәр  ағузуні  бисмиллаһқа
не  үшін  муқаддәм  [150]  қылды  деп.  Жауаб:  екі  уәжһ  үшін
муқаддам  қылды.  Бір  уәжһ  сол  аят  кәрим  дәлел  қылад  дүр
ағузуні бисмиллаға муқаддәм қылуға аят кәкрим үшбу дүр:
«фә изә қаратә әлқурән фәстәғиз биллаһ минәш шайтанир 
ражим»  яғни  әр  қашан  Құран  оқырға  ирадәһ  [151]  қылсаң 
сыйын 
Аллаһ 
Тағалаға 
шайтанның 
шәррінден. 
Соңге 
бисмиллаһи  рахманир рахим Құраннан аят қауләһу тағала:  « «й'
Й  ЙійІІі а<-У 
ай' 1 й ^і-Ь “ й?»
«иннәһу  мин  суләимән  уа  иннәһу  бисмиллаһи  рахманир
• 
■
муқаддәм
Құран
шәйні  ағузу  бірле  бастамақтың  тиісті  болуына  екінші  уәжһ  сол 
ағузуде  дәфғ  мәдрәт  бар,  яғни  зарарны  жібермегі  бар. 
Бисмиллаһ жәлб  мунфәғәт бар,  яғни  пайданы  тартмақ бар.  Ол 
зарарны  жібермейінше  пайданы  тартып  болмайды  дүр.  Соның 
үшін  мудғәр  ағузуні  бисмиллаға  муқаддәм  қылған  дүр. 
Бисмиллаһтағы баян ис... үшін иә, мусәхәбәт үшін бисмиллаһир 
раханир рахимнің мағнаи  шариғы  бисмиллаһ Аплаһ Тағаланың 
есім  шәрифі  бірле  жәрдем  істегенім  халде  күнә  жәйса  Аллаһ 
Тағаланың  есім  шариғна  мусахиб  [152]  болған  халдегіні
Аллаһ
Аллаһ
бірлен  дегіл  сипаты  бұ  дүр.  Кім  ол,
рахман»  [154]  дүниеде  әнғам  [155],  әхсан  [156]  қылғыш  ол, 
Аллаһ Тағала барша махлұқаттарға және сипаты бұ дүр.  Кім ол 
Аллаһ  Тағаланың  «әр-рахим»  [157] 
ахиретте  әнғам,  әхсан 
қылғыш ол, Аллаһ Тағала мүминдерге, жоқ дүр кәпірлерге.
Егер  бір  кісі  бәхс  қылса  «бисмиллаһтан»  бастамақ
мағынасы  нешек  (неге)  мәфһум  ...  десе.  Жауаб:  муқаддар 
болған  ибтидәдан  мәғлум  тақдирде  [158]  бисмиллаһ  ибтидә 
[159] дүр. Және бәхс қылса ибтиданы  не үшін тақдир  қылынған 
десе.  Жауаб:  «Бисмиллаһ»  жәр  мәжрур  қағида  сол әр  бір жәр 
мәжрур ,.  бір-біріне мутәғәлләқ [160].  Ол мутәғәлләқ фиғл  [161] 
жа...  фиғл  болардағы.  Бір  кісі  бәхс  қылса  мутәғәлләқ 
мутәғәлләқтан  муқаддәм  болмақ  тиісті  не  үшін  мутәғәлләқнә
73

тәхир  қылынған  десе.  Жауаб:  бұ  орында  мутәғәлләқты  тәхир 
қылынған  хасарні  әфәде  қылсын  үшін  соң  қағида  бар.  Тәхир 
[162] мә хақ әттақдим юфид [163] әлхасарның иәкә нәғбуд [164] 
де мәфғулні фиғлге муқаддәм етілген ғибәдәтні Аллаһ Тағалаға 
хасарні  әфәде  қылу  үшін.  Егер  бір  кісі  бәхс  етсе  исмді  ләфзат 
Аллаһқа  не  үшін  муқаддәм  қылынған  десе.  Жауаб:  «исм» 
мудаф  ләфзат  «Аллаһ»  мудаф  иләиһи,  соң  мудаф  иләиһиге 
муқаддәм  соң  (сол)  үшін  исмді  муқаддәм  қылынған.  Және  бір 
кісі  бәхс  қылса  ләфзат  «Аллаһты»  «рахманға»  не  үшін 
муқаддәм  қылынған  десе.  Жауаб:  ләфзат  «Аплаһ»  затқа, 
«исм» рахман сипатқа.
«Исм»  яғни  Аллаһ  есімі  лизат  иәжтәмиғ лижәмиғ әссифәт 
әлкәмәләт  [165]  зат  сипатқа  муқаддәм,  соның  үшін  затның 
есімді  сиапттың  есіміне  муқаддәм  етілген.  Және*бір  кісі  бәхс 
етсе  «рахманды»  не  үшін  «рахимге»  муқаддәм  етілген  десе. 
Жауаб:  «рахман»  хасса  әлләфз  ғәммәл  мәғнә.  Яғни  «рахман» 
деп Аллаһ Тағалаға әтләқ [166]  етілсе,  ғәйр  (басқа) кісіге әтләқ 
етілмей  мағынасы ғәммә (жалпы) дүр.  Яғни барша мақлұқтарға 
ризық  бергіш  деген  мағынада.  Әммә  «рахим»  ғәммәл  ләфз 
хасса.  Мағына  яғни  «рахим»  деп  Аллаһ  Тағаладан  ғәйірге  де 
әтләқ етілсе мағынасы хасса дүр.  Яғни  мүминдерге ғана әнғәм, 
әхсан  қылғыш  деген  мағынада.  Хасса  әлләфз,  ғәммә  әлмағнә 
муқаддәм  дүр,  ғәммәл  ләфз,  хассал  мағнаға  соңы  (сол)  үшін 
рахманді  рахимге  муқаддәм  етілген.  Және  бір  кісі  бәхс  етсе 
мусәнниф  не  үшін  бисмиллаһир  рахманир  рахим  деу  бисми 
рахманир рахим деп ғана айтпады,  ләфзат Аллаһты келтіруден 
басқа.  Жауаб:  егер  бисми  рахманир  рахим  деп  ғана,  ләфзат 
Аллаһты  кетіруден  басқа  етсе  мубтәдә  уаһм  қылар  еді.  Аллаһ 
Тағаланың  рахмет  сипаты  ғана  бар  екен,  қаһар  сипаты  жоқ 
екен деп қауіпсіз мәжрур жәр болар еді мубтәдәдан. Сол уаһмні 
бермек үшін  һәм  бәинә әлхәуф уар рижә болу үшін  мусәннифн 
«бисмиллаһир рахманир рахим» деді.
Және бір  кісі  бәхс етсе ләфзат Аллаһты  келтіруден Аплаһ 
Тағаланың  ...  сипаты  барлығы  нешеге  бөлінеді  деп.  Жауаб: 
«Аллаһ»-  деген  ләфз  «иләһ»  иә,  иләһәдан  муштақ  иләһ  [167] 
қад  мағынасында.  Біз  Аплаһ  деген  ләфзді  келтіру  иле  Аллаһ 
Тағаланың  қад  сипаты  біліне  дүр.  Және  бір  кісі  бәхс  қылса 
мусәнниф  р...  не  үшін  «Биллаһи  рахманир  рахим»-  деп 
бастамады?  Исмді  келтіруден  басқа.  Жауаб:  егер  исмді
74

квлтірудөн басқа  «биллаһи  рахманир  рахим» дөп ғана бастаса, 
ант айту бірлен кітап бастамақ арасында фәрқ [168] болмас еді. 
Және бір кісі бәхс қылса мусәнниф  ...  не үшін  әррахман ләфзді 
келтірді?  «Бисмиллаһир  рахим»  деп  ғана  қылса  еді.  Жауаб: 
«рахман» Аллаһ Тағаланың дүниедегі әнғам,  әхсаннән ғибарат. 
Егер рахман ләфзін  келтірмесе  мубтәдә уаһм  қылар еді. Аплаһ 
Тағаланың дүниеде рахметі жоқ екен деп, сол уаһм жіберу үшін 
рахман  ләфзді  келтірді.  Және  бір  кісі  бәхс  қылса  мусәнниф  не 
үшін  рахим  ләфзді  келтірді?  «Бисмиллаһи  рахман»  деп  ғана 
айтса  еді  десе.  Жауаб:  «Әр-рахим»  Аллаһ  Тағаланың 
әхиреттегі  әнғәм  ихсанінде  ғибарат.  Егер  рахим  ләфзді 
келтірмесе  мутәдә  ...  айтар  еді.  Аллаһ  Тағапаның  әхиретте 
рахметі  жоқ  екен  деп  мубтәдәдан  с:ол  уаһмні  жіберу  үшін
«Бисмиллаһир рахманир рахим» деп айтты.
Және  бір  кісі  бәхс  қылса  мусәнниф  не  үшін  кітапті 
«Бисмиллаһир  рахманир рахим» деп бастады десе? Жауаб: үш 
уәжһ  үшін.  Бисмиллаһир  рахманир  рахим  деп  бастады,  уәжһ 
әууәл  кәләм  мәжидке  иқтидә  [169]  үшін.  Кітапке  кәләм 
Аллаһтың  әууәлінде  бисмиллаһир  рахманир  рахим  уақиғ  [170] 
болды.  Екінші  уәжһ  хадис  шарифке  имтисәл  [171]  үшін  хадис
шариф үшбу дүр: 
.
£-КЗ
Қалә әннәби  ғәләйһис  солату  уас сәләм  куллу әмр  зу бәл 
ләм иәбдә бисмиллаһ фә һууә ибтәру қатғ.
Маәынасы:  Пайәамбарымыз  айтты:  (Аллаһтың  оәан 
сәлөмі  жәнв  берекеті  болсын):  «Кімде-кім  бисмилласіз», 
Аллаһтың атынсыз бір істі бастаса, ол іс берекесіз болады.
Үшінші  уәжһ  ...  салихинге  иттибәғ  [172]  үшін.  Яғни  еткен 
имамдарға  ...  үшін  бисмиллаһир  рахманир  рахим  бірле 
бастады...  еткен  имамдар  кітаптардан  бисмиллаһир  рахманир 
рахим  бастағандар.  Егер  бір  кісі  бәхс  қылса  бисмиллаһ  бірлен 
ибтидә  хусусында  хадис  бар.  ...  хамд  бірле  ибтидә  хусусында
һәм хадис шариф бар. 
, 
,
а/ 151 
(З
м
 
<-5^ ои'  Ц'
і
-Э
£-КЗ
Қалә нәби ғәләйһис солат уас сәләм куллу әмр зә бәл ләм 
иәбдә би әлхәмду лилләһ фә һууә ибтиру қатғ
75

Маәынасы:  Пайәамбарымыз  айтты:  (Аллаһтың  оәан 
сәлемі  және  берекеті  болсын):  «Кімде-кім  әлхәмду  лилләһ», 
Аллаһқа  мадақ  айтпай  бір  істі  бастаса,  ол  іс  берекесіз 
болады.
Біз  хадисәин  арасында  тәғәрид  уақиғ  иле  дур.  Соң  (сол 
үшін)  бисмиллаһні  әууәл  қылсақ  хамд  бірле  ибтидәға  мәнәфи 
болад  дүр.  Хамдні  әууәл  қылсақ  бисмиллаһ  бірле  ибтидәға 
мәнәфи  болад  дүр.  Жауаб:  бір  емес  ибтидә  екі  түрлі  ибтидә 
тәктуб  [173]  бар,  ибтидә  тәлфәз  [174]  бар  мусәнниф  ...  егерше 
хамд  бірле  ибтидә  тәктуб  қылмаса  да  ибтидә  тәлфәз  қылған 
дүр.  Яғни  әууәл  хамд  айтып  мүның  соңында  кітабін  жазған 
болар  мүминге хасан  зәннә уәжиб.  Және  бір  кісі  бәхс қылса  не 
үшін хамд бірле  ибтидә тәктуб  қьтмаған.  Яғни хамдні  кітабінде 
..етмеген  десе.  Жауаб:  һәзм  нәпсі  үшін.  Яғни  нәпеі  [ні]  төмен 
дәрежеде  көрмек  үшін.  ...  Аллаһ  Тағала  фид  дәрәин  Аллаһ 
Тағала сені әр екі жүртта ізгі дэулетті қылды, яғни қылса еді.
Сегізінші дерек
Асығыстық  шайтан  ісі. 
Бес  орында  асығу  дүрыс: 
Меһман(мейман)  келсе  тағам  даярлауға.  Өлікті  көмуге.  Қызды 
күйеуге  беруге.  Борыштан  қүтылуға.  Күнәден  тәубе  қылуға. 
Атбасар  уезінде  Әліке,  Байдалы,  Аққошқар  сайдалы  елінде 
жүруші еді. Хасен  молла деуші еді.  Түбі тегім  қара ауыл,  ішінде 
біраз үй.  Үйсін  бәріміз сол  үйсікдерденмін деуші еді.  Әр  қашан 
мәжлістес  болғанда  шырағым  Мәшһүр  жан  хикметті  маған 
сөйле,  менен  басқаға  сейлеме  деуші  еді.  Біз  ол  күнде  хикмет 
деген сөздің немене екенінде білмейміз.  Сөйтсек би тәміз емес 
тәміз бар жан екен.  Ол  күнде  қырыққа жетпеген  күніміз,  хикмет 
дегенді 
не  екенін  жетпіске  жеткенде  аңпап  отырмыз.
............................................................. 
Өлім 
болжалсыз, 
келім
болжалсыз  деген,  келгеніне  кісі  сасып  қаларлық  жанның 
қонаққа  келе  қалуы.  Бүл  заманда  мүндай  жан  таусылды,
қүрыды. 
; 
. 4 1
Діни уағыз
1911-ші  жылынан  2-ші  ноябрде  баян  ауыл  жәрменкесінде 
алды  Дүйсен  Тоғай  үлы  25  теңге.  Ендігі  ...  25  теңгемді  өзіме
76

қайтып  береді.  Пайдасына  бес  арба  шөп  алдым,  егерде  бір 
атас теңгесіне жарты теңгеден өсім береді.  Он екі теңге жарым 
беремін  Бейімбет  Кәрнай  ұлына  үшбу  аталмыш  ақшаны
бермеклігімнің  раслығына  мен  Ақбет тау  ...............Сағи  Дүйсен
Тоғай ұлы хат білмеген үшін.
Орманнан бір шал қайтты отын алып (өлеңі)
Орманнан  бір  шал  қайтты  отын  алып,  Бүксеңдеп 
көтерапмай  (көтере  алмай)  өліп  тапып.  Отынын  жерге  қойып 
біразырақ  қисайып  жатты,  Байғүс  ойға  қалып.  ...лы  әрі  кәрі  әрі 
жар,  Асырау  оңай  емес  үйлі  жанды.  ...  нарға  қайратым  жоқ, 
Бермеді  күн  көрерлік Қүдай  малды.  Қылғаның жаратқасы  неме,
Бір  шапға  үйлі  жанды  қаратқаның.......   ақшаны  қайдан  тауып,
Хажетім бәрін сайғып жаратпадың.  ... ерте өліп жатыр,  Келмейді 
маған  ажал  қайда  кеткен.  ...жал  шалға  жетіп  келді,  Шақырдың 
шалым  неге  мені  деді.  ...  шықты  шошып  кетіп.  ІІІал  байғұс
сасқанынан  бұлай  дейді  ......   хош  келдің  сен,  әрі  аш,  әрі  кәрі
қуатым кем........жанымды көтере алмас, Жаббар деп арқалатып
шақырып ем.  Жығылып мен жасы жеткен, жеңген қартық.
Иә,  жүрген  жоқшылықтың  зарын.  Сау  жер  жоқ  денесінде 
ауырмаған,  өлгеннен  көреді  арт...  кейбіреу көтере алмай жүрсе 
тонын,  келмеген  сағатгары  тілейді  өлім.  Болады  надандықтан 
зор  күнәһар.  Есіңе  ал  бір Аплаһтың болды  ....  Бүл  сөзді  мысал 
қылдым  халайыққа.  Өзіңді  жанған  отқа  өзің  жықпа.  Ақыры 
қанша  айтқанмен  ажал  бар-ау,  алдыңнан  жау  көрсеңде  қашып 
бұқ па.  Шал сорлы кейігеннен айтқан сөзі. Таралар шаршағанға 
дүние  жүзі.  «Жаяудің  шаңы  шықбас»  деген  мақап,  нашардың
білінбейді басқан ізі.
Дін тағылымы (бірінші әңгіме)
Никәхнің  [175]  дұрыслімінің  (дұрыстығының)  шарты  бес 
дүр:  Әуел  — уәли  хадир  [176]  болмақ.  Екінші  — шәһид  хадир 
[177]  болмақ.  Үшінші  -   қыз  жігіт  риза  болмақ  дүр.  Төртінші  -
ижәб [178]. Бесінші -  қабул никәх [179].
Апты түрлі  ләфз  бірлен  байланар:  Әуелі  ләфз  никәх  [180]
бірле.  Екінші тәзәууиж ләфзі  [181] бірлен, яғни  мен өзімді сенге 
жағатланд ердім деу бірлен, екінші айтар мен сені жағатландым
77

демек  дүр.  Үшінші  мүліклендірмек  ләфз  бірле.  Төртінші  бәиғ 
[182]  ләфз  бірле,  яғни  саттым  демек.  Бесінші  һәиб  [183]  ләфз 
иле,  яғни  һәиб  қылдым  демек.  Алтыншы  .........  садақ  [184]
қылдым демек.
... төрт ләфз ...  никәх байланбас: Әууәл ғәриәт [185] ләфзі.
Екінші  ижәрәт  ләфзі.  Үшінші  ибәхәт  [186]  ләфзі.  Төртінші 
(халал) ләфзі. Және де екі ләфз бірлен никәх байланбас; әууәл 
уасиәт  ләфзі  бірлен.  Екінші  қар...  ләфзі  бірлен.  Мәғлум  алсаң 
әииәтуһумә  ...  бар  екі  муәннәснің  [187]  екі  таралтан  ...  қылып 
қарағанда  харам  болатүрғаны  болса  бір  никәхға  ...  дүрса  түгіл 
әммә  бір  тарапында  дүрыста  болып,  бір  тарапындан  дүрыста 
болмай  тұрған  болса  мүнда  бір  никәхға  жәйш  дұрыста  дүр. 
Мәсәлән (мәселен) тоқап қатын бірлен бәйбіше қатынның қызы 
...  асыл  үш  жәһіттан  бұлар  өзінің  анасы,  атасьгның  анасы, 
анасының  анасынан  ғәлитә  харам  үш  жәһіттан  болар  өзінің 
қызы  қызының,  ұлының  қызынан  ...  бинт  ғәммә,  бинт  ғәммәт, 
бинт хәлләт, бинт хәлләт.
Бинт  ғәммә  дегеніміз  әкесі  бірлен  бір  туысқан  ер 
қарындасының  қызы  хапал  болар.  Бинт  ғәммәт дегеніміз  әкесі 
бірлен  бір  туған  қыз  қарындасының  қызы  халал  болар.  Бинт 
хәллә дегеніміз шешесі бірлен бір туған ер қарындасының қызы 
халал болар.  Бинт хәлләт дегеніміз шешесі бірлен бір туған қыз 
қарындасының қызы халал болар.
Айтарлар  тифл  [188]  деп  бес  жасқа  шейін  (дейін).  Сағир 
[189] деп он  бестен  кейінді  айтарлар.  Ғуләм  [190] деп тоғыздан 
он  беске  шейін  айтарлар.  Жәнин  [191]  деп  іште  жатқанды 
айтарлар.
Қалә  әннәби ғәләйһис сәләм  бәлиғә  әссәби ғәшәрә  синин 
лә  иәжуз  ән  иәнәм  мәғә  әммуһә  әу  ухтуһу  әу  мәғә  имрәәт 
әжнәбиәт фәтә.
Маәынасы:  Пайвамбарымыз  айтты:  Егер  бала  он жасқа 
толса,  оәан  анасымен,  қарындасымен,  бөтен  әйел  адаммен 
және бетен қызбен үйықтауәа болмайды.
Уа  зәужәт  [192]  аслдағы  әкесінің  тоқал  қатыны  харам  уа 
фәрғ дахид фәрғдағыде фәрғс харам,  яғни  баласының  қатыны 
харам.  Үшбу  (Осы)  сегіз  суретнің  күллісі  харам  болады  нәсиб 
жүзінен  һәзиһи  ридәғ  [193].  Үшбу  айтылмышның  сегіз суретнің 
күллісі  харам  болады  сүт  ему  жүзінен.  Ридәғның  әуелгі  суреті 
мәсәлән  менім  шешемнің  шешесін  басқа  ........  баланы  алу
78

харам  болады,  яғни  қыз  бала  ...  Екінші  суреті  мәселен 
қатынның не бір басқа  қыз бала еміп еді сол қызды  алу дұрыс 
емес.  Үшінші  суреті  мәсәлән  (мәселен)  әкесінің  шешесін, 
шешесінің  шешесін  басқа  қыз емді  сол  қызды  алу дұрыс емес. 
Төртінші  сурет мәсәлән  қатынның  басқа бір хатынды емді,  сол 
емізгіш  хатынды  алу  дұрыс  емес.  Бесінші  суреті  уаты  қылған 
хатынды  басқа  бір  қыз  емді  сол  қызды  алу  дұрыс  емес. 
Алтыншы  суреті  мәсәлән  әкесінің  тоқал  қатыны  бар  еді  һәм 
және  бәйбіше  қатыны  бар  сол  бәйбіше  қатынды  бір  басқа  ер 
бала  келіп  емді,  сол  әкесінің  тоқал  қатынын  алу  дұрыс  емес. 
Жетінші  суреті  мәсәлән  әкесінің  қатынын  бір  ер  бала  емді  сол 
баланың қатынын әкесінің алуы дұрыс емес.
Мәснуи шариф
ііА*->3^ 
з <3^3з іЮ  
3 
о'а 
ІШ  )(*1—
1
*
Іщ Ш  
“і-Ц* 
з  ^'<3  ®'ц£С^-*  г4-^ ' 
-3 
“чч^вмз
4 ^ Л> 
ЬеІШ(|і (|ь  Iсі <»д/ 
°іЭ х ) й? * 3  
5£'>-і<3'Чг> ^М-ЛМ
45*-* 
®-)_>'с-і 
-*  ®ц£<-£. 
<^<Л>“  вс5Мй  О^-ЗС  й*
Фә 
ИЗӘ 
тәммәт  ләһу  һәзиһи 
ә ш и ә  
кулләһә  һән 
ҒӘЛӘЙҺИ 
әрбәғә  әләһл  уал  мәл уал уәләд уал  уәтән  уа  ибтилә биәрбәғә 
...мәтәт әләғдә уа мәләмәт әләсдиқә уа тәғн әлжуһәлә уа хәсәд 
алғуләмә фәизә сәбәрә ғәлә һәзиһил мәхн әкрәмә аллаһу ғәззә 
уа  жәллә  фид  дуниә  биәрбәғә  биғэззәл  қәнәғәт  уа  биһәибәт 
әннәфс  уа  биләзәт  әлғилм  бишәфәғәт  лимән  әрадә  мин 
ихуәнәһу уа би зәллә әлғәрш  иәум  лә зәллә лиәзәлләһ  уа  юқи 
мән  әрәдә  мин  худ  нәби  солләлләһу тағала ғәләйһи  уас  сәләм 
уа би мужәуәрәт әннәбиинә фи әғлә ғәлииинә фил жәннәт.
Маәынасы:  Егер  осы  терт  нәрсе  бітіп  қалса,  оган  терт 
нәрсе  болады  олар:  жан-уя,  мал,  бала,  отан.  Жаулары  жоқ 
болады,  достары  көбеиеді,  надандар  азайып,  галымдар  көп 
болады.  Осының  бәріне  сабырлық  қыпса,  Аллаһ  оның  жүзін 
керемет қылады және осы дүниеде улылықты, қанагаттықты, 
іпімнің  ләззәтін,  шапагатты  нәсіп  етеді.  Ақирет  күнінде 
варштың көлеңкесі шыжып турган күннен жауып  турады және 
жәннәтта пайгамбарлардың қасында бслады.
79

л^іЗч-* 
л>-* 
у  і-А-і* Цзс^м 
?•<**
Үш  мәртебе: 
Аллаһуммә  әхрижнә  бидухул  әшшәһр
әссәфәри уа әхтәмләнә билхәйр уа ...
Маәынасы:  Аллаһым,  екінші  ай  кірген  кезде,  бізді  ол  -  
айдан қайырлықпен шыгар.
Намаз хұптан соңындан үтірнің  өнгеден төрт ракағат [194]. 
Әуелгі  рәкәғәтқа  фәтихадан  [195]  кейін  он  бір  қулиә  [196]. 
Екіншіде он бір қул һууә аллаһ. Үшіншіде бір фалақ. Төртіншіде 
он  бір  ...  нас.  Намаздан  соң  кәлимәт  әттәмхид  [197]  жетпіс 
жолы,  салауат  жетпіс  жолы  ииәкә  нәғбуду  уа  ииәкә  нәстәғин 
[198] жетпіс жолы.  Оқу ол  кеше  ...  болса  бір  қылма тәхир  [199] 
уақыты да сен әй пақыр ...  мұсылман оқыса үшбу намаз рахмет 
еткей.  Хәлиқ  пенде  нәуәз  жарлықар  пендені  өзгені  һәм.  Дәфғ 
етер  келген  баланы  ....  жумләһ  мәкруһәттен  болғай  аман.  Бұ 
сағірден  тасғир  айға  ше  [йін]  көрмегі  дүр,  дәпләден  зәррәһше 
жаңа  ай  көрген  көтерсін  екі  қол  бұ дұғаны  оқысын  үш  жолы  уа 
ли раббикә аллаһ [200].
Әй,  бір  адраун  бір  Ахмад  атты  мәрд.  Әрбірі  әһлі  махаббат 
әһлі  дүр.  Әрбір  ісі  аптаб  дін  еді.  Пешуәй  әһлі  әин  еді.  Айтайын 
сенге мубарак аттарын.  Қыл дұға да жат[қа]  айтып ғәззәтларын. 
Бірі  оның Ахмад  мурсал  [201]  ерер,  ал  бірісі Ахмад ханбап  [202] 
ерер.  Бірісі  дүр  Ахмад  хайр  әнсәж  [203]  Бірі  арқам  ерді  ол  бірі 
Ахмад  хузурісі  несіт.  Бірісі  Ахмад  руи(рәуи)  әй,  жігіт.  Бірі  оның 
Ахмад  мұхтар дүр.  Ахмад жөми  [204]  аларға  жар дүр.  Бірісі  дүр 
аты хош Ахмад кәбир ол айырар аптадылар дастакир.  Бірі Ахмад 
сағири  атар  (аттар)  бейуаһ  бешараның  елген  тұтар  сүре  дүр 
Құран ішінде муғтабир [205] оқығыл он бір кәрт әй ....
Айтайын  атын  Тәбарак дұрыста  егер  оқыр  болсан  мубарак 
дұрыста.  Соң Тәбарак сүресінен  [206]  әй,  ұлы  оқы  бұ тасбихты 
жетпіс жолы. Сұлтан дәләм би ғәм кәнд. Сұлтан дәм хәрәм кәнд. 
Сұлтан  бидән  хал  мен.  Сұлтан  бір  дар  дегір  мен.  Шәһәр  сенбі 
күн  мубарак бұ хатым.  Кім  кетірсе  шәкін  қыл дарб шәтім.  Әр не 
болса  мақсатын  хасил  [207]  болар.  Не  тілесен  мақсатын  ... 
болар.  Патшалық ол кісі қылса талап худуры болды бұ іскер.  Әр 
кісі болса парызында қылса талап.  Егер әу кабирға сыйынсын әй 
...  әр  кісінің ғәйб болса естір.  Хожа Ахмадке сыйынсын  әй,  жігіт 
әр  кісі  мәлик  зәрәғәт  [208]  ойласын.  Иә  ғәмәрәт  иә  тижәрәт 
ойласын.  Біл  сиғари  емес  даман  ың(заманан).  Истиғәнәт  [209] 
істесен  бақғайсың.  Малы  кетсе  иә  кісінің  қашса  құл.  Иә,  бұлар
80

үшін  дұға  ашса  құл.  Даманың  Ахмад  хайір  әнсәж.  Кеткен
қашқанға  ол  қылғай  ғиләж.  Әр  кісі  қылса  талаб  ғылым  шәриф
[210].  Ол  не  қылса  ең  әй  мард  зариф.  Ол  руииә  рухына  [212]
шат ойласын. Біл дұға хайрді жат [қа] ойласын.
Жүз көтірсін Ахмад жәмиғ ол жәмиғ ол дүр жыласын жәмиғ ол.
Кімге  болса  талаб  дүниәуиден  арқам  ол  лендеге  болғай 
рахман.  Оқысын бұ сүрені он бір жолы және бұ тасбихны он бір 
жолы.  Әлбетте  ыхлас  бірлен  оқысын.  Ол  ғәиздер  рухына 
бағыштасын.  Он  бір  Ахмадні  дедім  мәтәхид.  Әр  бірі  бір  іске 
болды  мустәғид  [213].  Әр  мәһми  дүр  бір  Ахмад  дамині.  Үшбу 
ерлер  ...  ойләр хамыны.  Егерше ләтиф  көл дүр қаһар һәм  бар. 
Басын һәм көкке жетсе қылсын,  қаһар дәһр иле еліп тоты ғараб 
һәмсін.Тотылық  дәғуи  ғараб  ойлар  ғарабат  бұнда  дүр.  Яғни 
тоты мәслиннің басына нәһу сат бақытсызлық түсіп.
Бір  заман  қарғаға  мәжілістес  болып  түр.  Бү  халге  біраз
заман  өткенсоң  манағы  қарға  өзін,  мен  тоты  деп  дағуа  қылар
емес.  Мұнан  ғариблік  қайда.  Одан  Аллаһ  сақтасын............
Мәжлістес  бола  қапсаң  сенге  ифтиралар  баһтынлар  болмас 
ма?  Ол  біз  қылған  істердің  баршасын  қылды  деп  айтпас  па? 
Ұрлық  қарлық  екеуін  бірдей  қылған  жәннәт  бад  хал  қайдан
болмақ. 
.  .
Нәғузу  билләһи  мин  шурур  әнфусинә  уа  ми  сәииәт 
әғмәлинә.
Маәынасы:  Өзіміздің  жәмәншылызымыздән  жәнө  жәмән 
амалдарымыздан саван сыйынамыз.
Құдай  құтқарғаныңа  шүкір  әлхәмду  лилләһ  шүкір  мың 
қайтапа  шүкір.  Қателер  нәпсі  арзылары  адамды  ғақылға үйрет 
ләкин  ол  сабақтар  көп  уақытта  ыңғайсыз  болар.  Бәғдісі  бек 
қымбатқа түсер.  Бү сапар жолдан алған олжамыз үшбу мінәжәт 
иә,  Аллаһ  бойға  жұқтыра  кер.  Ғылым  әлиәқин,  ғәин  әлиәқин
[214]  болды.  Иә,  Аллаһ  хақ  әлиәқинлардан  қыла  кер.  Иләһи
[215]  пәруәрдігер  мәғшуқ  [216]  мин  мәуләнә  [217] Жәләлуддин 
Руминің  мәснәуи  шариғы  болғай  еді.  Иләһи  пәруәрдігер 
алдыңғы  мәсрәғнің  заманында  қыла  көр.  Мәзииәт  фәдиләт
[218] мағынасында.
81

Емдік кеңестер
Қара 
сиырдың 
жас 
тезегін 
топырақпен 
тұзбен 
араластырып,  илеп,  ортасына  қазан  қылып,  ішіне желдің  неше 
түрлі  дәрісін  сапып,  жеті,  тоғыз,  он  бір  жапырақ,  құйрық  май 
салып,  оттың  астына  көпім,  бу  шықпастай,  леп  шықпастай 
қылып, сыртқы қабаты күйген соң, алып бір жерін тесіп астынан
бөлесін. Мәжәррәб [219] дәрі. 
I
Құлағы  жел  ұстағанға.  Нанды  илеп  ортасын  қуыс  қылып, 
ішіне  қара  бұрыш  салып  мұны  да  отқа  пісіріп  сыртының  бір 
қабаты  күйіңкіреген  соң  алып  бұрыш  салған  жерін  тесіп 
құлағына төсесе құлақ саңраулығы ашылады.
Бас ағрықына (ауруына) махсус [220] алынған дұғаны тәхм 
(тақымына)  бітіп  жерге  қоймастан  брезент  қалта[ға]  салы[п], 
жоғары  асып  қойсын.  Қашан  тақым  құрып  біткенде  бас ағырық 
түгенгей қайтып тұтмайтын болғай.
Егер  жас  уақытында  ғөйрі  бір  адам  ол  тақымны  қолына 
ұстаса  басы  ағырлық  болғай.  Тәхмні  қашан  жуып  пәк  қылса 
қолында ұстап  құртқай жерге қоймағай қашан жоғары асқанша. 
Мәжрибәттардан  өз  қолымнан  жасап  берген  жанларым  бас 
аурудан құтыла[ды].
Тоғызыншы мартта бірнеше балықтарды тұтып, бір тоста суға 
сапып,  шәһил  ясин  [221]  оқып  суға дем  берсе,  дәурен сал  болған 
заман  балықтары  һәммәсі  бірден  арқасын  төсеп,  бетінні  жоғары 
қылғайпар.  Мұнан  мағулм  болар елдің дуаланмағы  бәғдә азан,  ол 
балықтарды судан шығарып, суға миск зағфран ғәуд ғәнбар сапып 
саутларға салып қойса сол елде болған әр ауруға шипа болар.
Хәуәһ  бамдат  уақыты  болсын  хәуәһ  тулуғ  шәмс  [222] 
болсын  хәуәһ  қиям  [223]  хәуәһ  намаз  ғаср  [224]  хәуәһ  намаз 
хуфтан  [225]  хәуәһ  ғуруб  шәмс  [226]  уақыты  болсын,  мунтәзәр 
болсын,  ескі  жыл  шығып  жаңа  жыл  кірген  уақытын  білу  үшін 
істелетұғын іс.
Зәрних  арысы  әһәк  күлгей  тәхмнің  сәфид  баршасын  су 
илен мәмзуж қылып, егер тахымның ..рын ішіне салып он минут 
қойып  қайтып  алсаң  жүні  сыдырылса  болғаны.  Болмаса  және 
де  зәрнихдан  салынады.  Егер он  минуттан  азда сыйдырса  күл- 
қосы  керек.  Әннурәт деп  осыны  айтады.  Түгін  кетіргенден  кейін 
тез жуғыл, егер тез жумаса жара қылады.
82

Дін тағылымы  (бесінші әңгіме)
Я і Э
И К І І ^ И І
У і  •  ^; 
і  £
/
/г'
*
дИ
К У $
  /а^А*
9
1
«
£> Г
< г
?
і ?
 ■
«£
І
9  *
<
 у
>3
Шфһ^ф^ф-
’  
р у^ г^ у 
_
<
 
/ 
’ 
-• 
/ /;
и ы і л
  сі 
• <£.
✓
г.>
. 
У
в » 
ЯР*
4
'  /*
г
 ж
? 
/
< >/
>.» 
й іір й
Ш І
✓  /
:> £ ^
£?
О^Аг^Лт 2
У*
^ К г*' 
"
*
!
&
*
'
<
 
Щ
ш
Щ
^
м
 
«
№
Щ
*
 . //* - 
-
_
_
_
_
_
*   I С   ~  І
  . 
л $ е   \
 
/•  ?
' 
г
 
в
 
-
•
і  [Н > .Ь /? ■*№ ІІР Й Н
*   V   ' *   • 
т 
\ >  
Ғ
^ ->
у^у
2 
\Ц?гг&£? *&*}
 ;А 
у^ііи^
г * г Г . "  
*
Щт ЩМ
Ш  
! 
; и # я ? :'* Ь ’й Ь * *
я Ш  Ш
 Ш
ш ж
-! 
: в І 1  V  І ш
'і/ V Й |^  А  I  Лі/ОІ 
•*»* « І ^
Г  
.-  "
Ш В Я  В :  
а^
:
ь*
|§ ||||2  "
гу
-
г
і и ю
ш
в
ИИШ
* > . ' ' .  
'  у.^ г’ 
*.  ^ ^  
,
 
і  -*'>•. і- 
^
£~Мг9у^Ь*ъ? '|М^'С^^^ 
“ '
О &3? 0 ъ***  У
Жәбәл илә қубис [227], 
жәбәл 
хәррә [228], жәбәл сур [229], 
жәбәл  бәтәхә  [230],  жәбәл  ғәрәфәт  [231].  Әннә  хазретміздің 
алдына  жиылып  келіп  бізді  жалғандағы  қорлықтан,  ахиретте 
тозаққа  отын  болудан  құтқарып  алалатын  болайық  сен  қабыл
83

көрсең  Құдай  қабыл  дейді.  Орын  орнымызда  тұрамыз  сен 
аламын десең қолыңа келеміз,  басқа аламын десе үстіне құлап 
өлтіреміз.  Хазірет  Жәбрәйіл  сен  керек  қылсаң  осы  таулардың 
айтқаны рас дегенде, әннә хазіретміздің берген жауабы.
Иә,  Жәбрәйіл  иннә  дуниә дәр  мән  лә дәр  ләһу  уа  мән  лә 
мәл ләһу қад иәжмәғәһә мән лә ғәқл ләһу.
Қалә  ләһу  Жәбрәйіл  ғәләиһис  сәләм:  «сәббәтикә  аллаһ 
иә, Мухаммад би қаул сәбит» уа фи һәзиһил хәдис бурһән шәф 
уа  бәиән  кәнә  ғәлә  фәдл  әлфәқир  әссабир  ғәлә  әлғәни 
әшшәкир  кәмә  ижтәмәғәт ғәләһи  әссадәт әссәниәт уат таифәт 
әссуфиәт  уа  илә  һәзәл  мәқам  ишәр  мән  қалә  мин  әрбаб 
әлкәмәл һәммәт әррижәл тәһдәм әлжибәл.
Маәынасы:  Иә,  Жәбрәйіл,  бул  дүние  -   үйі  және  малы 
жоқтарәа үй. Бул жерде ақылдары жоқтар әана жвнал&ан.
Жәбрәйіл  айтты:  Иә,  Мухаммед,  Аллаһ  Таәала  сені 
турақты  сөзбен  бекітті». 
Бул  хадисте  пақырлардың 
абзалдыәы  жайлы  айтылады.  Өйткені  ол  -   сабырлы  және 
шүкір  етуші.  Бул  сипаттардың  бәрі  айбынды  сопыларда  да 
бар. Нақты шешім тауларды жарады.
Керек  қылмады,  мұрнын  көтерді  «ғулу  әлһәммәт  минәл 
иман» таудан да асырды.
Маәынасы: «Дәреженің жоәары болуы -  иманнан».
84

* А* ь>
/
*  
*
ш ш ш
Щ >07> Щ Ш Ш Ш
У 
^
»
•
4
ІМ І
Г  л  *
І >
Щ
Г А Щ / 
Щ

жүктеу/скачать 7,18 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: