Бала бойындағы адамгершілік қасиеттерді қалыптастырудағы тәрбиенің маңызы

Осы орайда мектепке дейінгі білім беру меемесіндегі тәрбиешлер мен «Отбасы-ошақ қасы» демекші, ата-ананың тәрбиедегі міндеттері мен жауакершілігі, тәрбиесі орасан зор. Себебі, бұл кезеңде бала қоршаған әлем туралы белсенді хабардар болады. Ал мектеп-интернаттарында бала басқа адамдармен қарым-қатынастың алғашқы тәжірибесін алады, олардың арасында өз орнын табуға тырысады, өзіне және айналасындағыларға үйлесімді өмір сүруге үйренеді, алғашқы білімді алады. Арнайы білім беру мамандарының міндеті - балаға ыңғайлы және қажетті психологиялық жағдайда тәжірибе, дағды және білім беру.

Жеке тұлғаны адамгершілікке тәрбиелеу ұзақ және күрделі процесс болып табыладығ оны сәтті жүзеге асыру педагогикалық процестің барлық қатысушыларының: балалардың, педагогтардың, ата-аналардың іс-әрекеттерін бірлестік әрекетін қажет етеді. Балаларға арналған адамгершілік тәрбиесіндегі мектеп-интернаттарының басты міндеті - балалар бойында жағымды тәжірибенің жинақталуын қамтамасыз ету және сол арқылы әлеуметтік және жеке маңызды бағдардың тұрақты басымдығына қол жеткізу, эгоистік бағыттағы жағымсыз тәжірибелерді жинақтау мүмкіндігінің алдын алу. Бұл дегеніміз, білім ошақтарында балалар үшін олардың айналасындағыларға зиян тигізетін осындай әрекеттер туралы эмоционалды жағымсыз, тітіркендіргіш ойлары бар екенін, сондықтан олардың жеке басының мүддесі мен өзгелердің мүдделері мен тілектерін бұзғысы келмейтіндігін қамтамасыз ету керек.

Психологтар мен педагогтар балалардың сезімдері кіші кезінде, балалық шақта қарқынды дамитынын атап көрсетеді. Олар өздеріне қатысты және басқа адамдарға, ұжымға, өнерге қатысты өзін көрсете алады.

Адамгершілік сезімдері балаларда олардың ересектермен және құрдастарымен қарым-қатынас процесінде қалыптасады.

Балада сезімнің дамуы көбіне тәрбие құралдары мен әдістеріне, оның өмір сүретін жағдайларына байланысты. Бұл шарттар оның отбасындағы және білім ошағы жағдайы, өзі қатысатын қызығушылықтары мен істер шеңбері.

Баланың адамгершілік сезімдерін ойдағыдай дамытудың маңызды шарттарының бірі - ересектердің айналасында көңілді орта құруы.

Адамгершілік, еңбек жүйелі түрде баланың күнделікті өмірінде, ересектер ұйымдастырған мүмкін жұмыс процесінде, ойын және оқу іс-әрекетінде жүзеге асырылады.

Балада қоғамның азаматының қажетті адамгершілік сезімдерін, идеяларын, тұжырымдамалары мен мінез-құлқын қалыптастыру басынан бастап маңызды.

Адамгершілікке тәрбиелеу процесінің ең терең бірегейлігі оның күнделікті балалар өмірінде органикалық түрде араласуында, оны балалардың ерекше іс-әрекеті ретінде ұйымдастыруға болмайтындығында, оны арнайы актіге бөліп алып, іс-әрекет сияқты реттей алмауында. Баланы білім беру ошағында адамгершілікке тәрбиелеу оның өмірінің барлық құрылымын соған сәйкес ұйымдастыруды білдіреді. Бұл дегеніміз, іс-әрекет баланың айналасындағы адамдармен қарым-қатынасының әрбір фактісінде біз оны тәрбиелегіміз келетін адамгершілік қасиеттер әрқашан өзінің нақты көрінісін таба алатындай етіп құрылымдалуы керек. Мәселе тек жағымды мысалды ой елегінен өткізумен ғана емес, балалар өмірін осындай ұйымдастырумен шешіледі, онда олар қарым-қатынастың белсенді қатысушылары болып, іс-әрекеттері мен мінез-құлықтарын жақсарту арқылы жағымды мысалды шынымен игереді.

Адамгершілік тәрбиесі - балаларды адамзаттың және белгілі бір қоғамның адамгершілік құндылықтарымен таныстырудың, адамгершілік сана-сезімін, адамгершілік сезімдері мен әдеттерін, адамгершілік мінез-құлқын қалыптастырудың мақсатты процесі. Бұл процесс баланың өмірінің алғашқы жылдарынан бастап жүреді және олардың жас ерекшеліктерін ескере отырып, балаларды адамгершілікке тәрбиелеудің міндеттері, мазмұны мен әдістері арасында органикалық байланыс пен сабақтастық орнатуды ұсынып, тұтастық пен бірлікпен ерекшеленеді.

Балаларды адамгершілікке тәрбиелеудің негізгі міндеттері мыналар: гуманизм қағидаларын тәрбиелеу, балалар мен ересектер арасындағы адамгершілік қатынастар (қоғам өмірінің қарапайым ережелерін орындау, қайырымдылық, жауаптылық, жақындарына деген қамқорлық қатынас және т.б.). ; ұжымшылдыққа тәрбиелеу, балалар арасында ұжымдық қатынастарды қалыптастыру; Отанға деген сүйіспеншілікке, еңбек адамдарына деген құрмет пен жанашырлыққа тәрбиелеу. Балаларды тұрақты жұмыс істеуге деген ұмтылыс пен қабілетте көрінетін еңбексүйгіштікке тәрбиелеу ерекше маңызды міндет болып табылады.

Осы міндеттердің барлығын өзара әрекеттестікте жүзеге асыра отырып, мұғалім баланың сезімдерінің шеңберіне әсер етеді, адамгершілік мінез-құлық әдеттерін тәрбиелейді, кейбір адамгершілік қасиеттер мен балаларға қол жетімді қоғамдық өмір құбылыстары туралы дұрыс түсініктер қалыптастырады, біртіндеп қабілеттерін дамытады

Адамгершілік қасиеттерді тәрбиелеу сыныпта, ойында, жұмыста, күнделікті тұрмыста болуы мүмкін.

Сонымен қатар екінші орында бала тәрбиесіндегі ата-ананың рөлі басты орында

Әрбір ата-ана өз ұлы мен қызының әдепті, саналы, иманды да ибалы, Отанының білімді азаматы мен азаматшасы болып жетілуін қалайды. Ата-ана перзентінің жақсы азамат болып жетілуі үшін өз отбасында тәрбиелеудің нәзік жақтарының зандылықтарын білуі қажет. Сыйластық, түсіністік, үлкен жауапкершілік сезімдері бар отбасы - бақытты отбасы. Бақытты отбасында ғана ата-ана және олардың өзара қарым-қатынасы мазмұнды, сенімді болады.[1.2]

Бала тәрбиесінің алғашқы алтын қазығы - туған ұясы, өз отының басындағы тәрбиесі. Қазақтың: «Баланың бас ұстазы - ата-ана», «Балапан ұяда не көрсе, ұшқанда соны іледі» - дегендей, тәй-тәй басып, есі кіріп, тілі шыға бастағаннан-ақ баланы байсалды, ұғымпаз, тілалғыш етіп баулыған дұрыс. Қай заманда болса да бала тәрбиесі - басты байлық, ал ең асыл дүние - оның тәрбиесі. Әрбір мемлекеттің болашағы оның төл мектебінде шыңдалады.

Болашақта ел тізгінін ұстар азаматтар - бүгінгі мектеп оқушылары. Осы қағиданы нақты ұғынған елбасы Н.Ә.Назарбаевтың, «Ұлт болашағы білімді ұрпақ қолында» деп әрдайым айтқан сөзі дәлел. Шын мәнінде бүгінгі жас - ертеңгі елдің мызғымас тірегі, келешек келбеті. Сол себепті олардың білімді, бәсекеге қабілетті, жан-жақты әлеуметтенуі ел дамуындағы аса маңызды фактор болып табылады. Сондықтан да кешеден бүгінге дейін жалғасын тауып келе жатқан ұрпақ тәрбиесі өзекті мәселелердің бірі. Жалпы бала тәрбиесi - берерi де, сұрауы да, жемiсi де мол тәрбие саласының ең өзектiсi. Дана халқымыз «Ағаш түзу өсу үшін оған көшет кезінде көмектесуге болады, ал үлкен ағаш болып өскенде оны түзете алмайсың» деп бекер айтпаған. Сондықтан баланың бойына жастайынан ізгілік, мейірімділік, яғни адамгершілік секілді құнды қасиеттерді сіңіріп, өз-өзіне сенімділікке тәрбиелеуде отбасы мен педагогтар шешуші рөль атқарады.

Бүгінгі ұл - ертеңгі әке, ол әкеге қарап өседі. Бүгінгі қыз - ертеңгі ана, ол шешеге қарап өсіп, бой түзейді. Балаға білім,тәрбие беруде басты тұлға ұстаз болса, оны жалғастырушы, демеуші - ата-ана, қала берді қоғам. Баланы өмірге бейімдеуде мектеп, ұстаз және ата-ананың орны бөлек. Қоғамның алғашқы ұйтқысы отбасында бала үлкендермен араласады. Баланың қоғамдық әлеуметтік дамуы жанұяда өз орнын алуынан басталады. Жас шыбық иілгіш болса, жас адам да сондай, жақсыға да жаманға да бірдей бейімделгіш. Халқымызда «Әкеге қарап ұл өсер, шешеге қарап қыз өсер» немесе «Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілерсің» деген нақыл сөздер тегін айтылмаған. [2.2]

Ал берекелі отбасының ата-анасы өзінің міндеті мен жауапкершілігін жақсы білуі тиіс:

1. Мәдениетті адам тәрбиелеуге және өз баласын таза өмір сүруге бейімдеуге міндетті;

2.  Жүйелі білім алуына көмектесуге міндетті;

3. Ұдайы ата-аналар жиналысына қатысуға, оқытушымен кездесуге, баласының мектептегі өмірімен танысуға міндетті;

4. Баланың өміріне, денсаулығына зиян келтіретін темекі, арақ, т.б. улы заттарды қолданбауға, олардың балаға зиянды екенін түсіндіруге міндетті;

5.  «Баланы жетіге келгенше тыйма, жетіден он төртке келгенше білім беріп қина, он төрттен кейін үлкен азамат деп сыйла» деген қағиданы берік сақтауға міндетті.

Отбасында ата-ана баланың жеке басын танып білуге де міндетті.

1.Бала туралы жалпы мағлұматтарды;

2.Оқуға қабілеті мен әрекетін;

3.Баланың еңбекке әрекеті мен бейімін;

4. Баланың арнайы қабілеті

5. Баланың тәртібін

6. Баланың темпераменті мен мінезіндегі ерекшеліктерін.

Осы орайда отбасындағы ата-ааға жауапкершілік те туындайды.

1.Балаға арамза әрекет жасағаны үшін жауапты;

2.Бала тәрбиесі үшін қабылданған барлық қаулылардың орындалмағанына жауапты.

3.Балаға адамгершілік тәрбие беру үшін, өз жанұясында бірлік пен татулықты ұстануға жауапты. Үйдегі тыныштық баланың мектептегі мәселелерін тиімді шешудің бірден бір жолы; [3.4]

 Сонда ғана бүгінгі бала мемлекетіміздің ертеңгі үлкен азаматы, кәсіп

иесі. Сондықтан да бала тәрбиесіне асқан жауапкершілікпен қарап, жас ұрпақты назардан тыс қалдырмаған жөн. Оны жұмыс жүргізу формасы ретінде де көрсетуімізге болады.

Қорытындылай келе, белгілі жауынгер Б.Момышұлының «Жауынгерлік тәрбие әскери киімде емес, жөргекте жатыр» деген аталық сөздерінде үлкен мән жатқанын баса айтқымыз келеді. Отбасы – ана-ата – мектеп үштік ұғымы біріккенде сапалы білім мен саналы тәрбие болады.

Пайдаланылған әдебиеттер:

2. «Қазақстан мектебі» журналы 2014 №10