Еңбек өнімділігі және оны арттыру жолдары



Дата08.11.2022
өлшемі172,58 Kb.
#48607
Еңбек өнімділігі және оны арттыру жолдары

Кәсіпорын еңбек ресурстарының пайдалану тиімділігін еңбек өнімділігі сипаттайды. Еңбек өнімділігі материалдық өндіріске кететін шығындардың тиімділігін сипаттай отырып, жұмыс уақыты бірлігінде өндірілетін өнім санымен немесе өнім бірлігіне кететін еңбек шығынымен анықталады.Еңбек өнімділігінің деңгейі екі көрсеткішпен сипатталады:

  1. Уақыт бірлігіндегі өнімділік (тікелей көрсеткіш).

  2. Өнімді дайындаудың еңбек сыйымдылығы (кері көрсеткіш).Тікелей көрсеткіш мына формуламен көрсетіледі:

Еө= Q/EШ


Мұндағы: Q -өндірілген өнім көлемі, ЕШ-өндіріске кеткен еңбек шығындары.
Өнеркәсіптік кәсіпорында сағаттық, күндік, айлық (тоқсандық, жылдық) еңбек өнімділігі анықталады. Өндірістік өнім көлемінің адам-сағатына қатынасымен сағаттық еңбек өнімділігін анықтайды. Өндірістік өнім көлемінің орындалған адам-күндер санына қатынасымен күндік еңбек өнімділігі анықталады. Өндірістік өнім көлемінің бір айдағы өнеркәсіптікөндірістік персонал санына қатынасымен айлық еңбек өнімділігін анықтайды.Еңбек өнімділігін анықтауда құндық,табиғи және еңбек тәсілдері қолданылады. Құндық тәсіл бойынша еңбек өнімділігі өндірістік өнім құнының өнеркәсіптік-өндірістік персонал санына қатынасымен есептеледі.Табиғи тәсіл бойынша еңбек өнімділігі өндірістік өнімнің табиғи өлшем бірлігіндегі көлемінің өнеркәсіптік-өндірістік персонал санына қатынасымен есептеледі. Еңбек тәсілі бойынша еңбек өнімділігі еңбек сиымдылығының өнеркәсіптік-өндірістік персонал санына қатынасымен анықталады. Өнімнің еңбек сыйымдылығы өнім бірлігінің өндірісіне кететін еңбек шығынын көрсетеді.Өнімділік көрсеткішімен салыстырғанда бұл көрсеткіш бірнеше артықшылықтарға ие: өндіріс көлемі мен еңбек шығындары арасындағы тікелей тәуелділікті тағайындайды, мекеменің әртүрлі цехтарындағы бірыңғай өнімге кететін еңбек шығындарын салыстыру. Еңбек сыйымдылығының құрамына енгізілген еңбек шығындарына байланысты мынадай түрлері бар:

  1. Технологиялық – негізгі жұмысшылар мен келісімді жұмысшылардың шығындарын қамтиды.

  2. Өндіріске қызмет көрсету еңбек сыйымдылығы – қосалқы жұмысшылардың еңбек шығындарын қамтиды.

  3. Өндірістік еңбек сыйымдылығы – барлық жұмысшылардың еңбек шығындары жатады.

  4. Өндірісті басқарудың еңбек сыйымдылығы – инженерлік – техникалық қызметкерлер, кіші қызмет көрсетуші персонал мен күзет орындарының жұмысшыларының еңбек шығындарын қамтиды.

  5. Толық еңбек сиымдылығы - өндірістік персоналының барлық категорияларының еңбек шығындарын қамтиды.

Өндірістің техникалық деңгейін жоғарылату қызметкерлерді өндірістік процестерді механикаландыру және автоматтандыру, озық технологияларды енгізу, қолмен жұмыс күшін механикаландыру арқылы, әсіресе қатты және еңбекке негізделген жұмыс кезінде босатуға мүмкіндік береді.
Өндіріс пен еңбек ұйымын жетілдіру өндірісті басқаруды жетілдіру, жоғалған жұмыс уақытын қысқарту, стандарттар мен қызмет көрсету аумақтарын жоғарылату, некеден келетін шығындарды азайту, қызметкерлердің біліктілігін арттыру есебінен еңбек өнімділігінің өсуіне ықпал етеді.
Өндіріс көлемінің өзгеруі жұмысшылардың жекелеген санаттарының еңбек шығындарын төмендетуі мүмкін, олардың саны өндірістің өсуіне пропорционалды түрде өзгермейді, мысалы, зауытты басқару, цехтар және қолдау қызметтері. Құрылымды өзгерту өндіріс түрлі күрделілігі бар өнімдер үлесінің өзгеруіне байланысты еңбек өнімділігінің деңгейіне айтарлықтай әсер етеді.

Сурет 1. Еңбек өнімділігін арттыру жолдары
Еңбек өнімділігі - көптеген факторлардың ықпалымен үнемі өзгеріп отыратын динамикалық көрсеткіш. Факторлар қозғаушы күштер немесе еңбек өнімділігінің өзгеруіне әкелетін себептер. Кәсіпорын деңгейінде мұндай факторларды ішкі және сыртқы түрлеріне бөлуге болады.
Ішкі факторларға кәсіпорынның техникалық жабдықтау деңгейі, еңбек ресурстарын энергиямен жабдықтау, еңбек және өндірісті ұйымдастыру, еңбекке ынталандырудың қолданыстағы жүйелері кіреді,олар көбіне басқару әдістеріне тәуелді болады. Қазақстандық кәсіпорындарда еңбек өнімділігінің артуының ішкі өндірістік факторлары да жүзеге асырылады: еңбек сиымдылығын төмендету, жұмыс уақытын ұтымды пайдалану,материалдық ресурстарды үнемді қолдану,негізгі құралдарды тиімді пайдалану. Еңбек тәртібін бұзуды , жұмыс уақытын жоғалтуды болдырмау, жұмыс орындарын құрудың бригадалық нысандарын енгізу, қызметкерлердің құрылымын жетілдіру.
Сыртқы факторлар кәсіпорынға тәуелді емес себептерді қамтиды: нарықтық сұранысқа сәйкес диапазондағы және өнім ауқымындағы өзгерістер, еңбек қарқындылығының, қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық жағдайдың өзгеруіне, логистика бойынша серіктестердің сенімділігіне және т.б. Еңбек өнімділігінің өсуі өндірістің қосымша көлемін өндіруге немесе бірдей немесе тіпті аз жұмысшылармен қосымша жұмыс көлемін жасауға мүмкіндік береді. Өндірістің қазіргі шкаласымен, тауарларға, қызметтерге және шектеулі еңбек ресурстарына деген сұраныстың өсуі, еңбек өнімділігін арттыру экономикалық өсудің негізгі көзі болып табылады. Еңбек өнімділігінің өсуі өндіріс бірлігіне шаққандағы ең төменгі еңбек шығынын жұмсауға мүмкіндік береді және, демек, «еңбекке ақы төлеу» тармағында өзіндік құнын төмендетеді және әрбір өнім бірлігінен мол пайда табуға мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасында еңбек өнімділігін арттыру жаңа қоғамдық нарықтық жағдайда ең маңызды, ең басты шарты болып табылады. Нарық жағдайында еңбек өнімділігінің өсу қарқынын тездету – экономиканы дамытудың, халықтың әл-ауқатын одан әрі арттырудың шешуші факторы болып отыр.
Қазіргі кезеңде еңбек өнімділігің арыттыруға баса назар аудару және резервтерді іздестіру қажеттігі ұлғаймалы ұдайы өндірістің жалпы жағдайының өзгертуіне байланысты болып отыр. Шаруашылық ісіне еңбекке жарамды адамдарды көптеп тарту, күрделі қаржыны, отын-шикізат ресурстарын көбейту есебінен өндірісті одан әрі дамыту мүмкіндігі аз.
Қазақстанда да еңбек ресурстарының табиғи жағынан өсуі төмендейді деп күтілуде. Сондықтан да материалдық және еңбек шығындарын барынша азайтуды көздейтін өндірісті жан-жақты интенсивтендіру қазіргі жағдайда нарықтық экономиканың тұрақты өсу қарқынын күшейтетін ең тиімді жолы болып табылады. Өндірісті дамытудың маңызды резервтерінің қатарында жұмыс уақытын барынша тиімді пайдалану, оның өнім бермейтін шығындары мен босқа кетуін қысқарту жайлы атап көрсетіледі. Экономикалық тиімділіктің басты көрсеткіші – еңбек өнімділігінің өсу қарқыны қанағаттанарлықсыз екені, сондай-ақ халық шауашылығының тиімділігін арыттырудың ірі резерві болып табылатын материалдық және еңбек ресурстарын білгірлікпен пайдалану екендігі атап айтылады.
Өндірістік және еңбек тәртібін нығайту, еңбекке нарықтық көзқарасты қалыптастыру – қоғамдық өндірістің тиімділігін арыттырудың негізгі тұтқаларының бірі болып табылады. өнеркәсіп өндірісін интенсивтендіру жағдайында жұмыс уақытын тиімді пайдаланудың маңызы тек еңбек ресурстары ара салмағының жалпы қатынасымен ғана айқындалмайды, сонымен бірге жұмыс күшінің жетіспеуі оны тиімді пайдалана алмау жағдайына да байланысты болады. Еңбек өнімділігін арыттыруда экономиканы өрге бастыруда маңызды болып табылады.
Экономикалық әдебиетте уақытты үнемдеуде оның заңы мен еңбек өнімділігінің арта тусу заңдылығының әсері тұрғысынан қарау дәстүрге айналған. Уақытты үнемдеуге, еңбек шығынын азайтуға ұдайы ұмтылыс объективтік қажеттілік болып табылады, өйткені қоғамның қолындағы мүмкіндіктер мен оның өсіп отыратын талап-тілегі арасындағы ұдайы болып отыратын экономикалық қоғамдық еңбек өнімділігінің артуы есебінен шешіледі.
Еңбек өнімділігі мен уақытты үнемдеу заңдылығына ортақ нәрсе материалдық өндірісте еңбек өнімділігін арыттыру, уақытты үнемдеу заңының іс жүзіндегі басты бағыты болып табылады. Ол еңбек өнімділігін арыттыруға ықпал ете отырып, сонымен бірге еңбекшілердің қажетін қанағаттандыруға қызымет ететін өндірістің материалдық игілік өндірмейтін салаларының өрге басуына да жағдай жасайды. Алайда еңбек өнімділігі мен уақытты үнемдеу заңдарын бірдей дәрежеде қарастырсақ дұрыс болмас еді. Еңбек өнімділігін арттыру заңының қызыметі мен оны пайдалану жұмыс уақытының шығынына байланысты. Еңбек өнімділігін жедел және үздіксіз арыттыру қажеттігін талап етіп қана қоймайды, сонымен бірге оған тиісті жағдайларда жасайды. Еңбек өнімділігінің үздіксіз өсіп отыратын қоғамдық еңбек өнімділігінің сөзсіз артуына жағдай жасайтынын атап айту керек. Елдер арасындағы еңбек өнімділігі өсуінің ара салмағы жекелеген жылдарда немесе кезендерде әр түрлі болуы мүмкін. Алайда қоғамдық жүйесі әр түрлі елдер арасында елеулі өзгерістер мен айтарлықтай айырмашылықтар ұзақ кезеңдегі экономикалық көрсеткіштер арқылы айқындалады. Қоғамдық көзқарас тұрғысынан алғанда, жұмыс уақытын үнемдеу нақты еңбек сияқты затқа айналдырылған өткен еңбектің де өнім өлшемін өндіруге жұмсалатын шығынын азайтуға қызмет етеді. Сондықтан экономикалық прогрестің қарқыны қолда бар материалдық және еңбек ресурстарын тікелей байланысты болады. [52, 45б]
Нақты еңбек шығының үнемдеу жеке адамдардың еңбек өнімділігін арыттырумен сипатталады. Нақты және затқа айналдырылған еңбекті үнемдеудің жиынтығы қоғамдық еңбек өнімділігінің артуын көрсетеді. әртүрлі кәсіпорында еңбек ететін жеке адамдардың еңбек өнімділігің артуы, түптен келгенде қоғамдық еңбекті үнемдеуге, оның өнімділігін арыттыруға ықпал етеді. Сондықтанда жеке адамдардың еңбек өнімділігін жаппай арттыру жолындағы күресі қоғамдық еңбек өнімділігін арттыру мәселесінде шешуші роль атқарады. Еңбек өнімділігінің өсуіне әсер ететін көптеген факторлардың ішінде жұмыс уақытын тиімді пайдалануда алатын орыны ерекше. Сондықтан да жұмыс уақытының резерві дегеніміз – еңбек өнімділігін арттырудың нақты мүмкіндігі. Еңбек өнімділігіде белгілі бір уақыт өлшемі кезінде өнім неғұрлым көп өндірілсе, материалдық игіліктер өндіруге қоғам да соғұрлым аз уақыт жұмсап, рухани өсіп - өркендеуге көп уақыт бөле алады.
Экономиканың қарқынды дамуы халық шаруашылығының барлық саласында еңбек өнімділігінің жоспарлы түрде өсуін, соның есебінен өндіріс көлемінің барынша артуын қамтамасыз етуді талап етеді. Сондықтан халық шаруашылығы салаларында еңбек ететіндердің санын азайта отырып, яғни жұмысшыларды көбейтпей – ақ өндіріс тиімділігін арттыру ерекше маңызға ие болып отыр. Халық шаруашылығының қазіргі жағдайында еліміз бойынша еңбек өнімділігін тек бір пайызға арттырғанның өзінде өнеркәсіп өнімінің мөлшері көбеюуіне болады екен.
Еңбек өнімділігін арттырудың есебінен еліміздің өнеркәсіп орындары бойынша адамның еңбегін үнемдеу қамтамасыз етіледі. Сол сияқты өндірістік шығындарды азайту, тауарлардың құнын кеміту, ұлттық табысты көбейту еңбек өнімділігінің арытуына байланысты.
Еңбек өнімділігінің өсуін қамтамасыз ететін техниканы, техналогияны және өндірісті ұйымдастыруды жетілдірудің барған сайын өсіп отырған деңгейі жұмысшы күшін пайдалану мақсатында материалдық және өнім өндірмейтін учаскелерге ауыстыруға мүмкіндік береді. Тәртіп пен еңбек өнімділігін арттыру жолындағы еңбекшілердің бұқаралық қозғалысы мүмкін болады. Өйткені еңбекті ұйымдастыру мен тәртіпті нығайтудың еңбек өнімділігін арттырудың жаңа формасына көшу бүкіл халықтықтық сипатқа ие болады. Еңбекті адамның табиғатқа қатынасы жағынан анықтау ғана жеткіліксіз, сондықтан еңбек үрдісін сипаттайтын, бірақ қоғамдық нысанға қатыссыз категорияларды айқындау керек. Оларға еңбек өнімділігі, интенсивтілігі және еңбек өнімділігінің күші жатады.
Өнеркәсіпте жұмыс уақытын тиімді пайдаланудың резервтерін іске қосу, жұмысшыларды толық күшінде пайдалану, кадрлар тұрақтамауын қысқарту қоғамдық еңбек өнімділігі мен өнім өндіруді арттырудың аса маңызды көзі болып табылады. Еңбек өнімділігі – қоғамдық өндіргіш күштерді дамытудың түпкі көрсеткіші болып табылады. Еңбек өнімділігі белгіленген мерзім ішінде шығарылған өнімнің санымен, немесе өндірілген өнім өлшеміне жұмсалған жұмыс уақытымен бағаланады. Еңбек өнімділігінің артуы дегенде тиісті өнім өндіруге жұмсалған уақыттың қысқартылуын, немесе сол уақыт ішінде өнім шығарудың өскендігін еске аламыз. Демек, еңбек өнімділігі процесінің мәні әр бұйымды шығаруға жұмсалатын жұмыс уақытын, еңбекті үнемдеуде болып отыр. [51, 58б]
Өнімділік анықтамасының мазмұнынан, яғни шығарылған өнім көлемінің шығындарға қатынасынан, ол төрт жағдайда жоғарылауы мүмкін:


  • өнім көлемі өсіп, ал шығындар төмендеген кезде (классикалық жағдай);

  • өнім көлемі шығындарға қарағанда тез өссе;

  • өнім көлемі сол қалпында, ал шығындар төмендеген кезде;

  • өнім көлемі шығындарға қарағанда аз темппен төмендеген кезде.

Еңбек өнімділігінің өсуін қамтамасыз ететін басқарушылық стратегия осы жағдайлардан таңдалуы керек. Бірлестіктерде, кәсіпорындарда еңбек өнімділігінің деңгейі бір ӨӨП-ң орта тізімдік жұмысшыға келетін тауарлы өнімнің бағасымен анықталынады. Еңбек өнімділігінің көрсеткіштері абсолютті мәнде, ал оның өсу темпі өткен және базистік жылға процент түрінде жоспарланады.
Жоспарлы кезеңдегі еңбек өнімділігінің өсу темпі өткен жылдың еңбек өнімділігін келесі технико-экономикалық факторлардың әсер ету есебінен түзету әдісі арқылы орнатылады:


  • өндірістің техникалық деңгейін жоғарылату, соның ішінде жаңа техникалық үрдістерді, өнімділігі жоғары машиналар мен құрал-жабдықтарды енгізу, қол еңбегін механизациялау;

  • басқаруды, өндіріс пен еңбекті ұйымдастыруды жетілдіру, соның ішінде өндірісті басқаруды жетілдіру, еңбекті ғылыми ұйымдастыруды ендіру, жұмыс уақытын жоғалуын қысқарту;

  • өндірістің құрылымы мен көлемінің өзгеруі, соның ішінде өндіріс көлемінің өсуімен байланысты ӨӨП санының қатысты азаюы;

  • жалпы өнім көлеміндегі өндірістің немесе өнімнің жеке түрлерінің үлес салмағының өзгеруі;

  • салалық факторлар, соның ішінде шикізат сапасының және өнім шығуының жоғарылауы;

  • жаңа цехтер мен учаскілерді енгізу және меңгеру.

Өндірістің спецификасына байланысты еңбек өнімділігінің өсуін есептегенде басқа да салалық факторлар есепке алынуы мүмкін. Еңбек өнімділігінің жоғарылауын мынандай жолдар арқылы қол жеткізуге болады:



  1. кәсіпорынның өндірістік қуатын толық пайдалану есебінен өнім шығаруын көбейту, өйткені өндіріс көлемін көбейту арқылы жұмыс уақытысы шығындарының тек өзгермелі бөлігі ғана көбейеді, ал тұрақтысы өзгеріссіз қалады. Нәтижесінде өнім бірлігі шығаруға кеткен уақыт шығыны азаяды.

  2. интенсификациялау жолымен өндіріс үшін еңбек шығындарын қысқарту, өнім сапасын көтеру, өндірісті кешенді механикаландыру мен автоматтандыруды енгізу, жетілдірілген өндіріс техникасы мен технологиясын енгізу, өндірісті жақсы ұйымдастыру арқылы жұмыс уақытының жоғалуын төмендету.[41, 69б]

Бұл жағдайда өнім өлемінің шығуы мен еңбек шығындары қатынасының өзгеруі жоғарыда атап өткендей төрт жағдайда болуы мүмкін және де олар сол кездегі экономикалық жағдайға байланысты таңдалуы керек.
Стратегиялық саясаттың таңдалған жағдайында, тәуелсіз орта сағаттық өнім шығаруының жоғарылауының резервтері былай табылады:
ВПф+ Р↑ВП ВПф
Р↑ЧВ=ЧВв-ЧВф= —————— - ——
Тф-Р↓Т+Тд Тф
Мұндағы: Р↑ЧВ-орта сағаттық өнім шығаруынан жоғарылау резерві;
ЧВв,ЧВф-сәйкесінше орта сағаттық өнім шығарудың мүмкінді және нақты деңгейі; Р↑ВП –ҒТП шараларын енгізу есебінен жалпы өнімнің жоғарылау резерві; Тф-нақты өнім көлемін шығарудағы жұмыс уақытының нақты шығындары; Р↓Т-өндірістік үрдістерді механизациялау мен автоматтандыру,еңбекті ұйымдастыруды жақсарту, жұмысшылардың біліктілік деңгейін жоғарылату есебінен жұмыс уақытының қысқару резерві;
Тд-өнім шығуының көбейуімен байланысты қосымша еңбек шығындары. Ол өнім өндірудің әрбір жоғарылау резервінің көзі бойынша, осы резервті және өнім шығару нормативтерін меңгеру үшін қажетті қосымша жұмыс көлемі есебімен анықталады.
ВПф-нақты шығарылған өнім көлемі.
Орта сағаттық өнім шығарудың өсу резервін жұмыс күнінің жоспарлану ұзақтығына көбейту арқылы орта күндік өнім шығарудың өсу резервін аламыз. Егер де осы резервті бір жұмысшының жұмыс уақытысының жоспарланған қорына көбейтсек, онда жұмысшылардың орта жылдық өнім шығарудың өсу резервін табамыз.[40] Өнім шығарудың жоғарылау резервін анықтау үшін орта сағаттық өнім шығарудың мүмкін өсімшесін барлық жұмысшылардың жұмыс уақытысының жоспарланған қорына көбейту қажет:
Р↑ВП= Р↑ЧВ·Тв
Белгілі бір іс-шараны өткізу есебінен еңбек өнімділігінің өсу резервін былай анықтауға болады: Р↓ЧР%хі
Р↑ПТхі(%)= ——————— *100
100- Р↓ЧР%хі
Мұндағы: Р↓ЧР%хі-белгілі бір шараны өткізу есебінен жұмысшылардың немесе басқарушылық персонал санының қатысты қысқару проценті. []
Экономикалық өсудің мәні-экономиканың негізгі қайшылығын жаңа дәрежеде шешу және ұдайы өндіру б.т: өндірістік ресурстардың шектелуі мен қоғамдық қажеттердің шексіз болуының арасындағы осы қайшылықты шешудің негізгі екі түрі бар:
Біріншіден, өндірістік мүмкіндіктерді көбейту арқылы.
Екіншіден, бар болған өндірістік мүмкіндіктерді пайдалану тиімділігн жоғарылату және қоғамдық қажеттіктерді дамыту арқылы.
Экономикалық өсудің негізгі мақсаттары – халықтың әл-ауқатын көтеру және ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету. Экономикалық өсудің негізгі мақсаты материалдық әл-ауқаттың жоғарлауы болып табылады, осының құрамына кіретіндер:


  • Орта есеппен бір адамға келетін ұлттық табыстың өсуі. бұл мақсатқа жетуді ұлттық табыстың жан басына шаққанда келетін өсу шапшандығы көрсетеді.

  • Бос уақыттың көбеюі. Бұл елдің нақты жалпы ұлттық өнім немесе ұлттық табыс көрсеткіштерінде орын алмаған. Сондықтан, осы мақсатқа жету дәрежесін бағалағанда, байқалып отырған мерзімде жұмыс аптасы мен жұмыс жылы қысқарғанына, жұмысшылар мен қызметкерлердің еңбек әрекеттерінің жалпы ұзақтығына назар аудары керек. Ұлттық табыстың халықтың әр топтараның арасында бөлінуін жақсарту. Шығарылған тауарлар мен қызметтердің сапасын жақсартып, түрлерін көбейту.

Экономикалық өсудің өлшеу тәсілдерін екі топқа бөлуге болады:



  1. Нақты жалпы ұлттық өнімнің (ЖҰӨ) өсуі. Бұл әдіс экономикалық мүмкіншілігінің молаю шапшандығын бағалау үшін қолданылады.

  2. Жалпы ұлттық өнімнің (ЖҰӨ) бір адамға шаққандағы өсуі. Халықтың әл-ауқатының дамуын талдағанда, немесе елдер мен аймақтардағы тұрмыс дәрежесін салыстырғанда қолданылады.

Сурет 17 - Экономикалық өсу типтері.
Ескертпе: [30]
Қоғамдық өндірістің типіне байланысты, өнімнің өсу шапшандығы мен өндіріс факторлары көлемі өзгерістерінің арасындағы сәйкестік әр түрлі болуы мүмкін, сондықтан экономикалық өсу де бірнеше типке бөлінеді


  1. Интенсивті типі - техника мен технологияның жетілдірілуі арқылы ұлттық өнімнің өсуі. Тиімді экономика экономикалық өсудің интенсивті типін қолдануға тырысады. Экономикалық өсудің интенсивтік факторлары:

  • қолданылатын ресурстар сапасының өсуі (жұмыс күшінің сапасын өсіру және заттық капиталдың сапасын жақсарту);

  • ресурстарды пайдалану әдістерін жақсарту (технологияны жетілдіру, өндірісті және өткізуді ұйымдастыру мен басқаруды жетілдіру).

  1. Экстенсивті типі – қосымша өндіріс факторларын тарту арқылы ұлттық өнімінің өсуі. Экономикалық өсудің экстенсивтік факторлары:

  • жұмыс күшінің санының өсуі;

  • капиталдың көлемі өсуі.

  1. Аралас типі - факторлардың өсуімен қатар техникамен технологияның жетілдірілуі арқылы ұлттық өнімнің өсуі.

Экономикалық өсудің негізгі екі типі бар: экстенсивтік және интенсивтік: Экономикалық өсудің экстенсивтік типінде, материалдық игіліктер мен қызметтер көлемінің молаюы ұсыныстың тікелей факторларының көпшілін қолдану арқылы жүреді: жұмыскердерді, еңбек құралдарын, жерді, шикізатты, отын-қуат ресурстарын және т.б. Экстенсивтік өсуде өндірістің нақты көлемінің өсу қарқыны мен оны жасауға жұмсалған жиынтық шығындардың өсу қарқынының арасындағы пропорциялары тұрақты болып саналады.
Экономикалық өсудің интенсивтік типі керісінше сипатталады - өндірістің кеңеюі өсудің тікелей факторлары сапасының жетілдірілуі арқылы жүзеге асырылады: прогресивтік технологияларды қолдану, жоғары квалификациясы мен жоғары еңбек өнімділігі бар жұмысшы күшін пайдалану арқылы және т.б. Осы жағдайда өндірістің нақты көлемінің өсу қарқыны нақты жиынтық шығындардың өзгеру қарқынынан артық болып отырады.
Экономикалық өсудің тиімділігі көпсалалы «өндірістің тиімділігі» деген түсінікті құратын жағдайлардың барлығының жақсартылуы. Осыған жататындар:

  • тауарлар мен қызметтердің сапасының жақсаруы, олардың отандық және әлемдік нарықта бәсекелік қабілетінің жоғарылауы;

  • бұрын қанағаттандырылмаған қажеттерді қамтуға мүмкіндік беретін, немесе оларды тым жақсы қамтуға мүмкіндік әкелетін жаңа тауарлар өндірісін игеру;

  • халықаралық еңбек бөлінісі жүйесіндегі елдің территориялық артықшылығымен есептесе отырып, өндірістің мамандану мен кооперациялануын жетілдіру;

  • басқару шеберлігін жоғарылату арқылы және фирманың ішіндегі еңбек өнімділігін ынталандыру үшін тиімді мотивация қолдану арқылы, «Х-тиімді еместігін» жою;

  • өндірістік ресурстардың салалық және елдің аймақтары бойынша аллокациясын жақсарту;

  • жаңа технологиялар игеру.

Экономикалық өсудің сапасы оның әлеуметтік бағытталуының күшеюімен байланыстырылады. Экономикалық өсудің сапасын құрушылар:



  • халықтың материалдық әл-ауқатының жақсаруы;

  • адамның гармониялық даму негізі деп қаралатын бос уақыттың көбеюі;

  • әлеуметтік инфрақұрылым салаларының даму дәрежесінің жоғарылауы;

  • адам капиталына инвестицияны өсіру;

  • адамдардың еңбек және өмір жағдайларының қауіпсіздігін қамтамасыз ету;

  • жұмыссыздар мен жұмысқа қабілеті жоқтарды әлеуметтік қорғау;

  • еңбек нарығында ұсыныс көлемінің өсуі жағдайында жұмыспен толық қамтуды қолдау.

Кесте. 17 - Экономиканы әртараптандырудың стратегиялық мақсаттары


2030 жылға
қарай

ЖІӨ құрылымындағы өңдеу өнеркәсібінің үлесі кемінде 13 %-ті құрайды. Жалпы экспорт көлеміндегі шикізаттық емес экспорттың үлесі кемінде 45 %-ті құрайды. Шикізаттық емес экспорттың көлемі өңдеу өнеркәсібінің жиынтық өндірісінің кемінде 50 %-ін құрайды. Өңдеу өнеркәсібіндегі еңбек өнімділігі кем дегенде 2 есеге ұлғаяды. Агроөнеркәсіптік кешендегі еңбек өнімділігі кемінде 4 есеге ұлғаяды. Шикізаттық емес сектордың өзіндік құнындағы көліктік шығыстардың үлесі кемінде 15%-ке қысқарады. ЖІӨ энергия сыйымдылығы кемінде 25 %-ке азаяды. Инновациялық белсенді кәсіпорындар үлесі 20 %-ке дейін ұлғаяды

2025 жылға
қарай

ЖІӨ құрылымындағы өңдеу өнеркәсібінің үлесі кемінде 12,5 %-ті құрайды. Жалпы экспорт көлеміндегі шикізаттық емес экспорттың үлесі кемінде 40 %-ды құрайды. Шикізаттық емес экспорттың көлемі өңдеу өнеркәсібінің жиынтық өндірісінің кемінде 43 %-ін құрайды. Өңдеу өнеркәсібіндегі еңбек өнімділігі кемінде 1,5 есеге ұлғаяды. Агроөнеркәсіптік кешендегі еңбек өнімділігі кемінде 2 есеге ұлғаяды. Шикізаттық емес сектордың өзіндік құнындағы көліктік шығыстардың үлесі кемінде 8 %-ке қысқарады. ЖІӨ энергия сыйымдылығы кемінде 10 %-ке азаяды. Инновациялық белсенді кәсіпорындар үлесі 10 %-ке дейін ұлғаяды





Достарыңызбен бөлісу:




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет