Факультет: География және табиғатты пайдаланыу
жүктеу/скачать 80,65 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Кафедра: Картография және геоинформатика СӨЖ Тақырыбы
- Қабылдаған
- Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
|
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі Әл – Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті Факультет: География және табиғатты пайдаланыу Кафедра: Картография және геоинформатика СӨЖ Тақырыбы: Планетааралық жер сілкіністері Орындаған: Сапаралы Н. Қабылдаған: Оразбаева Н. 2021 – 2022 оқу жылы Жоспары I.Кіріспе II.Негізгі бөлім III.Қорытынды Күн жүйесінің планеталарындағы жер сілкіністері Күн жүйесінің басқа планеталарындағы сейсмикалық оқиғалар. Марс шайқалуы мүмкін бе және Меркурий мен Юпитер айларындағы геологиялық ақаулар әрекет принципі бойынша несімен ерекшеленеді Қазіргі уақытта жер сілкіністерін зерттеу сейсмология ғылымымен айналысады (грек. "сейсмос", яғни"тербелістер"). Сейсмологияның негізін қалаушылардың бірі, орыс физигі академик Борис Борисович Голицын 1912 жылы бейнелі түрде "кез-келген жер сілкінісін қысқа уақытқа жанып, Жердің ішкі жағын жарықтандыратын шамға теңеуге болады, осылайша онда не болып жатқанын көруге мүмкіндік береді"деп атап өтті. Бұл кернеулер тау жыныстарының беріктігінен асып кетсе, қабаттардың тік немесе көлденең бағытта күрт ығысуы орын алады. Әдетте бұл бірнеше сантиметр ғана, бірақ сонымен бірге үлкен энергия бөлінеді-өйткені миллиардтаған тонна массалар қозғалысқа келеді! Жер тереңдігіндегі жарылыстар бойымен массалардың лезде қозғалуы сейсмикалық толқындардың пайда болуына әкеліп соғады, бұл тау жыныстарының діріліне және олардағы ақаулардың пайда болуына әкеледі Жер сілкінісі ошағынан (гипоцентрден) сейсмикалық толқындар барлық бағытта тарайды және эпицентрге жақын жерде — ошақтың үстінде орналасқан планета бетіндегі нүктеде қатты тербелістер тудырады. Эпицентрден алыстаған сайын бұл тербелістер жоғалады. Алайда сейсмикалық толқындар планетаның қарама — қарсы жағына да жетіп, терең қабықтар-мантия мен ядро арқылы өтеді. Сонымен қатар, ядроның сұйық, балқытылған материалы арқылы бойлық сейсмикалық толқындар деп аталатын толқындар ғана өтеді, олар өтетін ортаның қысылуын және созылуын тудырады. Олардың қозғалысы бойлық ось бойымен созылатын және созылатын құрттың қозғалысына ұқсайды. Басқа типтегі толқындар - көлденең сейсмикалық толқындар балқымадан өтпейді, бірақ жер ядросының шекарасында сөнеді. Бұл толқындарда тау жыныстарының тербелісі толқындардың таралу бағыттарына перпендикуляр болады. Мұндай тербелістерді қозғалыс бағыты бойынша жыланның қозғалысымен салыстыруға болады. Марстағы сейсмикалық белсенділік: Марс сілкінісі Марс айдан кейінгі екінші аспан денесі болды, оған сейсмометрлер орнатылды. Бұл 1976 жылы екі автоматты станция Қызыл планетаға түскен кезде болды: Викинг-1 және Викинг-2. Айдан екі есе үлкен Марста жер сілкінісі болуы керек, планетологтар күмән тудырмады. Шынында да, бірнеше жыл бұрын, бұрын геологиялық белсенді емес деп саналған ай үнемі сілкіністерге ұшырайтыны анықталды. Марс қыртысының шайқалуы екі "Викингтің" сейсмометрлерін түзете алады деген сұрақ туындамады, өйткені оларға орнатылған құрылғылар өте сезімтал болды және Марста ұзақ уақыт жұмыс істеуге мәжбүр болды. Алайда жоспарлар орындалмады. Бұл Викинг-1 сейсмометрі мүлдем жұмыс істемеуінен басталды. Ұшу алдында топырақтың тербелістеріне жауап беруі керек оның жылжымалы сенсоры Марстың бетіне тиген кезде зақымданудан қорғау үшін механикалық түрде бекітілген. Станция Марсқа қонғаннан кейін сенсорды босататын құрылғы жұмыс істемеді және құрал мәңгі "торға қамалды". Бұрын Марста Марс шайқалуы мүмкін еді, және сол кезде Қызыл планета қазіргіге қарағанда әлдеқайда белсенді болды. Мұның барлық дәлелдері жанама, бірақ өте сенімді. Марс рельефінің көптеген бөлшектері айқын тектоникалық шығу тегі бар, яғни олар планетарлық қыртыстың жоғарғы қабатының қозғалысы нәтижесінде пайда болды. Марс шайқалуы сөзсіз болды. Марс бір кездері тектоникалық белсенді болған және әлі күнге дейін күн сайын Марс шайқалуы мүмкін екендігі ғарыш станциялары арқылы алынған планета бетінің суреттерін талдағаннан кейін анықталды. Тектоникалық рельефтің егжей — тегжейлері Марста негізінен Фарсида аймағында-планетаның батыс жарты шарын алып жатқан үлкен жанартау үстіртінде кездеседі. Бұл аймақтағы тектоникалық оқиғалардың көпшілігі екі кезеңде болды-біріншісі 4 миллиард жыл бұрын, планетаның геологиялық тарихының ең ежелгі дәуірінде, ал екінші кезең 1 миллиард жыл бұрын аяқталған жас геологиялық кезеңге келеді. Сейсмикалық белсенділіктің бірінші кезеңінде пайда болған Марс бетінің бөлшектеріне көптеген тар каньондар кіреді-олардың шеттері (рифтері) бойымен жарықтар бар. Осы кезеңде Марстағы ең үлкен каньондардың терең рифтік аңғарлары пайда болды, оларды Маринер аңғарлары деп атайды. Олар планетаның экваторлық аймағында шығыстан батысқа қарай 4000 км-ден астам созылып жатыр. Шатқалдардың тереңдігі 7 км-ге, ені 200 км — ге дейін жетеді.рифтердің пайда болуы Марс қыртысының үлкен бөлінуімен және сілкіністерімен байланысты болды. Осы депрессиялар пайда болғаннан кейін, олардың тік беткейлерінде бірнеше рет кең көшкіндер мен көшкіндер орын алды, олар Марс сілкіністерімен бірге жүрді. Екінші кезеңде тектоникалық қозғалыстар Фарсида үстіртінің ортасынан және Маринер аңғарларының рифтік аймағынан жүздеген шақырымға созылатын радиалды ақаулардың алып желісін құрды. Тектоникалық және сейсмикалық белсенділіктің қарқындылығы біртіндеп төмендеді. Қорытынды Шынында да, біздің планетамыздың ішкі құрылымы туралы қазіргі заманғы идеялардың барлығы дерлік сейсмограммаларды түсіндіруге негізделген — тау жыныстарының қалыңдығындағы сейсмикалық толқындардың мінез-құлқы туралы жазбалар. Жерді құрайтын тау жыныстары белгілі бір икемділікке ие, бірақ тектоникалық жарықтар пайда болған жерлерде қысу немесе созылу күштерінің әсерінен "кернеулер" біртіндеп жиналады. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 1. Тоқпанов Е.А., Мазбаев О.Б. Картография және топография негіздері. — Алматы, 2012 2. Уварова А.К. Топография негіздері және жергілікті жерде бағдарлау. — Алматы: Қазақ университеті, 2008. – 51 б. жүктеу/скачать 80,65 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|