Ұйғыр әдеби тілінің дамуына орыс тілінің ықпалы

185

шама-шарқының әр түрлі дәрежеде болуына орай, тілінің дамуы да әр түрлі 

сипатта, әр түрлі сатыда болғанын көреміз. Мысалы, қырғыз, қарақалпақ, 

түрікмен  сияқты  халықтардың  қолында  бұрын  өзінің  төл  жазу-сызуы 

мүлдем болмаса, өзбек, әзірбайжан, тәжік тәрізді ертеден жазба дәстүрге 

ие халықтардың өз тілін халықтық негіздегі жазба әдеби тіл дәрежесіне 

көтере  алмағаны  мәлім.  Орта  Азия  мен  Қазақстандағы  бірқатар 

халықтардың қолындағы араб алфавиті негізінде жасалған жазбаның ол 

кезде көбіне-көп ат төбеліндей оқыған молда-қожалардың кәдесіне ғана 

жарап, сауатсыз қалың бұқараның игілігіне айнала алмағаны белгілі. 

Ұлттық әдеби тілдердің революциядан бұрынғы дәуірде қалыптасып, 

өрістірек дамуына, бір жағынан, кейбір халықтың (мысалы, шор, тува, 

тофалар,  камасиндер)  аздығы,  сондай-ақ  бірсыпыра  тілдің  (өзбек, 

тәжік  және  басқалар)  құрамында  өзіндік  ерекшеліктері  күшті,  алшақ 

диалектілер  мен  говорлардың  өмір  сүріп  келгені  де  тосқауыл  болмай 

қалған жоқ. 

Міне,  осындай  толып  жатқан  әлеуметтік  және  таза  тілдік 

факторлардың салдарынан Орта Азия мен Қазақстанды мекендеуші ірілі-

уақты  халықтардың  көпшілігінде  революцияға  дейін  нағыз  халықтық 

сипаттағы жазба әдеби тіл болмады десек, қателеспейміз. Бұл аймақта 

қоныс тепкен ұйғыр халқының тілі де дәл осындай болды. Ұйғыр тілі 

белгілі әдеби дәстүрі бар көне жазу тілі бола тұрса да, революцияға дейін 

қоғамдық  функциясы  солғындап,  дамудың  орнына  тоқырай  бастаған 

тілдердің бірі болатын. 

Ұлы  Октябрь  революциясы,  Коммунистік  партия  ұлт  тілдерінің 

дамуына кең жол ашты. В.И.Ленин, Коммунистік партия тіл мәселесіне 

үлкен саяси мән беріп, бұрын жазу-сызуы болмаған, қоғамдық дамудан 

кенже  қалған  халықтардың  рухани  мұң-мұқтажына  ерекше  ілтипатпен 

көңіл  аударды.  Олардың  әрқайсысының  өз  мәдениетін  жаңа  заман 

талабына  сай  тез  өркендетуі  үшін  мәдениет  атаулының  пәрменді 

бір  құралы  –  жазу  өнерін  игеруіне  жағдай  туғызды.  Мінекей  соның 

нәтижесінде Совет Одағы халықтарының туысқандық семьясына кіретін 

үлкенді-кішілі 130 ұлт пен этнолық топтың қазір 70-ке жуығы өз ана тілі 

негізінде жасалған әдеби тілге қолы жетіп отыр.

Партиямыз  ұлт  тілдерінің  келешегі  жайындағы  мәселені  өзінің 

программалық  міндеттерінің  бірі  деп  қарап,  бұл  саладағы  өзінің 

келешектегі ұстайтын принципінің бағыт-бағдарын белгіледі. Бұл жөнінде 

партияның  жаңа  Программасында  былай  делінген:  «Бұдан  былай  да 

СССР халықтары тілдерінің еркін дамуына, СССР-дің әрбір азаматының 

186

өзі  қалаған  тілінде  сөйлеуіне,  балаларын  тәрбиелеп,  оқытуына  толық 

еркіндікті  қамтамасыз  ету,  сөйтіп  қандай  да  бір  тілді  қолдануда  ешбір 

артықшылыққа, шек қоюға немесе күштеуге жол бермеу». 

Ұлт  тілдері  дамуын,  әсіресе  олардың  Совет  дәуірі  тұсындағы 

даму  заңдылықтарын  жан-жақты  зерттеу  ғылым  үшін  де,  теория 

үшін  де  маңызы  айрықша  зор.  Мұндай  зерттеу  әрбір  тілдің  ішкі  даму 

заңдылықтарын  ашуға  түрлі  объективтік  факторларға  байланысты 

оның қоғамдық қызметінің кеңеюін, құрылымдық жағынан өсіп-жетілу 

жолдарын танып-білуге мүмкіндік береді. 

Еліміздегі өзге де көптеген ұлт тілі сияқты совет үкіметі жылдарында 

қайта туып жаңарған жаңа әдеби тілдің бірі – социалистік ұйғыр ұлтының 

тілі. Ұйғырлар – шығыс әлеміне ежелден әйгілі болған, мәдени де әдеби 

бай мұраға ие көне халықтардың бірі. 

Жазба деректерде ұйғыр деген атты тұңғыш рет – VIII–IX ғасырларда 

Монғолия  жеріндегі  Орхон  өзені  бойынан  табылған  құлпы  тастардың 

бетіндегі  көне  түркі  жазуларынан,  сол  сияқты  ұйғыр  деген  этнонимді 

одан кейінгі дәуірдегі көптеген қытай және араб қолжазбаларынан жиі 

ұшырастырамыз. Бертін келе, XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап 

ұйғыр  деген  жалпы  этнолық  атаумен  қатар  қашқарлық,  тұрпандық, 

жаркенттік, ақсулық, ілелік деген тәрізді, мекендейтін қаласының, тұрған 

жерінің  атымен  атайтын  дәстүрдің  ірге  тепкені  мәлім.  Сол  сияқты  Іле 

бойы ұйғырларының өздерін күні кешеге дейін тараншы деп атап келгенін 

де білеміз. Бұл ат «таран» (егін) деген монғол сөзіне «шы» жұрнағының 

жалғануы арқылы «егінші» деген мағынаны аңғартады. 

Ұйғыр  халқының  дені  қазір  Қытай  Халық  Республикасындағы 

Шыңжаң  өлкесінде  тұрады.  1953  жылғы  дерек  бойынша  Шыңжаң 

ұйғырларының саны 3 миллион 640 мың адам. Совет еліндегі ұйғырлар 

да сан жағынан едәуір (95,2 мың адам). 

Россия  жеріне  ұйғырлар  өткен  ғасырдың  екінші  жартысында 

қоныс  аударған.  Феодалдық  езгінің  тепкісінде  азап  шеккен  ұйғыр 

халқы  өзін  билеп-төстеушілерге  қарсы  көтеріліске  шығып,  мұнысы 

сәтсіздікке  ұшырағаннан  кейін  XIX  ғасырдың  екінші  жартысында 

атамекені Шыңжаңды тастап, іргелес ел Қоқан хандығының қол астына 

қоныс аударуға мәжбүр болады. Мұнда Ферғана алқабына алғаш келіп 

қоныстанғандар  Шыңжаңның  оңтүстік-шығысында  тұратын  Алтышар 

ұйғырлары  болатын.  Қытай  мен  Россия  арасындағы  саяси  жағдайға 

байланысты Шыңжаң ұйғырларының тағы бір бөлігі 1881–1884 жылдар 

арасында Қазақстанның оңтүстігіндегі Жетісу өлкесіне келіп орналасады. 

187

Тілдік ерекшелігі тұрғысынан алғанда, ұйғыр тілі түркі тілдерінің 

қарлұқ-хорезм деп аталатын тобының оңтүстік-шығыс бұтағына жатады. 

XI–XII ғасырларға тән «Құтадғу білік» тәрізді жазба ескерткіші бар бұл 

тіл  қазір  ол  замандағысынан  көп  өзгеріске  ұшыраған.  Ұйғыр  тілінің 

ертедегі  жазба  нұсқаларда  сақталған  үлгісін  бұл  күнде  ғылымда  көне 

ұйғыр  тілі  деп  атайды.  Қазіргі  ұйғыр  тілі  осы  бір  көне  тілдің  табиғи 

жалғасы есепті. Орта ғасырдағы бүкіл түркі халықтарының ортақ жазба 

әдеби тілі – шағатай тілінің қалыптасуына елеулі үлес қосқан тілдердің 

белді біреуі де осы көне ұйғыр тілі

1

. 

Орта ғасырдан бергі дәуірдегі, әсіресе XVII ғасырдан кейінгі кездегі 

ұйғыр  тілінің  дамуында  жазба  ескерткіштерде  сақталған  бұрынғы 

классиктік жазба тілдегі әдеби дәстүрден бірте-бірте қол үзіп, халықтық 

арнада дамуға қауырт бет бұрғаны байқалады. Бұл бағыт, әсіресе XVII–

XIX  ғасырларда  өмір  сүрген  Хирқытий  (XVII),  Нобитий,  Велилий 

(XVIII),  Абдрейім  Назарий,  Молла  шәкір,  Молла  Билал  (XIX)  тәрізді 

ақын-жаузшылар  қалдырған  әдеби  мұралардың  тілінен  айқын  елес 

береді. 

Бірақ  қаншалықты  халықтық  арнада  дамып  келген  тіл  десек  те, 

үстіміздегі  ғасырдың  бас  шамасына  дейінгі  жазба  ұйғыр  әдеби  тілінің 

түркі  тілдері  ішіндегі  орта  ғасырлық  әдеби  дәстүрі  басым,  кітаби 

элементі мол сақталған тілдердің бірі болып келгенін айту керек. Міне, 

сол үшін де Октябрь революциясын жеңген алғашқы жылдардың өзінде-

ақ ұйғыр халқы өзінің қолтума мәдениетін дамытудың басты бір түйіні 

етіп халықтық негіздегі әдеби тілді нормаға түсіру мәселесін қолға алған 

болатын.  Мұның  айғағы  ретінде  20–80  жылдары  ұйғыр  тілі  туралы 

дүркін-дүркін өткізілген конференцияларды атауға болар еді. 

Совет  ұйғырлары  өзінің  жаңа  жазба  әдеби  тілін  жасауда  нағыз 

демократиялық  принциптерге  сүйенеді.  Олар  өздерінің  бұрыннан  келе 

жатқан орнықты дәстүрі бар жазба әдеби тілінің прогресшіл жақтарын 

толық  игере,  кітаби  тілдің  халық  арасына  әбден  сіңіскен  элементтерін 

кеңінен  пайдалана  отырып,  барша  ұйғыр  халқына,  оның  ішінде  совет 

ұйғырларына  жаппай  ортақ  халықтық  сөйлеу  тілінің,  бай  фольклор 

тілінің негізінде жаңа жазба әдеби тілдің іргесін қалауға кірісті.

Өзбекстан  жерінде  тұратын  ұйғырлардың  негізінен  Шыңжаң 

провинциясының  оңтүстік-шығысынан,  ал  Қазақстан  жеріндегі 

ұйғырлардың  Іле  өлкесі  мен  Құлжа  төңірегінен  келуі,  осыған  орай 

олардың әрқайсысының бір-бірінен ерекшелігі бар екі түрлі диалектіде 

1 А.К.Боровков. Әлішер Навои – өзбек әдеби тілінің негізін қалаушы. «Әлішер Навои» 

деген жинақ, Москва, 1946 жыл, 92–120 беттер.

188

сөйлеуіне байланысты ұлттық жаңа әдеби тіл қай диалектінің («тараншы» 

немесе «қашқар») негізінде жасалуы керек деген мәселе кезінде көптеген 

пікір таласын тудырған еді. Бірақ ұйғыр халқының мәдени жұршылығы 

бұл  мәселені  халықтың  қалың  тобының  тілегін  ескере,  тіл  зерттеуші 

мамандардың (С.Е.Малов, К.К.Юдахин, А.Розыбақиев, А.Мұхәммәди т.б.) 

көмегіне сүйене отырып ойдағыдай шешті де. 

Жаңа ұйғыр әдеби тілінің совет үкіметі жылдарында дамуы туралы 

сөз  еткенде,  біз  оның  бұғанасы  бекіп,  қанатын  кең  жаюына  ұлы  орыс 

тілі  тигізіп  отырған  игілікті  ықпалды,  әрине  айтпай  отыра  алмаймыз. 

Олай болатын себебі, ұйғыр тілінің қазынасына бұл дәуірде орыс тілінің 

есесінен келіп қосылған үлес қомақты да мол.

Басқа тілдің әсерінен мүлдем пәк, тіл атаулыдан оқшау тұрған бірде-

бір тілді тарих әлі күнге кездестірген емес. Әлбетте, тілдердің дамуында 

байқалатын  бір  тілден  бір  тілге  ауыс-түйіс  жайларды,  сондай-ақ  ол 

жайлардың белгілі бір тілдің дамуында алатын орнын танып-білмей тұрып, 

ешбір тілдің өткені мен бүгінгісін ғылыми тұрғыдан зерттеу мүмкін емес. 

Себебі,  тілдердің  өмірдегі  қолданылу  өрісінің  ұлғайып,  грамматикалық 

жүйесінің  жақсара  түсуі  немесе  керісінше  тоқырап  өсе  алмай  қалуы 

сияқты процестердің кейде әр түрлі тарихи, мәдени, экономикалық қарым-

қатынаста  болған  халықтардың  бір-біріне  өзара  тіл  тұрғысынан  етер 

ықпалына байланысты болуы әбден заңды нәрсе. 

Тарихта  өзге  тілдердің  дамуында  прогресшіл  қызмет  атқарған 

тілдердің де, сондай-ақ ассимиляциялаушы қызмет атқарған тілдердің де 

талай мысалы бар. Біздің социалистік қоғамда орыс тілінің барлық таптық 

қоғамда бұрын-соңды болған ұлт аралық қарым-қатынас тілінен түбірлі 

айырмашылығы бар. Ол қазір еліміздегі барша ұлт тілінің, оның ішінде 

ұйғыр тілінің дамуы мен келешегіне игілікті ықпал жасауда. Партиямыздың 

Программасында көрсетілгендей, орыс тілі – біздің еліміз үшін «іс жүзінде 

СССР-дің барлық халқының ұлтаралық қатынасы мен ынтымағының тілі» 

болып отыр. Социлистік құрылыстың қай саласында болсын ұлттардың 

өзара  ұғынысып,  пікір  алысуында,  бір-бірімен  достасып,  араласуында 

орыс тілінің атқарып отырған қызметі орасан зор. 

Жақында  болып  өткен  Партияның  Орталық  Комитетінің  июнь 

Пленумы  орыс  тілінің  интернационалдық  тәрбиедегі  маңызын  атап 

көрсетті. 

Орыс тілі – дүние жүзіндегі дамыған тілдердің бірі. Ол қазір Біріккен 

Ұлттар Ұйымының мәжілісінде басты бір тіл ретінде қолданылады. Орыс 

тілінің қоғамдық қызметінің өрісі де мейлінше кең. Біздің елде орыс тілі 

189

араласып, орыс тілі қатынаспайтын қоғамдық өмірдің саласы жоқ деуге 

болады. 

Күнделікті  өмірде,  социалистік  құрылыстың  барлық  саласында 

орыс  халқымен  қоян-қолтық  араласа,  бірлесе  істеуінің  нәтижесінде 

совет халқының төрттен үш бөлігі қазірдің өзінде-ақ орыс тілінде еркін 

сөйлейді. Орыс тілін ерікті түрде үйрену арқылы еліміздегі әрбір халық 

ұлы  орыс  халқының  ғана  емес,  сонымен  бірге  басқа  да  халықтардың 

ұлттық  мәдениетімен,  дүние  жүзілік  мәдени  қазынаның  байлығымен 

танысуға  толық  мүмкіндік  алып  отыр.  Орыс  тілінің  ұлт  аралық  тілге 

айналуы орыс халқының Россия топырағында бірінші болып социалистік 

революция жасап, езілген халықтарды азат еткен ұлы күрестегі тарихи 

рөліне де байланысты. Ұлы Ленин өзінің мәңгі жасағыш, данышпандық 

шығармаларын орыс тілінде жазды. 

Орыс  тілінің  осындай  игілікті  әсерін  ұйғыр  әдеби  тілінің  барлық 

саласынан  –  фонетикасы  мен  лексикасынан  да,  грамматикасы  мен 

стилистикасынан  да  айқын  көруге  болады.  Өйткені,  ол  –  күнделікті 

өмірімізде, біздің көз алдымызда болып жатқан тілдік құбылыс. Мұны 

екі  тұрғыдан  қарастыруға  болады.  Біріншіден,  ұйғыр  тілі  орыс  тілінің 

лексикалық байлығынан өзіне қажетті сөздерді тікелей қабылдау арқылы 

толығып отырса, екіншіден, ол орыс тілі негізінде жасалып жатқан жаңа 

сөздерді,  сөз  тіркестерін,  фразеологизмдерді,  басқа  да  морфологиялық 

тұлға,  синтаксистік  модельдерді  беруде  өзінің  ішкі  мүмкіншіліктерін 

сарқа  пайдалану  арқылы  дамып  келеді.  Бұл  айтылған  бірінші  жол 

негізінен ұйғыр тілі лексикасының сан жағынан үздіксіз байып, кемеліне 

келуіне  қолайлы  жағдай  жасаса,  екінші  жол  оның  сан  жағынан  да, 

сапа жағынан да дамуына итермелейді, яғни тілдің сөз қазынасындағы 

асылдарды саралап алып, пайдаланады, сөйтіп, тілдің қайнар бұлағының 

көзін аршып, еркін тыныс алуға ықпал жасайды; орыс тілінің әсерімен 

кейде бұрын-соңды тілде болмаған жаңа құбылыстар (сөз қолдану, сөз 

жасау, грамматикалық тіркес т.б.) бой көрсетіп отырады. 

Пікіріміз  дәлелді  болу  үшін  бірнеше  мысал  келтірейік.  Совет 

дәуірінде ұйғыр әдеби тілінің лексикасы, әсіресе оның терминологиялық 

қоры орыс тілінен еніп жатқан (партия, коммунизм, социализм, колхоз, 

совхоз,  фабрика,  самолет,  вертолет,  физика,  химия,  капрон,  цемент, 

ракета, комонавт, гектар, тонна) жүздеген, мыңдаған жаңа сөз, термин 

есебінен дамып отыр. Бұл сөздер – ұйғыр тілінде тұрған оқшау сөздер 

емес, керісінше, әрбір ұйғырдың ауызекі тілінде байырғы сөздер тәрізді 

жиі қолданылатын актив сөздер. 

190

Ал енді ұйғыр тіліндегі туғутхана (родильный дом), йәттижилиқ 

(семилетка),  шиләпчиқирши  (производство),  артуқ  шиләп  чиқириш 

(перепроизводство), 

изчиллиқ 

(последовательно), 

йәкшәмбилик 

(воскресник), әдәбилшунас (литературавед), БМТ – Бирләшкән милләтләр 

Тәшкент (ООН), ХХР – Хитай Халиқ Республикиси (КНР), етиз мәликиси 

(королева  полей),  нухтәй  нәзәр  (точка  зрения),  диққәт  мәркизидә  (в 

центре внимания), китап үстидә шилимәк (работать над книгой), өз ичисә 

алмақ (включать в себя), бәхитигә яриша (к счастью), өткән число билән 

(задним числом), мәйрәм билән (с праздником), шәхсигә сиғиниш (культ 

личности)  және  осы  сияқты  көптеген  жаңа  сөздерді,  сөз  тіркестерін, 

қысқарған  сөздерді,  идиомалық  тізбектерді  алсақ,  бұлар  орыс  тілінің 

әсерімен жасалған модельдер, сөзбе-сөз аударудың нәтижесінде шыққан 

лексикалық  калькалар.  Мұны  фразеология,  мақал-мәтел  саласынан  да 

байқауға  болады.  Мысалы,  калачқа  олтуруп  қалмақ  (сесть  в  галоши), 

факт  алдида  бәш  әгмәк  (преклоняться  перед  фактом),  жүжини  күздә 

санимақ  (цыплят  по  осени  считают),  немә  тәрсәң,  шуни  аларсән  (что 

посеешь, то и пожнешь) тағы басқалары. 

Сыртқы  әсерге  көп  бойсұнбайтын,  лексика  мен  морфологияға 

қарағанда  әлдеқайда  тұрақты  категориялардың  бірі  –  тілдің  дыбыстық 

жүйесі  мен  грамматикалық  құрылысы.  Дегенмен,  ұйғыр  әдеби  тілінің 

бұл  саласында  да  орыс  тілінің  кейбір  әсері  айқын  көрініп  отыр.  Оған 

мысал ретінде орыс тілінен еніп, халық көпшілігі өзінің тіліне үйлестіре 

меңгеріп келе жатқан кейбір ф, ц, щ тәрізді аффрикат фонемаларды, ұйғыр 

тілінің дыбыс жүйесіне жат, орфоэпиялық нормасында бұрын болмаған 

бр, тр, тнг, нк сияқты толып жатқан дыбыстық тіркестерді атаған дұрыс. 

Егер  жиырмасыншы-отызыншы  жылдарда  көпшіліктің  сөйлеу  тілінде 

пабирик, пунтам, семәнт, чотка, биргадир, тирәктир, митинга, танка 

түрінде айтылса, қазіргі уақытта мұндай сөздерді орыс тілі нормасына 

сай дұрыс айту тенденциясы басым, олар фабрика, фундамент, цемент, 

щетка, бригадир, трактор, митинг, танк түрінде жазылып жүр. 

Орыс  тілінің  осы  тәрізді  әсерін  біз  ұйғыр  тілінің  синтаксистік 

құрылысынан  да  кездестіреміз.  Егер  ұйғыр  тілінің  өткен  дәуірдегі 

дамуына  көз  жіберсек,  ол  негізінен  әдебиеттің  поэзия  жанры  арқылы 

көрінеді.  Проза  жанрының  мешеу  қалуы,  әрине  тілдің  синтаксистік 

құрылысына, әсіресе құрмалас сөйлем жүйесінің дамуына белгілі кеселін 

тигізді.  Сондықтан  қазіргі  әдеби  тілде  қалыптасып,  тілдік  нормаға 

айналып отырған құрмалас сөйлемнің біраз түрі орыс тілінің ықпалымен 

дамып  отыр.  Мысалы,  мән  шуни  яхши  билимәнки,  у  өзи  қилған  ишниң 

191

бөддисидин чиқалайду (я одно хорошо знаю, что он выполнит то дело, за 

которое взялся). 

Ұйғыр  тілінде  байқалатын  сөз  қолданудың  кейбір  стильдік 

нақыштарынан,  жаңа  теңеу,  эпитеттер  жасау  тәсілдерінен  орыс  тілінің 

игілікті  ықпалын  аңғару  қиын  емес.  Ондай  әсем  де  өткір  теңеулер, 

тігісі жатық сөйлемдер, алғыр оймен ұштасып келетін фразеологиялық 

тіркестер  көркем  сөз  шеберлерінің  қолдануында  шығарма  тілін 

нәрлендіріп,  оған  ерекше  өң,  жаңаша  өрнек  салып  отырады.  Ондай 

орынды,  шебер  жаңашылдықтан  қашқақтау,  бойкүйездікке  салыну  – 

тілдің даму заңдылығын түсінбеу деген сөз. 

Орыс тілі ұлт тілдеріне, соның ішінде ұйғыр әдеби тіліне келешекте 

де игі әсер ете бермекші. Өйткені, коммунистік қоғам орнатып жатқан 

көп ұлтты совет халқы үшін оның ұлт аралық қатынас құралы ретіндегі 

рөлі барған сайын арта бермек. 

«Қазақстан коммунисі», 7 шілде 1963.

Уйгурский литературный язык и вопросы разработки научных 

принципов терминотворчества

Необходимость  изучения  терминотворческого  процесса  в  целях 

выяснения вопроса формирования и усовершенствова ния литературных 

норм диктуется тем, что именно в данном процессе, наряду с общими 

закономерностями,  свойственны ми  языкам  различной  системы  или 

одной  родственной  груп пы,  больше  всего  отражаются  специфические 

особенности каждого языка, выявляются его возможности и перспектива. 

Поэтому исследование основных этапов разработки принци пов научной 

терминологии, с учетом всех положительных и отрицательных моментов, 

практических и теоретических ус пехов и промахов, даст нам возможность 

иметь более ясное представление не только о постепенном пополнении 

и  обога щении  словарного  фонда  языка  за  счет  терминологической 

лексики по самым различным отраслям знаний, но и об об щих процессах 

становления  и  развития  конкретного  литера турного  языка,  в  которых 

терминотворчество играет немало важное значение.

Исходя из этого, в данной статье мы попытались охарак теризовать 

весь  практический  путь  создания  терминологии  и  разработку 

основных  его  принципов  в  современном  уйгур ском  литературном 

языке.  Необходимость  в  такого  рода  работе  объясняется  еще  и  тем, 

что  в  процессе  формирования  и  развития  современного  уйгурского 

литературного  языка,  являющегося  единым  для  синьцзянских,  так  и 

192

советских  уйгуров,  наметились  некоторые  своеобразные  тенденции 

в  области  терминотворчества,  которые,  безусловно,  требуют  самого 

тщательного и всестороннего анализа и критической оценки. В связи с 

этим мы остановимся на вопросах о нормах литературного языка, об их 

усовершенствовании и ста билизации.

Из истории современного уйгурского языка

Современный  уйгурский  язык,  принадлежащий  по  существующей 

классификации

1

  к  карлукской  группе  тюркских  язы ков,  образовался 

«в  эпоху  Караханидского  государства  в  результате  взаимодействия 

западных и восточных тюркских языков, с одной стороны, и таджикских 

и других иранских языков Средней Азии, с другой»

2

. На последующих 

этапах  своего  исторического  развития,  особенно  в  период  XIII–XVI 

вв.,  он  наряду  с  другими  тюркскими  языками  выступает  как  один  из 

основных  слагаемых  компонентов  так  называе мого  среднеазиатского 

«чагатайского»  языка,  о  чем  свиде тельствуют,  помимо  исторических 

фактов, данные таких про изведений, как «Сказания о пророках» Рабгузи 

(XIV  в.).  «Мухаббатнамэ»  Хорезми  (XIV  в.)  и  произведений  других 

предшественников

3

 Навои, Лутфи, Атаи, Саккаки и др. В этих памятниках 

обнаруживается  много  общих  фонетиче ских,  лексико-грамматических 

особенностей с уйгурским языком

4

.

Наиболее  характерным  периодом  в  истории  развития  уйгурского 

языка  как  языка,  обособившегося  от  других  родственных  ему 

среднеазиатских языков собственными чертами фонетической системы 

и  грамматического  строя,  является  период  после  XVII  в.,  в  котором 

получает  свое  развитие  не  только  общенародный  разговорный  язык 

уйгуров, как сово купность ряда диалектов и говоров, но и его письменно-

лите ратурная форма, о чем свидетельствуют обнаруженные ма териалы 

за последнее время

5

.

Найдены  также  рукописи  –  художественно-литератур ные 

и  историко-филологические  произведения  на  уйгуском  языке, 

1  Н.А.Баскаков.Тюркские языки. М., 1960, стр. 181–184.

2  Там же.

3  А.М.Щербак. Грамматика староузбекскогоязыка. М.–Л., 1962, стр.25–36.

4    А.К.Боровков.  Алишер  Навои  как  основоположник  узбекского  литературного 

языка. Алишер Навои. Сб.ст., М.–Л., 1916. стр. 92.

5  Выявление  и  изучение  рукописе  литературных  памятников  в  СУАР  началось 

примерно с 1953 года. Не в организованном порядке путем экспедиционных выездов 

работа проводилась в 1955–1956 гг.

193

определенная  часть  которых  уже  изучена  и  опубликована

6

.  Среди 

этих  памятников  арабописьменного  уйгурского  языка  XVII–XVIII 

вв.  имеются  творения  таких  поэтов,  как  Мухаммед  Имин  Хирхити 

(«Муһәббәтнамә по меһнәткам»), Залили («Тәзкираи чилтән»), Навбити 

(«Ғәзәлләр»),  Абдурахим  Низари  («Рабъиә  Сәъдин»),  Молла  Шакир 

(«Зәпәрнамә»), Молла Билал («Гәзәт-дәр мүлки Чин»), а также поэтов-

историков  Мухаммеда  Садыка  Кашгари  («Тизкираи  әзизан»),  Моллы 

Мусы  Сайрами  («Тарихий  әмәнийә»)  и  др.  Эти  произведения  в  общей 

сложности  составляют  огромный  лингвистический  материал,  позво-

ляющий определить характер и степень развития как обще народного, так 

и письменно-литературного языка уйгуров.

Этот весьма сложный и пока еще никем не разработан ный вопрос 

требует  специального  комплексного  исследования.  Поэтому  нашу 

попытку  охарактеризовать  историческое  прошлое  (XIX  в.)  уйгурского 

языка можно считать предварительной.

При  рассмотрении  уйгурского  языка  в  соответствии  с  со циально-

экономической  и  культурно-политической  историей  его  носителей 

прежде  всего  обращает  внимание  тот  факт,  что  язык  не  всегда  имел 

беспрерывное  поступательное  развитие,  и  наоборот,  наряду  с  бурным 

расцветом  наблюдались  и  мо менты  деградации.  Причем  эти  общие 

объективные  явления  в  одном  случае  приводили  к  образованию 

письменного  литературного  языка  с  последующим  расширением  его 

сфер,  тогда  как  в  другом  –  способствовали  развитию  общенародного 

живого языка путем объединения и консолидации диа лектов и говоров 

на  всей  или  на  определенной  территории.  Как  всегда,  при  таких 

исторических  ситуациях,  в  частности  при  перемещении  культурных 

центров, в литературном языке исходили соответствующие изменения: 

сужение  или  рас ширение  его  общественных  функций,  отход  или 

сближение литературных норм с нормой общенародного живого языка, 

изменение диалектной основы и т. д.

Наиболее  характерные  особенности  истории  развития  уйгурского 

языка в дооктябрьский период были следующие:

1. Несмотря на то, что он объединял ряд говоров и диалектов, был 

единым для всего уйгурского народа.

2.  Он  имел  свою  письменно-литературную  норму,  которая  в 

соответствии с изменениями в социально-экономической и культурной 

6  Астәп  Маматомунов.  Уйғурлари.  Тәшкент,  1960,  80  стр.  Әсирләр  садаси. 

Топлитератур. М.Һәмраев, В.Юдин, С.Моллаудов, Ю.Мухлисов. Алмута, 1963, 337 стр. Һилал 

Назим. Талланған әсәрләр. Топлиғучи. Савут Моллаудов. Алмута. 1961, 168 стр.

194

жизни народа, то развивалась до уровня общелитературного языка, то, 

суживая  сферу  своего  употребления,  оставалась  в  рамках  книжного 

языка («китабий тил»),

3. Письменно-литературный язык не имел определенную и вполне 

устойчивую диалектную базу. Она менялась в зави симости от историко-

экономических  положений  тех  или  иных  районов  страны,  а  также  от 

частого перенесения культурных центров. Так, в одном случае опорным 

диалектом  письменно-литературного  языка  выступали  юго-западные 

диалекты, тогда как в другом – северо-западные. До второй по ловины 

XVIII  в.  наиболее  важные  в  экономическом  и  куль турном  отношениях 

центры находились на юге страны, и поэтому кашгарский и яркендский 

диалекты сыграли веду щую роль в развитии уйгурского литературного 

языка. Но в связи с образованием илийского султаната во второй полови не 

XIX в. и перенесением административных центров на север Синьцзяна, в 

дальнейшем развитии письменно-литературной нормы-уйгурского языка 

значительную роль сыграли северные диалекты, наиболее характерным 

компонен том которых являлся язык уйгуров Илийской долины.

Все это хорошо прослеживается на материале языка ху дожественных 

произведений  уйгурских  поэтов.  Так,  напри мер,  произведения  А. 

Низари, поэта первой половины XIX в., выходца из Кашгара

7

, в языковом 

отношении  наилучшим  об разом  характеризуют  уйгурский  письменно-

литературный язык указанного периода. В известных его произведениях 

«Сказания  угнетенных»  («Гериплар  Һекайити»)  и  др.  просле живается 

ряд  характерных  для  кашгарского  диалекта  фоне тических  и  лексико-

грамматических особенностей. В произ ведениях же Моллы Билала, поэта 

второй половины ХІХ в., выходца из Кульджи

8

, наоборот, встречаются 

элементы язы ка илийских уйгуров, хотя в них мы иногда наблюдаем от-

дельные  языковые  элементы,  свойственные  южным  диалек там  (напр.: 

рифмуются  булбул  «соловей»  с  гул  (<гүл)  «цветок»;  а  палатализуется 

в первом слоге: бала>бәла «бедa»; наблюдается нерегулярность закона 

обратного  влияния  узкого  и:  бaшuмни,  қулакимға.  адашимдин  вм.: 

бешимни, қулуғимға, адишимдин идр.

4.  В  своем  развитии  письменно-литературный  язык  уйгуров 

сохранил не только художественно-стилистические и языковые приемы 

прошлых  времен,  но  и,  постепенно  демократизируясь,  сблизился  с 

7    Әсирләр  садаси.  Топлиғучилар:  М.  Һамраев,  В.Юдин,  С.Молгаудов,  Ю.Мухлисов. 

Алмута. 1963. стр. 204.

8   Там же стр. 333.

195

нормой  общенародного  живого  язы ка.  Поэтому  мы  сталкиваемся  с 

такими  фактами,  когда  в  произведениях  одного  и  того  же  поэта,  с 

одной  стороны,  обнаруживаются  пестрая  смесь  арабо-иранских  слов 

и  тюрк ских  архаичных  элементов,  чуждых  для  общенародного  язы ка 

синтаксических конструкций и морфологических форм и т. д., а с другой 

–  самые  простейшие  и  общепринятые  язы ковые  элементы  и  приемы, 

характерные языку устного народ ного творчества.

Так, поэт Молла Билал (Назим) в своих газелях, бейтах и дастанах 

соблюдает  «высокий  поэтический  стиль»,  харак терный  языку  своих 

предшественников,  в  других  же  произ ведениях  («Чанмоза  Юсупхан», 

«Назугум» и др.) обращает ся к фольклору и живому разговорному языку. 

Благодаря доходчивости многие из произведений этого поэта нашли путь 

к широким массам народа и превратились в тексты популярных народных 

песен и задушевных мелодий.

Для характеристики такой двоякой тенденции в развитии письменно-

литературной  нормы  уйгурского  языка  можно  сравнить  следующие 

отрывки из газелей Моллы Билала:

Бу назакәт ә һ л и г ә у л ғ у н ч ә в ә ш султан емиш,

Һәм м а л а һ ә т   кәшвиргә шәһәр ичрә хан емиш.

Һәм л а т а п ә т  гулшәнидә барчә гулниң б ә һ т и р и ,

Һәм саадәт ә х т ә р и  ичрә мәһтабан емиш.

Әй, Билал, хоп аңлидиң у л м ә һ л и қ а н н и ң вәспини,

Өзи жаллад, кирпиги н ә ш т ә р ,  йүзи хәндан емиш

9

.

Наряду  с  подобными  строками,  где,  как  видно,  изобилуют  арабо-

персизмы и другие архаичные элементы (подчеркнутые нами), у Моллы 

Билала есть произведения, которые в языковом отношении ничем особым 

не отличаются от произведений современных авторов или фольклора:

Териған бирлән елип болмас сайниң ташини,

Дәрт кәлгәндә елип болмас көзниң яшини.

Cyғa салсам, су көтәрмәс мисқал төмүрни,

Алтун бирлән елип болмас қалған көңүлни.

Ярим бизгә бақмай жүрүп дилгә ғәм салди.

Шәпқәт бирлән сорған барму көңли мәлулни.

Бәхтим қара болған үчүн яр бизгә бақмас,

Жиғлатқили яхши әмәс биздәк оғулни.

Ярим бизгә бақяас болди, байлар – намратқа,

9  Билал Нa

з

им. Талланған әсәрләр. Топлиғучи Савут Моллаудов. Алмута. 1961, стр. 67.

196

Әрәнләр һәм йоқлимаслар ери йоқ тулни.

Ая ярим, қәһқә күлүп, егиң көңлүмни,

Яман болмас, йоқлисиңиз Назимий қулни

10

Как  видно  из  этих  примеров,  одной  из  особенностей  раз вития 

уйгурского  письменно-литературного  языка  во  второй  половине 

XIX в. является процесс демократизации и сближе ния его с языком 

устного  народного  творчества.  Этот  процесс  в  известной  степени 

был  связан  с  активизацией  народно-ос вободительного  движения 

народных  масс  против своих угне тателей. Ибо борьба народа за свою 

национальную  незави симость,  его  думы  и  чаяния  о  светлом  будущем 

в  наиболее  доступной  форме  и  ярче  всего  находили  свое  выражение 

в  устном  народном  творчестве,  нежели  в  произведениях  письменной 

литературы, которая при сплошной неграмотности уйгурского населения 

имела  весьма  ограниченную  сферу  своего  распространения.  Поэтому, 

естественно,  боевые  песни  легендарного  народного  героя  Садыра 

Палвана, созвучные устным поэтическим произведениям – кошаками и 

беитами, – как по своим идейным мотивам, так и в языковом отношении 

нашли самое широкое распространение в народе.

С другой стороны, письменно-литературная традиция, берущая свое 

начало  от  классической  уйгурской  литературы  раннего  средневековья, 

постепенно теряет под собой почву, в связи с чем мастера художественного 

слова:  Молла  Шакир,  Молла  Билал,  Сеид  Мухаммед  и  др.,  в  поисках 

изобразитель ных средств (метафор, сравнений, идиоматических выраже-

ний т. д.) очень часто обращались к неисчерпаемым живым источникам 

народного разговорного языка.

5.  Письменно-литературная  норма  уйгурского  языка  ука занного 

периода  базировалась  и  развивалась  главным  обра зом  на  основе 

поэтического языка, так как прозаических произведений в то время почти 

не было. Отсутствие прозаи ческого жанра в литературе, а следовательно, 

и «прозаического языка», как известно, характеризует неполнокровность 

и неразвитость литературного языка.

Итак, уйгурский литературный язык дооктябрьского периода имел 

весьма  узкое  употребление  в  письменно-поэтиче ской  форме  и  ввиду 

сплошной неграмотности населения долгое время оставался достоянием 

лишь  небольшой  кучки  грамотных  людей  (поэтов,  служителей 

религиозного культа и др.). Поэтому не имеем достаточных оснований 

10   Билал Нa

з

им. Талланған әсәрләр. Топлиғучи Савут Моллаудов. Алмута. 1961, стр. 

113.

197

считать,  что  современный  уйгурский  литературный  язык  является 

прямым  продолжением  и  органическим  развитием  норм  письменно-

литературного  языка  предшествующего  периода,  хотя  определенную 

преемственность в нем нельзя отрицать.

жүктеу/скачать 2,8 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: