Ербол шаймерден°лы шы армалары бесінші том

162
киіз  үйлер  «құрылымы  тұрғысынан  алғанда,  басқа  көшпелі 
халықтардың  ешқайсысында  жоқ  киіз  үйлерге  жатады  жə-
не жылжымалы тұрғын үйлердің ішіндегі ең жетілгені болып 
саналады».
Киіз  үй  жасау – көп  қырлы,  синкретті  өнер.  Бұл  шығар-
машылық  процесте  дəстүрлі  қолөнердің  бірнеше  түрі:  ағаш 
шабу, тігіншілік, киіз басу, бөз тоқу жəне арқан есу, жүн иіру, 
жіп  үзу,  таңба  басу,  кесте  тоқу  қатар  қолданылады.  Киіз  үй 
жасау нағыз хас шеберлердің ғана қолынан келген.
Қазақы  киіз  үйлер 1861 жылы  Парижде  өткен  халықара-
лық  көрмеге  қойылып, 1876 жылы  Петербургте  өткен  ориен-
талистердің III конгресінде көрсетіліп, мамандар тарапынан 
жоғары баға алды.
Киіз  үйдің  күмбезді  формасы  кейін  Шығыстың  тамаша  са-
райлары мен мавзолейлерінде, дəстүрлі кесенелер құрылы-
сында  кең  пайдаланылатын  болды.  Сөйтіп,  жалпы  күмбез-
ді – порталды  сəулет  өнерінің  дамуына  игі  əсер  етті,  Маман-
дардың пікірінше күмбезді құрылыстар көне Римдегі күмбез-
ді үйлерден бұрын дүниеге келген.
Күмбезді құрылыстардың көне үлгілерін археологтер Тараз, 
Сайрам,  Отырар,  Сығанақ,  Жаса,  Құлан,  Меркі,  Баласағұн 
жəне  басқа  ежелгі  қалалар  орнын  қазған  кезде  тапты.  Сол 
сияқты  мұндай  үлгілерге  орталық  Қазақстандағы  Алаша  хан 
жəне  Жошы  хан,  Тараз  маңындағы  Айша  бибі,  Сырдария 
бойындағы  Сырлытам  кесенелері,  Маңғыстаудағы  Шақпақ 
ата жер асты мешіті жатады.
Күмбезді сəулет өнерінің аса көрнекті үлгілерінің бірі – əй-
гілі Жібек жолының үстіне орналасқан Түркістан қаласын-
дағы Қожа Ахмет Йасауи кесене – мешіті.
Киіз  үй  отбасы  тұрағы  ретінде  ғана  пайдаланылмаған.  Ол 
көшпелілер  үшін  қоғамдық-əлеуметтік  мəні  бар  орын  рөлін 
Жан  нышанды  ұға  бастаған  кезде  оның  алдында  таза 
ақылдың түсіне де кірмейтін құбылыстар көлбеңдей бас-
тайды.
Карл Юнг

163
«Алтын адам» əшекейлері. Есік қорғаны

164
де атқарған. Аумағы атшаптырым, көп қанатты хан ордала-
ры болған.
Өзін  табиғаттың  төл  баласы  санайтын  жəне  бүкіл  өмір-
салтын соның тыныс-тіршілігіне бейімдеген көшпелі ата-ба-
баларымыз  тұрақжайына  еуропалықтарша  «өз  қамал  қор-
ғаным», «менің жеке əлемім» деп қарамаған. Сондықтан да 
одан  табиғаттан  оқшау  тұрған  ешбір  белгі  таба  алмайсың. 
Түндігінен күн сəулесі еркін түсетіндей ашық алаңқайға тігі-
леді. Есігі шығысқа қарайды. Күннің қозғалысын сыртқа шық-
пай-ақ  қадағалап,  соған  орай  мезгіл  шамасын  бағдарлауға 
болады. Табиғаттың қас-қабағын бағып күн кешкен тіршілік-
ке сай жылдам көшіруге қолайлы.
Осы орайда мына бір əңгіме ойға оралады. XIX ғасыр-
дың  екінші  жартысында  қазақ  даласына  орыс  саяхатшысы 
А.И. Левшин келген екен. Өзіне бейтаныс тыныс-тіршілік жа-
йымен қызыға танысып жүрген ғалым бір қарт анадан:
– Сіздер неге көшіп-қона бересіздер? Бір мезет байыз тап-
саңыздар болмай ма? – деп сұраса керек. Сонда:
– Қарағым-ай, сол да сөз болып па. Адам үнемі қозғалыс-
та  болуы  керек.  Айналаңа  қарашы.  Күн  де,  ай  мен  жұлдыз 
да  бір  орында  тұрмайды  ғой.  Дəм-тұзы  таусылған  өлілерді 
құшағында тербеген қара жер ғана қозғалмайды, – деген жа-
уап алған екен.
«Отан от басынан басталады» деген нақыл бар. Шаңырақ 
деген киелі ұғымға бұл мағына да сыяды. Қазақтың қасиетті 
қара  шаңырағының  бейнесі  бүтін  қазақ  елінің  символы  іс-
петтес.  Өйткені,  қара  шаңырақ  дегеніміз  біздің  ұлттық  ал-
тын  бесігіміз  ғой.  Сан  ғасыр  бойы  замана  дауылдары  жел 
қуған қаңбақтай күресін-құрдымға итере салмас үшін тіресе 
күресуге тірек болған қасиетті алтын қазығымыз да.
Шаңырақ – қазақ  халқы  үшін  айырықша  қастерлі  ұғым. 
Бағзы  бабалар  оны  дүниетанымдық  жүйенің  өзегі  ретінде 
ерекше  кие  тұтқан.  Оған  деген  аялы  көзқарас  қазір  де 
сақталған.
«Шаңырақ»  сөзін  пайдалана  отырып,  қазақ  тілінде  адам 
баласының туғаннан о дүниелік болғанға дейінгі бүкіл өміріне 

165
қатысты  басты  ұғымдарды  атап  шығуға  болады.  Мысалы, 
«шаңыраққа  нəресте  келді», «шаңырақтың  тірегіне  айна-
лу», «өз  алдына  шаңырақ  көтеру», «шаңырақты  шаттыққа 
толтыру», «шаңырағы  шайқалу», «шаңырағы  ортаға  түсті», 
«шаңырағын  құлатпау»  деген  сөз  тіркестерінің  əрқайсысы-
ның сыртында айрықша мағына жатыр.
«Шаңырақ» ұғымының əлеуметтік мəні зор. Мысалы, «қа-
ра шаңырақ» – ата-ана үйі, əулеттің, рудың, тайпаның ең 
қастерлі  отбасы  дегенді  білдіреді.  Ықылым  замандардан 
бері келе жатқан дəстүр бойынша қара шаңырақ əдетте кіші 
ұлда қалады.
Қара шаңырақ ұғымына байланысты орнығып, осы күнге 
дейін  жеткен  дəстүрлі  жол-жоралғылар  аз  емес.  Мысалы, 
алыс  жолға  аттанарда,  жаңа  іс  бастарда  қара  шаңыраққа 
кіріп,  бата  алмаса  жол  болмайды,  іс  оңға  баспайды  деп 
есептеледі. Қара шаңырақ иесінің сөзі – бүкіл əулет үшін заң.
Шаңырақ  ұғымына  тек  отбасы  ғана  емес,  кез  келген  əлеу-
меттік топ сыйып кетеді. Бұл оның қоғам үшін біріктіруші, топ-
тастырушы ұғым символы ретінде қызмет ету мүмкіндігінің 
кең екендігін көрсетеді.

166
Еліміздің  Мемлекеттік  елтаңбасындағы  шаңырақ  бейнесі – 
Қазақстанды мекендейтін барлық адамдардың ортақ отбасы-
ның, ортақ үйінің нышаны. Шаңырақтың беріктігі оны көтер-
ген уықтарға қалай байланысты болса, Ұлы Отанымыздағы 
бақытты  өмір  əрқайсымыздың  ой-аңсарымызға,  іс-қимылы-
мызға  байланысты.  Ел  бақыты – ер  бақыты.  Ел  байлығы – 
баршаның, əркімнің ырысы.
Елтаңбадағы  қасиетті  қара  шаңырақ  бейнесі: «Асыл  діңгек 
аман болсын. Алтын бесік мəңгілік тіршілік əлдиімен тербе-
ле берсін. Үлкен үйдің уықтарын шын ниеттерімен қосыла 
шаншысқан еншілес ел-жұртқа да бірге бақыт тілейік. Ортақ 
шаңырақ – биік, ортақ босаға – берік болсын. Отанымызға 
талмай  адал  қызмет  етуге  жазсын», – деген  өрелі  ойларға 
жетелейді. Барлық ұлттар өкілдерінің жанына жақын образ-
дық жүйе жалпы адамзаттық игіліктер аңсарына ұштасар ұлы 
ниеттерге бастайды.
Елтаңба композициясын құрап тұрған келесі деталь – ай 
мүйізді, алтын қанатты қос пырақ бейнесі.
Жылқы жануары батылдық, көрегендік пен айырықша ерік-
жігер нышаны деп есептеледі.
Ат – көшпелілердің өмірлік серігі. Мінген көлігі ғана емес. 
Ет  пен  қымыз – қазақ  тағамының  негізі,  тері – киім,  жал – 
музыка  аспаптарының  шегі.  Жауынгерлік  өнерде,  дəстүрлі 
спорт түрлерінде, ұлттық ойындарда («көкпар», «бəйге», «құс 
салу», «қыз қуу», т.б.) да сұлу да берік текті тұлпарлар кең 
пайдаланылады.
Қазақ  дүниетанымында  жылқы – адам  тектес.  Басқа  жан-
уарлардың  бəрі  де  тек  адамға  қызмет  етеді,  ал  жылқы  ал-
дында адамның өзі бас иіп, қызмет етуге əзір. Адамдікі тəріз-
ді жылқының да пірі бар. Оны Қамбар ата («Жылқы иесі Қам-
бар-ау»)  деп  атайды.  Ежелгі  діни  нанымдар  бойынша  иесі 
қайтыс  болғанда  атын  бірге  көметін  болған.  Олар  о  дүниеде 
де бір-біріне қажет деп есептеген.
Осыдан  үш  мың  жыл  бұрын  қолға  үйретіліп,  адам  бала-
сының  ең  бір  жақын  жан  серігіне  айналған  жылқы – көш-
пелілер  үшін  айрықша  қасиетті  жануар.  Ол  алғаш  рет  Азия 

167
Ана тілім – қайнарым, 
Халқымның асыл мақтаны. 
Өзіңде сөздің қаймағы, 
Атадан жеткен сақталып.
П. Бровка
Көне түркі жазуының ескерткіші. VIII ғ.

168
құрлығында, кейбір ғалымдардың айтуынша, қазіргі қазақ же-
рінде, жерсіндірілген көрінеді.
Қасым хан өз елін Могол билеушісі Саидқа таныстырғанда: 
«Біз – дала  адамдарымыз.  Біздің  ең  үлкен  байлығымыз – 
жылқы, ең тəтті тағамымыз – жылқы еті. Біз үшін ең қалаулы 
сусын – қымыз.  Біздің  көңіл  көтеріп,  сайран  салатын  жəне 
өнер жарыстыратын жеріміз – сол жылқы жайылатын дала. 
Біз  бəріміз  сол  жерге  бірге  барып.  жылқыны  қызықтаймыз» – 
дейді (Қараңыз: «Тарихи Рашиди», Ташкент, «фан», 1996. 
352-бет).
Көшпелілердің бүкіл тіршілігі, еңбегі мен өнері жылқымен 
етене. Ел қорғап, жаумен алысқанда да, қолы қалт етіп, құс 
салуға барса да, жігіттік жасап, қызды ауылды жағалағанда 
да,  сайын  дала  сайыпқыранын  сандалкер  сəйгүліксіз  елес-
тете алмайсыз.
Жауға салғанда жер апшысын қуырған, қапыда түскен қор-
шаудан құтылуға келгенде желмен жарысқан қабырғалы қа-
занат,  желмая  жүйріктер – батыр  біткеннің  ең  бірінші  қол-
ғанаты.  Сондықтан  да  «тамырында  гундардың  асау  қаны 
бүлкілдеп жатқан» аты аңызға айналған Мөде ханның «аты 
жылқы  болғанмен,  заты  басқа»  бота  тірсек  Шұбар  айғыры 
(«Шұбарлығы  қандай!  Көк  түстес  көгілдір  атласқа  жылтыр 
қоңыр  теңгелерді  сəндік  үшін  əдейі  бір  тəртіппен  жапсыра 
берген секілді». «...Басы ересен үлкен», «Қабырғалары хан 
ордаларының уығындай ірі де иінді», «омырауы толқын ұр-
ған  жартастай  ашық,  кең...», «Салқы  төсі  қайықтың  толқын 
жарар тұмсығындай сүйір де шеңберлі. Ойымды ет домдап 
жапсырғандай бөлек-бөлек... Кере қарыс шідерліктің сіңірі 
жуан.  Ұршығы  төмен,  тірсегі  маймақ,  айта  беретін  бота  тір-
сектің  өзі»), «көне  түркінің  кемеңгер  қолбасшысы  Күлтегін 
ердің  жауын  жер  жастандырғаннан  кейін  ғана  белі  бүгілетін 
бəйгекер  Боз  аты  мен  шабуылға  шыққанда  шашасына  шаң 
жұқпай  жол  бастаған  əсем  Ақ  айғыры.  Қара  қыпшақ  Қобы-
ландының  қысылғанда  «Жоғарғы  ерні  жыбырлап,  төменгі 
ерні  қыбырлап»  сырласа  да  білетін,  қажет  жерінде  қиналмай 
«бүктеле  беріп  жазылған,  Биікке  бұлқып  гулейтін»  текті  тұл-

169
Қозы Көрпеш – Баян сұлу кесенесі – қазақ даласындағы 
махаббат символы
пар  Тайбурылы,  Алпамыс  батырдың  бас  иесінен  басқаға 
темір  зынданға  салса  да,  дес  бермеген»  төрт  аяғы  тең  бо-
лат  «Байшұбары»,  Ер  Тарғынның  «Құлында  емген,  тайда 
емген,  Құнан  жаста  арда  емген», «жер  тепелей  желгенде, 
дұшпанның көзі қорыққан» тарпаң жорға Тарлан аты – тари-
хи зердемізге терең орнаған образдар. Көрұғлының Ғираты 
мен Манастың Аққұласы да сондай. Жылқы жануары жалпы 
түркі  халықтарының  түрлі  батырлық  эпостарының,  əпсана-
лары  мен  ертегілерінің  ең  сүйікті  əрі  көп  тараған  кейіпкер-
лерінің бірі.
Көшпелілер  ұғымында  жылқы – түлік  біткеннің  төресі. 
Оның  жолға  беріктігі  мен  жүрдектігі,  еті  мен  қымызының 
жанға дəру қоректік жəне шипалық қасиеттері, ойыңды айт-
пай  көзіңнен  ұғатын  қасиеті  мен  талғампаз  кірпияздығы  (мы-
салы,  жылқы  ешқашан  да  лай  суға  тұмсығын  малмайды) 
мінез-құлқындағы тектілік ретінде жоғары бағаланады.

170
Көне  түсініктер  бойынша,  киелі  пырақ  адамды  тəңірілер 
мекен  еткен  аспанмен  байланыстырады.  Жалы  қанат  тек-
тес. Жалына қолы тиісімен-ақ адам жердің тартылыс заңын 
жеңіп,  қиялына  қанат  жалғайды.  Жақсы  ат  мінген – жарым 
патша. Аты жоқ жарлы өзін елдің қоры сезінеді.
Халық  ауыз  əдебиетінде  оның  астындағы  тұлпары  жанды 
серігі  ретінде  суреттеледі.  Оларды  бір-бірімен  сөйлестіріп, 
сырластырып, ақылдастырып қояды. Мысалы, «Ер Тарғын» 
жырында бас кейіпкердің астындағы аты құлағын қайшылай 
бастағаны – қауіп-қатердің  белгісі. «Алпамыс»  жырында  Бай-
шұбар  өз қожасына  қырық  күндік  жолды  қас қағымда  өтуі 
үшін не істеу керек екендігі жөнінде кеңес береді. Ат пен иесі 
атынан шығарылып айтылатын айтыстар бар.
Қазақ баласы үшін жылқының көзінде жас көргеннен қиы-
ны жоқ. Ол құлыншақты сəбидей аялайды. Оған жаман адам-
дардың көзі тиеді деп сақтанады. «Жылқы баласы» деген сөз 
бар. Басқа ешбір малдың төліне «бала» деп айтылмайды.
Кең  байтақ  қазақ  даласында  əйгілі  тұлпарлар,  даңқты 
адамдардай, айырықша əспеттеледі. Олардың аттары аңыз-
ға айналып, ұрпақтан-ұрпаққа жетіп жатады. Оларға арнал-
ған аңыздар, əн-күйлер шығару дəстүрі бар.
Ақан  серінің  шашасына  шаң  жұқпас  жүйрік  Құлагері – 
осындай өшпес даңққа бөленген жылқы баласы. Ол əділет-
сіздіктің  құрбаны  болып,  қапияда  қара  жүрек  қаскөй  қарақ-
шының  қолынан  мерт  болғанда  бүкіл  қазақ  даласы  күңіренді. 
«Арқаны əнмен қырған» атақты Ақан сері қапияда мерт кет-
кен  құндыз  жалды  қыл  құйрығының  жансыз  денесін  құшақ-
тап жылап тұрып, жоқтау айтқан. Елде жоқ əдетке барып, 
жерлеу рəсімін жасайды. Оның атақты «Құлагер» əнін бүкіл 
халық  айтып  кетті.  Бірақ  ақынның  көңілі  соның  бірінен  жай 
тапқан  жоқ.  Өйткені,  Құлагерімен  бірге  өзінің  жанының  бір 
бөлшегін  жоғалтқандай  еді.  Қасірет  жүрек  қызуын  да  азайт-
қандай. Ақын жанын əлдебір немқұрайдылық жайлап алды. 
Енді  оны  бəйге  де,  желден  озған  жүйріктер  де  бұрынғыдай 
қызықтырмайтын  болды.  Осылайша  Құлагерінен  айырылу 

171
ұлы  өнерпаздың  өмірлік  қайғысына,  трагедиясына  айнал-
ды.  Дүние  қызығының  бəрін  «баспа-бас  қызға  бермес  жануа-
рына»  тəрк  еткен  қазақтың  Ақан  серісіндей  ғажайып  ақын 
əлемде бар ма екен, шіркін. Жоқ шығар-ау...
Құлагер қорқырайды қаныменен, 
Ақан да шырқырайды жаныменен... 
Егіліп, төгіледі Ақан сері 
Зарлаған Құлагердің əніменен:
«Не болды-ай, бай-бай саған, Құлагерім?! 
Суалдың, сорлы иеңнің бұлағы едің... 
Тірегі көңілімнің, бəйтерегім, 
Бұл жерге қалайынша құлап едің?!
Бай-бай-ай,
Бай-бай-ай-ай,
Бай-бай-ай-ай,
Бай-а-й-ай, Бай-а-й-ай... 
Бай-бай-а-й Бай-бай-а-й
 
 
Құлагерім...
Шынымен кеткенің бе, Құлагерім! 
Қасымда қасынысып тұрар едің. 
Баспа-бас қызға бермес жануарым! 
Басылар өлгенімше қайтіп шерің?!
Құлагер, жаз жайладым, қыс жайладым, 
Артына қызды ауылдың көп байладым, 
Жеріңе қамшы тимес, пышақ тиіп,
Құшақтап қу басыңды ойбайладым...
Құлагер, айналайын жүлде алғаным, 
Басындай Арқарлының күн шалғаным! 
Барғанда ақыретке пырағым бол, 
Қызығын көре алмадым бұл жалғанның.

172
Қанатты кентавр
Əпсаналық 
қанатты пырақ 
Пегас Иппокрена 
қайнары 
(«Жылқы бұлағы») 
басында

173
Құлагер, қолда өсірген құлыным-ай, 
Ішінде омыртқаның жұлыным-ай! 
Жын ба екен, сайтан ба екен қаза болғыр, 
Қанды қол қастықпенен ұруын-ай!
...Құлагер, жас күніңнен құнаным-ай, 
Сүйегің, еті таза бұланым-ай! 
Қасыңнан бөлек жерге жатпаушы едім, 
Айырылып енді сенен қуардым-ай!
...Көзіңнен айналайын тостағандай, 
Қияр ем сені не қып тастағанға-ай. 
Басыңды итке неге иіскетейін, 
Ерте-кеш құшақтамай жас баламдай!
Құлагер, қош-қош атым, жолдасым-ай! 
Мен білдім түнесем де тұрмасыңды-ай. 
Тигізбей топыраққа жоғары іліп, 
Сақтармын өле-өлгенше қу басыңды-ай»
Ілияс  Жансүгіровтің  атақты  «Құлагер»  поэмасында  қазақ 
даласында  бұрын-соңды  «көз  көріп,  құлақ  естімеген»  жам-
поз ақын мен жүйрік атқа байланысты бұл трагедия осылай-
ша жырланады.
Қазір  жер  шоқтығы  Көкшетауда  ұлы  Ақан  сері  ескерткі-
шімен  бірге  оның  айтып  жеткізе  алмас  арманына  айналған 
Құлагеріне арналған тас мүсін де анадайдан мен мұндалайды.
Жылқы кейінге дейін қазақ дəулетінің өлшемі болып кел-
ген.  Оны  мыңдап,  үйірлеп  ұстаған. «Арқада  толып  жатыр 
жылқылы бай», «Ерден көктің үйірі» дегендер содан қалған. 
Далалықтар  дəстүріне  сай  сый  беріп,  айып  төлеуде  де  кең 
пайдаланылады. Ол кейде ердің құнын өтеуге де жараған.
Əскери саладағы көшпелілер өнерінің негізі де салт атты-
ларды пайдаланумен байланысты. Қарудың қай түрін де ат 
үстінде шебер пайдалану жоғары бағаланған. Жебе, садақ, 
қайқы  қылышты  ойлап  шығарған  көшпелілер  екені  белгілі. 

174
Əлемді тітіреткен атты əскерлер Ұлы дала қойнауынан шы-
ғып, əлемге танылған.
Жылқы  қылынан  алғашқы  музыка  аспаптарының  шегі 
жасалған.  Кез  келген  тойдың  көркіне  айналған  ат  бəйгесі, 
көкпар, аударыспақ тəрізді тамаша ұлттық спорт ойындары-
мызды  да  арнайы  жаратылып,  дайындалған  сəйгүліктерсіз 
елестету мүмкін емес.
Ат  əбзелдері  мен  ер-тұрман  жасау  да  өнер.  Жалпы,  ты-
ныс-тіршілігіміздегі,  мəдениетіміз  бен  өнеріміздегі  жануар  біт-
кеннің  төресі – жылқы  түлігіне  қатысты  ерекшеліктеріміздің 
бəрін  көктей  шолып  өтудің  өзі  оңай  емес.  Өйткені  ол  біздің 
ұлттық  сана-сезіміміз  бен  тірлік-салтымыздың  ажырамас  бө-
лігіне айналған.
Қазақ  тілінде  адам  өміріне  байланысты  жылқыға  қатысты 
сөздермен  өрнектелетін  ұғымдар  өте  көп.  Ананың  өз  сəбиіне 
деген  асыл  сезімі  «құлыншағым  менің»  деген  ғажайып  тір-
кестен сəуле шашады. Балдырған балақанның жер бетіндегі 
алғашқы  қимыл-қадамдары  жөнінде  «құлындай  құлдырай-
ды» делінсе, оның тұңғыш тəй-тəйіне арналған дəстүрлі ғұ-
рып «тұсаукесер» деп аталады. Азамат атануы – «ат жалын 
тартып мінді», аңсағаны болып, айдарынан жел ескен сəт – 
«аты озып тұр», адам баласының өзі дүниеден өткенімен 
оның  өмірін  ұрпақтары  одан  əрі  жалғастырады  деген  оп-
тимистік философия – «ат тұяғын тай басар» деген сөз орам-
дары арқылы айшықталады.
Осылайша кестеленген басқа да күрделі ойлар бар. Мы-
салы, «жаңылмайтын  жақ  жоқ,  сүрінбейтін  тұяқ  жоқ» (өмірде 
қателеспейтін  адам  болмайды  деген  ой), «жүгенсіздікке  жол 
беру» (келеңсіздікке  кінəлілік), «аттай  шауып  өт» (ойлағаның 
болсын, ісің оңға бассын деген тілек), «сыннан сүрінбей өтті» 
(қиыншылықты жеңу), т.б.
Жылқы – қазақтардың  ұлттық  əлемінің  ажырамас  бір  бө-
лігі, ұлттық дүниетанымының маңызды нышандық белгісі.
«Қазақ  жылқы  мінезді»  деген  атам  заманнан  бері  келе 
жатқан сөз бар. Бұл, ең алдымен, терең табиғи ұқсастықтар-
ға,  еркіндікке,  қозғалысқа,  жылдамдық  пен  құштарлыққа  құ-
лай берілетін ортақ қасиеттерге мегзейді.

175
«Алтын адам». 
Есік қорғаны. 
Жаңғыртпа

176
Қазақ  баласы  жүрегіне  жақынның  бəрін  жылқы  төңірегінен 
табады. Сондықтан да оның қабылдауындағы текті тұлпар 
образы:  ат – от («қызу  қанды», «кеудесі  көріктей», «ауыз-
дықпен от шайнап», «көздері оттай жанады»); жылқы – жел 
(«желмен  жарысып», «құйындай  шабу», «оқтай  зулады»); 
жылқы – жартас  (жердің,  күш-қуаттың  белгісі – «жауырыны 
мықты  жартастай», «кеудесі  берік  қамалдай», «тегеуіріні  қат-
ты  темірдей», «тұяғы  тас  жарады», «аяқтарының  арасы  ел 
көшкендей», «тұрқы  берік  емендей»);  сəйгүлік – су («екпіні 
селдей», «құлағынан тері саулады», «су жорға»); пырақ – 
қанат (стихия, аспан, ғарыш нышаны – «тұяғы жерге тимей-
ді», «аузымен  құс  тістейді», «атқа  қону» (айға  қону  деген-
дей), «қанатты  тұлпар», «ат – ер  қанаты»)  деген  үлкен  ұғым-
дар арқылы айшықталған.
Елтаңбада қыран қанатты қос тұлпар – қос пырақ бейнесі 
бедерленген.
Көне дəстүрге сəйкес 
құрбандық шалу рəсімі 
бейнеленген үстел. 
Б.з.д. V–ІІІ ғ.ғ.

177
Қанат – асқақ  арман  нышаны.  Бұл  жерде  ол  еңсесі  биік, 
дəулеті тасыған тəуелсіз мемлекет құру жөніндегі ел мұратын 
еске  салады.  Қанатты  тұлпарлар – елдің  өсіп-өркендеуіне, 
дəулеті тасып дамуына қатысты табиғи тілектердің, сол 
сияқты  қоғамдағы  əр  түрлі  мүдделермен  жəне  ғаламдық 
өркениет үміттерімен үйлесім табуға деген ұмтылыс пен ізгі 
ниеттің де көрінісі.
Биікке ұмтылу, дамудың төменгі сатысынан жоғарғысына 
дейін  көтерілу – əлемдік  өркениет  мұраттарының  бірі.  Ас-
қақтық,  самғау,  биік  мақсаттарға  жету  деген  ұғымдар  адам 
үшін де, қоғам үшін де қастерлі. Күйкілік қораштыққа жатады.
Қанат образының терең рəміздік мəнінің Мемлекеттік ел-
таңбада  жақсы  жарасым  табуы – жалпы  мəдениет  заңды-
лықтарының,  оның  ішінде  нышандық  емеуіріннің,  типоло-
гиялық образ жасау мүмкіндіктерін пайдалану жемісі.
Көркем типологиялық бейнелер жасау əдісі – типтік бей-
не жасау əдістерінен бөлек. Ол нақтылықтың шуда жібін үзіп, 
əр алуан, тіпті мүлдем дерексіз (абстрактілі), құбылыстарды 
əлдебір  ортақ  жүйеге  келтіруге  мүмкіндік  береді.  Бұл  ретте 
көркемдік  ойды  жүзеге  асыру  кезінде  жасалатын  образдың 
негізгі  мəні  мен  басты  идеясын  өмірдегі  бейнеалды  (про-
образ)  құбылыстардан  көп  алшақ  кетіп  барып,  оның  кейбір 
қырларын  тым  əсірелеу  арқылы  да  жеткізуге  болады.  Фило-
соф  А.В.  Гулыганың  айтуынша: «типтік  бейне – сезім  нақ-
тылығына,  ал  типологиялық  бейне – ұғым  нақтылығына 
жақын». 
Типологиялық  бейнелер  қазақ  фольклорында  көп  кезде-
седі. Əйгілі «ұшқыш кілем», «шойын құлақ», «таусоғар», «дəу-
қара», «көлтауысар», «желаяқ», «жалғыз көзді дəу» – осын-
дай образдар.
Жартылай құс, жартылай аң бейнелі грифтер туралы аңыз-
əңгімелердің  өзегі  де  ортақ.  Геродоттың  куəлігіне  сүйенсек, 
б.з.д. ІІІ–ІІ ғғ. Қазақстанның солтүстігін қаңлылар, агриппий, 
ариман  деген  тайпалар  мекендеген  көрінеді.  Бұлардан  гөрі 
солтүстікке,  шығысқа  таман  «алтын  жабағы  күзеткен  гриф-
тер» атты тайпалар тұрған. Кейбір тарихшылар оларды та-
гор,  майемир  мəдениеттерінің  иелері  еді,  арасында  қазақтың 

178
керей,  найман,  арғын,  қыпшақ  тайпаларының  өкілдері  болған 
деген пікір айтады. Бұл мəдениеттердің заттық айғақтары 
Шығыс Қазақстан, Жетісу, Қызылжар жəне Көкшетау өңірле-
рінде жүргізілген қазба жұмыстары кезінде табылды.
Қанатты тұлпарлар образы да ертеден белгілі. Авестада 
(б.з.д. I ғ.)  қанатты  тұлпарлармен  көшіп-қонып  жүретін  тур 
елі туралы айтылады. Кейбір зерттеушілер осы «тур» атын 
«түркі»  этнонимімен, «тұран»  тарихи  топонимімен  байла-
ныстырады. Қанатты тұлпарлар бейнесі тастағы көне сурет 
жазбаларындағы скиф-сармат мəдениетіне жататын «аңшы-
лық  стиль»  қолтаңбасымен  ерекшеленетін  қолданбалы  өнер 
ескерткіштерінде жиі кездеседі.
Алтайдағы Пазырақ қорғанында археологиялық қазба жұ-
мыстарын  жүргізген  кезде  о  дүниеге  аттанған  патшаны  ас-
панға көтеріп бара жатқан фантастикалық пырақ бейнесі бе-
дерленген бас киім табылды. Есік қорғанынан табылған əйгілі 
«Алтын  адамның»  бас  киімін  де  қанатты  тұлпар  бейнесі 
көмкерген.  Мемлекеттік  елтаңба  жобасын  əзірлеу  кезінде  ав-
торлар ойына осы бейне өзек болғаны белгілі.
Қыран қанатты тұлпар, қанатты жануарлар бейнесі қиял-
ғажайып  ертегілері,  аңыз-əпсаналар  мен  жырларда  да  кез-
деседі.  Əрі  мұндай  сюжеттік  линиялар  бертінге  дейін  жеткен. 
Қобыландының  Қазан  қаласын  алатын  сəтін  еске  түсірейікші. 
Қысылғанда қол ұшын беретін жалғыз серігі – қазанаты биік 
қорғаннан қалықтап ұшып барып, қала көшесіне топ ете түс-
пеуші  ме  еді.  Тұлпарына  тіл  бітіп,  қанат  қомдап  ұшатын  мұн-
дай  кейіпкерлер  ертегілерде  де  бар.  Сол  сияқты  діни  наным-
сенімдер  бойынша,  пайғамбар-ғалиссаламның  пейішке  мі-
ніп баратын қасиетті пырағы да қанатты жылқы еді делінеді.
Осы орайда кейбір зерттеушілердің пайымдауынша, он 
сегізінші ғасырда жойылып кеткен жылқыкиік туралы аңыздар 
еске түседі.
Оларды киелі «қызыл ат», «ешкі тұяқ қызыл ат», «қызыр 
жылқысы» деп атаған. Атақты «Қарасай – Қази» хиссасында:
Орал, Орал, Оралтау,
Оралтаудай тау болмас

179
Қанатты таутекенің 
алтын мүсіні. 
Б.з.д. VII ғ.
Ат жəне оның əбзелдері. 
Берел селосындағы 
сақ қазбасы. 
Қ. Ахметжановтың 
жаңғыртпасы

180
Оралтаудың басында
Шұбырып өскен бес тұлпар
Бес тұлпардай мал болмас.
Бес тұлпардың ішінде
Ешкі тұяқ қызыл ат...
Жал құйрығы ұзын ат...
Талма-талтүс болады
Ішіп жүрген бұлаққа
Шұбырып тұлпар қонады.
Шөлдеп келген жануар
Суға басын қояды.
Бұғып жатып Қарасай
Қызыл атқа қарады.
Қасындағы тұлпардан
Артық екен тұяғы.
Қызыл аттың тұяғы-ай!
Ұшатын құстай көрінді.
Ойнап басқан аяғы,
Төбесінде көрінді,
Қиылған қайшы құлағы.
Қолтығынан көрінді!
Ұшатын қанат – қияғы-ай! – 
деген жолдар бар. Жылқыкиіктің 3 атасы (род), 5 түрі (вид) 
бар көрінеді. Солардың ішінде көгілдір түсті ерекше түрі де 
болған деседі. Қанатты жануар, денесі – жылқы, басы – адам 
кентаврларға негізделген адам қиялынан туған əр түрлі көр-
кем образдар əлем халықтарының аңыз-əпсаналарында, тасқа 
қашап салған ерте дəуір суреттерінде молынан ұшырасады.
Қытай  мифологиясында  Лун  (Лу-ұлу)  деген  қанатты  ай-
даһар бейнесі ерекше орын алады. Тұрқы – ұзын, төбесінде 
мүйіздері бар Лун суретін сонау Инь дəуірінің (б.з.д. XIV ға-
сыр)  көріпкел-сəуегейлері  пайдаланған  жауырын  сүйектері-
нен кездестіруге болады.
Аңыз  бойынша  ол  аспандағы  бұлттың,  жаңбырдың,  най-
зағайдың  қожасы  ретінде  көк  жүзінде  еркін  қалықтап  жүреді. 
Қажет  кезінде  аузынан  су  бүркіп,  от  шашады.  Ежелгі  аңыз-
əпсаналардың кейіпкерлері осы Лунға мініп, аспанға көтеріліп 

181
жүреді.  Олардың  кейбіреулерінің  басы  жылқының  басына 
ұқсас,  құйрығы  айдаһардікіндей  болып  келетін  «ат-айдаһар» 
ретінде  де  бейнеленген.  Бұл  жөнінде  Ван  Чуннің I ғасырда 
жазылған  «Сыни  пайымдаулар»  атты  еңбегінде  кең  айты-
лады.  Əпсаналық  бейне  бірде  қанатты,  бірде  мүйізді,  бірде 
балық  қабыршақты,  бірде  мүйізсіз – əр  түрлі  кейіпте  көрінеді 
(«Əсемдік  туралы  жазбалар», III ғасыр).  Сондықтан  да  болар 
ХІ–ХІІ  ғасырларда  дүниеге  келген  «Эрья  сөздігіне  түсініктер» 
атты  кітапта  оған  «бүкіл  аң  мен  құс  біткеннің  атасы»  деп 
анықтама беріледі.
Лун – жақсылық  иесі,  оның  пайда  болуы  жағымды  белгі 
ретінде қабылданады.
Су  иесі  əрі  алақанына  найзағай  уыстаған  ғаламат  айда-
һар бейнесі монғол тектес халықтардың аңыз-əңгімелерінде 
де  жиі  ұшырасады.  Олар  оны  Лу  (Ұлу),  Лу-тəңірі  деп  атай-
ды. Ал енді бір əпсаналарда оны найзағай құдайының жаз-
да мінетін көлігі деп те суреттейді. Осы тектес аңыздар бу-
ряттар мен дүрбіттерде, басқа Сібір халықтары арасында кең 
тараған.  Олар  Лун  ханға,  жер  асты  билеушісі  Эрликке  бай-
ланысты айтылады.
Таутекелер. 
Қазанның бір бөлшегі

182
Кең  тараған  аңыз-хикаялар  арасында  мүйізбас  (единорог) 
туралы  əпсана  да  бар.  Кейбір  деректерге  қарағанда  (Барт-
моне кітабы) ол басында мүйізі бар жылқы тəрізді мақлұққа 
жатады, ол келесі бір деректер бойынша (Геспер кітабы) басы 
мен  мойны  жылқынікіне  ұқсас  ешкі  бейнелі  болып  келеді. 
Мүйіз  бастың  мүйізінің  өлшемі  туралы  тарихи  жазбаларда 
əр  қилы.  Мысалы,  Ктесий  мен  Плиний  екі  аршинге  (бір  жа-
рым метрдей) теңесе, Эмиі – бір жарым аршин деп көрсете-
ді. Мүйізбастың мүйізі кезінде алтыннан да қымбат бағалан-
са  керек.  Оның  керемет  қасиеттері  бар  деп  есептелген.  Ең 
алдымен оба ауруына қарсы бірден-бір тиімді құрал саналған. 
Соған орай 1665 жылғы əйгілі Лондон обасы кезінде аса қат 
затқа айналды. Мүйізбастың мүйізі дертке дəру шипалы дə-
рі ретінде ұзақ уақыт бойы аса зəру дəрі-дəрмек тізімінде 
жүргені  белгілі.  Оны  патшалар  мен  корольдер,  аса  даңқты 
адамдар  пайдаланғаны  туралы  аңызға  айналған  əңгімелер 
аз емес.
1585 жылы Иван Грозныйдың ұлы Федор əкесінің тағына 
отырған  кезде  мүйізбастың  мүйізін  ұстап  тұрып,  ресми  рəсім 
жасаған. Ұзындығы 3,5 футтық мүйіз оған əкесінен қалған 
екен.
Əпсаналық  аң  мен  құс  бейнелері,  грифон  образы  (арыс-
тан  денелі,  қыран  қанатты,  бүркіт  не  арыстан  басты  фан-
тастикалық жануар) Еуропа əдебиетінде де мол орын алады. 
Мысалы,  қанатты  Пегас  пырағы  Олимп  тауындағы  Зевске 
найзағай тасып жүреді. Оның аты бұлақ бастауында туғаны-
на байланысты қойылған. Осы бұлақты шабыт қайнарына ба-
лап, Пегасты шығармашылық өнермен айналысушылардың 
желеп-жебеушісіне  телу  кейін  шыққан.  Енді  бір  аңыз  бойын-
ша,  Пегасты,  құдайлар  Беллорофонт  деген  батырға  сый-
лайды да, ол ұшып барып елдің шырқын бұзған ғаламат бір 
мақұлықты  өлтіреді.  Қанатты  арғымақ  Пегастың  тұяғымен 
аршылған  «шабыт  қайнары»  Гиппокрена («жылқы  бұлағы») 
деп аталады. Геликонда орналасқан. Оның шəрбат дəмін 
тату адамға шабыт береді.
Мүйіздің  де  нышандық  мəні  бар.  Ол – айбын,  айбат,  ақ-
жолтайлық  белгісі.  Тарихи  деректер  бойынша  замандастары 

183
А. Македонскийдің патшалық пəрмені, қолбасшылық құты бас 
киіміндегі  мүйіз  бейнесінде  деп  санаған.  Бұл  желі  Абайдың 
«Ескендір» (ұлы  қолбасшыны  қазақтар  осылай  атайды)  поэ-
масында  пайдаланылған. «Қос  мүйізді  Ескендір»  деген  ха-
лық күйі бар.
Көне шумерлік «Гильгамаш» эпосында мүйізді жолбарыс 
кездеседі.  Мүйізді  адамдар  бейнесі  көне  үнділік  мөрлерде, 
Таяу  Шығыс  пен  Мысыр  елдері  халықтарының  ежелгі  өнер 
туындыларында  да  бар.  Еуропада  кең  тараған  мүйізді  сай-
танның  мүйізі  бұрын  христиан  дəуіріне  дейін  аса  құрмет-
ті құдай бейнелерінің бірінен көшірілген деп есептейді ға-
лымдар.
Мүйіз бейнесі Қазақстанның мəдени ескерткіштерінде де 
молынан жолығады. Мысалы, Қызылтоған қорғанындағы (Же-
тісу)  екі  бірдей  мыс  мүсінде  таутеке  мүйіздері  айқын  əрі 
аса бедерлі бейнеленген. Моңғолиядағы Күлтегін ескерткіш 
кешенінің  кіре  берісінде  мүйізді  қошқарлар  бейнесі  қойыл-
ған.  Ең  көп  тараған  ою-өрнек  түрі  «қошқар  мүйіз»  деп  ата-
латыны белгілі.
Қазақ  тілінде  «мүйіз»  сөзі  күш-қуат,  ерлік,  батылдық  ұғым-
дарын білдіретін мағынада кең қолданылады. Мысалы, «мү-
йізі  қарағайдай» (күшті,  беделді), «мүйізін  қағып  алу» (жеңу, 
масқара ету), «мүйіздесіп қалу» (керісу, жанжалдасу), т.б.
Оның  үстіне  қазақ  «Жарапазан  айтамын  есігіңе,  қошқар-
дай қос ұл бітсін бесігіңе» деп тілек тілейді. «Екі қошқардың 
басы  бір  қазанға  сыймайды»  деп  мақалдағанда,  ел  жақсы-
лары мен есесі бөлек мықтыларды мегзейді. «Бір елдің мүйізі 

жүктеу/скачать 11,24 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: