Ф.  Оңғарсынова  поэзиясындағы  әлемнің  ұлттық  бейнесінің

22
23
серия
 ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ. 2014. №4
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ
Бұл мақалада әлемнің ұлттық бейнесінің компоненттерін талдау 
аспектісіндегі Ф. Оңғарсынова поэзиясының көркемдік ерекшеліктері 
қарастырылады. 
Art features of F. Ongarsinova’s poetry in the terms of analyzing 
the components of national picture of the world is being regarded in the 
given article. 
УДК 80/84
М. К. Акошева, К. Х. Рахимжанов 
*к.ф.н., доцент, *к.ф.н., доцент, профессор, Павлодарский государственный 
университет имени С. Торайгырова, г. Павлодар
О НЕВЕРБАЛЬНЫХ СРЕДСТВАХ КОММУНИКАЦИИ 
КАК ОДНОЙ ИЗ ПРИЧИН НЕАДЕКВАТНОЙ 
ИНТЕРПРЕТАЦИИ РЕЧИ 
В статье невербальные средства коммуникации рассматриваются 
как одна из причин неэффективного речевого общения.
Ключевые  слова:  речь,  информация,  невербальное  средство, 
интонация, жест.
Мы  понимаем  речевое  поведение  как  поведение  человека  при 
произнесении речи, включающее в себя всю ту «живую речь», которая 
произносится в процессе речевого взаимодействия. А в так называемую 
«живую  речь»  входят  «собственно  слова  и  их  звучание  (громкость, 
темп,  тембр,  интонация),  «body  language»  (язык  человеческого  тела), 
включающее в себя, по мнению ученого, жестово-мимическое поведение, 
т.е. взгляд, мимику, жесты, позу, и пространственное поведение, т.е. то, 
как партнеры используют пространство. Иными словами, «мы передаем 
информацию  не  только  при  помощи  слов,  но  и  при  помощи  системы 
жестов, использования пространства, т.е. того, что входит в компетенцию 
так называемых визуальных знаковых систем – body language» [1]. (Далее 
BL  -  язык  человеческого  тела).  Сам  естественный  язык  предстает  как 
знаковая  система  осознанного,  иными  словами,  в  речи  мы  осознанно 
используем  то  или  иное  слово  с  определенной  интонацией.  А  язык 
человеческого тела, BL, – «это система неосознанного, она реализует те 
мотивы, которые находятся в бессознательном. Бессознательное может 
противоречить сознательному, поэтому знаковая система BL противоречит 
часто реальной речи» [1]. 
Говорящий  на  словесном  уровне  в  дискурсе  пытается  сказать  или 
доказать одно, а его жестово-мимическое поведение может на деле этому 
противоречить. Важное значение для правильного толкования и понимания 
языка  тела  имеет  принципиальная  многозначность  выразительных  черт. 
Часто одно и то же мимическое или жестовое явление может иметь разные 
мотивы и, соответственно, по-разному может быть истолковано. Как мы 
писали  выше,  канал  невербального  общения  может  обладать  свойством 
функциональной независимости от вербальной. В таких случаях смысл его 
можно адекватно интерпретировать только исходя из всей речевой ситуации.
На практике часто невербальная передача речи происходит одновременно 
с вербальной и может усиливать или изменять смысл слов. При изменении 
смысла может иметь место неадекватная интерпретация речи. Рассмотрим 
пример:  Работник,  принимаемый  на  работу  с  испытательным  сроком, 
обращается к руководителю с просьбой дать задание/ поручение: 
– Что я должна сделать? Документы в отдел кадров я сдала. Что я 
должна делать теперь? Может, дадите мне поручение?
– Хорошо... 
Задумавшись, после паузы продолжает: 
Дам поручение. 
Работник стоял с растерянным видом (разг.).
Пауза  после  слова  «хорошо»  может  служить  признаком  того,  что 
руководитель не хочет этого делать, в данный момент слишком занят, не 
хочет давать поручения или не знает, что именно следует предпринять, или 
раздумывает, оставить работника или не принять после испытательного срока. 
Невербальное средство общения вызвало неадекватную интерпретацию всего 
речевого поведения руководителя: сомнения в смысле (растерянный вид), 
вызванном паузой, являются признаком неадекватного восприятия. 
В приведенном нами примере пауза, возможно, изменила реальный смысл 
высказывания: ее (паузы) предмет мог быть не связанным с работником, с 
отношением к нему. Здесь можно говорить о том, что невербальный символ 
полностью подавил вербальные знаки речевого поведения. Это вызвано было 
всей речевой ситуацией: работник принимался на работу с испытательным 
сроком, поэтому был не уверен в себе, в результате это (т.е. фактор адресата) 
стало  причиной  неверной  интерпретации  им  всего  речевого  поведения 
руководителя – высказывания и паузы. 
Пауза как невербальное средство общения может иметь разные мотивы. 
Адресатом она истолкована как нежелание дать поручение, как сомнение 
работодателя (принять или не принять). Говорящий же мог сделать паузу 
в разговоре по причине того, что в данный момент думал о другом, мог 

24
25
серия
 ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ. 2014. №4
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ
быть обеспокоен другой проблемой, мог просто без причины задуматься. 
Полное понимание может наступить в дальнейшей деятельности адресата, в 
«опознании» фактора говорящего. Рассмотрим другой пример: Настроение 
было  паршивое:  она  (Галина)  чувствовала  упадок  сил,  отсутствие 
желаний....  Уходя  на  работу,  она,  даже  не  желая  говорить,  оставила 
задания: Купить хлеб. Убрать в комнате. Сварить обед. Все, – сказав такие 
«рубленые» фразы, она, хлопнув дверью, ушла на работу. 
Когда она вышла, Соня сказала: Что это она? Я что, не человек, раб, 
что ли? Что, нельзя по-человечески сказать? 
Некоторое время она сидела, думая о чем-то своем, потом твердо 
сказала: Ничего я не буду делать (разг.).
Любое  задание,  даваемое  Соне,  сопровождалось  незначительными, 
но  интонационными  перепадами,  предложения  (практически  все)  были 
отделены друг от друга достаточно жесткими и ярко выраженными паузами. 
Прозвучала своеобразная отрывистая, «рубленая» речь. Такая речь, 
как мы видим, оказала достаточно сильное психологическое давление на 
собеседника Соню, об этом говорят ее слова «Я что, не человек, раб, что 
ли?», ее поведение после восприятия/ интерпретации – «Некоторое время она 
сидела, думая о чем-то своем». И как результат – неэффективное общение и 
неадекватная интерпретация речевого поведения говорящего – Галины. Здесь 
интерпретация неадекватна, как минимум, она неуспешна, как максимум, – 
конфликтна. Как видно из контекста, поведение говорящей – Галины – было 
связано не с ее отношеним к Соне, а ее внутренним состоянием: настроение 
было паршивое: она...чувствовала упадок сил, отсутствие желаний. 
Источником  неадекватной  интерпретации  в  примере  является  не 
только  речь  с  интонационными  перепадами  и  паузами.  Другая  причина 
–  это  незнание  Соней  пресуппозиций,  в  качестве  которой  и  выступает 
внутренне состояние Галины (настроение... паршивое:... чувствовала упадок 
сил, отсутствие желаний). На восприятие влияет и то, что в языковом 
выражении сама речь построена при помощи императивов купить, убрать, 
сварить. Конфликта можно было избежать, если бы нашло место объяснение 
состояния  говорящей,  предшествующее  императивной  речи.  Если  же 
имеет место несовпадение в восприятии ситуации, различия в интенциях и 
коммуникативных установках обоих коммуникантов, то речевое общение 
с использованием императивной речи, особенностей тональности общения 
развивается в режиме несогласия. В итоге это приводит или к полному 
отсутствию коммуникативного эффекта и отказу совершить действие (как в 
приведенном выше примере), или же к отодвиганию по времени выполнения 
требуемого действия. 
Однако, как показывают наши наблюдения за живой «императивной» 
речью,  в  своем  желании  оттянуть  во  времени  исполнение  требуемого 
действия,  преподнесенного  как  приказ/  просьба  или  иное  побуждение 
к  действию,  адресат  порой  начинает  выяснять  различные  подробности 
относительно этого требуемого действия; после этого он или не подает 
сигналов о своем положительном/ отрицательном решении, или приступает 
к осуществлению действия/ приказа, в некоторых случаях и просто выходит 
из речеобщения [2]. Это доказывает следующий пример:
Помолчав несколько секунд, он продолжал тепло, ласково:
– Сейчас же я предлагаю тебе дружбу и любовь....
– А ты меня не оставишь?
– Слова, Тая, не доказательство. Тебе остается одно: поверить, что 
такие, как я, не предают своих друзей 
– Я тебе сегодня ничего не скажу, все это так неожиданно, – ответила 
она. (Н. Островский. с. 302).
В примере исполнение требуемого действия оттягивается во времени. 
Тон разговора – продолжал тепло и ласково – позволяет адресату неспешно 
выяснять подробности относительно этого требуемого действия: А ты меня 
не оставишь?, после этого подается сигнал об одновременно отрицательном 
и положительном решении – о принятии действия: Я тебе сегодня ничего 
не  скажу  (не  скажу  –  отрицательное  решение,  сегодня...  не  скажу  – 
положительное решение, ибо это значит, что может сказать в другой день) 
[2]. В итоге интерпретация речевого поведения предстает как адекватная.
А  данный  пример  доказывает  мысль  о  том,  что  оценка  только 
невербальных средств общения не может дать полноценного понимания 
речевого поведения говорящего:
Он взял со скамьи принесенную ею книгу и развернул. То был «Чайльд-
Гарольд» во французском переводе. Александр покачал головой, вздохнул и 
молча положил книгу на место.
– Вам не нравится Байрон? Вы против Байрона? – сказала она. – Байрон 
такой великий поэт – и не нравится вам!
– Я ничего не говорю, а вы уже напали на меня. – отвечал он.
– Отчего же вы покачали головой?
– Так; мне жаль, что эта книга попалась вам в руки. 
– Кого же жаль: книги или меня?
Александр молчал.
Отчего же мне не читать Байрона?
– По двум причинам, - сказал Александр, помолчав.... – Во-первых, потому, 
... что вы читаете Байрона по-французски, и, следовательно, для вас потеряны 
красота и могущество языка поэта.... Во-вторых, потому бы я не советовал 
вам читать Байрона, что ... он, может быть, пробудит в душе вашей такие 
струны, которые бы век молчали без того... (Гончаров И. А. Обыкновенная 
история. С. 257). 

26
27
серия
 ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ. 2014. №4
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ
Жест покачал головой адресатом понимается как неприятие Байрона. 
Действительно,  если  отдельно  рассматривать  жест  «покачать  головой», 
то он будет означать «отрицание», «неприятие», «неодобрение», «отказ». 
Как видим из пояснения адресанта, жест для нее означал 1) неодобрение 
чтения Байрона на французском языке (не английском), 2) неодобрение 
чтения Байрона ею, Лизой: книга вызвала бы напрасные волнения, желание 
добираться «до начала всего» (как видно из дальнейшего контекста). Кроме 
вербального компонента здесь важен компонент экстралингвистический, 
пресуппозиции: Александр вспомнил былое, «в нем зашевелились прежние 
мечты». 
Интерпретация  речевого  поведения  определяется  пониманием  слов 
собеседника, а также умением оценивать поведение участников общения, их 
жесты, движения, позу, фонационные средства, то есть того, что понимается 
под невербальным общением. Вместе с тем недостаточно бывает умения 
оценивать вербальные/невербальные средства общения: при всем стремлении 
к  пониманию  адекватная  интерпретация  может  быть  невозможной,  ибо 
адресату  не  учесть  всех  внеконтекстных  пресуппозиций.  В  следующем 
примере так называемый «пропуск аргументационнго довода» со стороны 
говорящего  вызывает  неверную  интерпретацию  невербального  жеста  – 
смеха  -  адресатом  речи.  Говорящий  не  может  пояснить  причину  своего 
невербального проявления отношения к речевому поведению адресата: это 
не позволяет ему сделать характер всей ситуации общения: 
– А вы должны требовать! Понимаете! Требовать! – воскликнула она. – 
Потому что вы такой человек, такой... который... вы сами не знаете, какой 
вы. И вы не смееете просить! ...Вы ничего не видите и не понимаете. Папа 
вас ужасно любит, и... И вообще...
Она  выпалила  всю  эту  кучу  слов  одним  духом,  жарко,  торопливо 
жестикулируя.  ...Никита  снова  вспомнил  об  Анне  –  Анна,  совершенная 
Анна! – и засмеялся. 
–  Ничего  смешного  нет,  –  оборвала  его  Ирина.  –  Если  бы  вы 
действительно искали... ну, как это? Поддержки или ... вообще то, о чем 
вы говорили, то давным-давно нашли бы....
– Ну, давайте подружимся, - сказал он.
– И вы не должны смеяться, не должны! Я говорю совершенно серьезно, 
и вы не смееете издеваться. (Федин, с. 297-298)
Мы видим и убеждаемся, что адресат речи не имеет возможности тут 
же и сейчас восстановить имплицитную информацию, скрытую под смехом 
интенцию говорящего, которую можно было бы уточнить вопросом «Ты 
это к чему?». Сам объем фоновых знаний, необходимых для адекватного 
декодирования  смеха  здесь  оказался  больше,  чем  это  было  в  пределах 
возможных знаний адресата [2].   
Таким  образом,  эффективность  общения  определяется  не  только 
пониманием слов собеседника, но и умением правильно оценивать поведение 
участников общения, их жесты, движения, позу, фонационные средства, т.е. 
все то, что понимается как язык невербального общения. Важно при этом 
помнить о том, что живое речевое поведение может быть неалгоритмичным, 
включать в себя много других экстралингвистических факторов, влияющих 
на  его  интерпретацию,  таких  фоновых  знаний,  которые  иногда  трудно 
определить в процессе конкретного речевого общения. 
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ
1 Cелезнева, Л. В. Основы эффективного речевого общения. – M. : 
Прогресс, 1984. – 280 с.
2 Акошева, М., Рахимжанов, К. Х. Понимание и интерпретация речи в 
межличностной коммуникации. Монография : дополн. – Павлодар : Кереку, 
2011. – 239 с.
Материал поступил в редакцию 29.10.14.
М. Қ. Акошева, Қ. Х. Рақымжанов
Коммуникацияның вербалды емес құралдарының сөйлесу әрекетін 
адекватты емес интерпретациялау туралы
С. Торайғыров атындағы 
Павлодар мемлекеттік университеті, Павлодар қ.
Материал 29.10.14 баспаға түсті.
M. K. Akosheva, K. H. Rakhimzhanov
About the nonverbal means of communication as one of the reasons of 
inadequate interpretation of the speech
S. Toraighyrov Pavlodar State University, Pavlodar.
Material received on 29.10.14.
Мақалада коммуникацияның вербалды емес құралдары сөйлесу 
әрекетінің тиімсіз болуының бір себебі ретінде қарастырылады.
In the article the nonverbal means of communication are considered 
as one of the reasons of inefficient speech communication.

28
29
серия
 ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ. 2014. №4
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ
ӘОЖ 821.512.122 -14
А. Ақтанова
ф.ғ.к.,  Семей  қаласының  Шәкәрім  атындағы  мемлекеттік  университеті, 
Семей қ.
ШӘКӘРІМНІҢ «МҰТЫЛҒАННЫҢ ӨМІРІ» 
ПОЭМАСЫНЫҢ ЖАНРЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІГІ
Мақалада  Шәкәрімнің  «Мұтылғанның  өмірі»  поэмасының 
жанрлық  ерекшелігі  талданады.  Сонымен  қатар  Шәкәрім 
поэмасындағы автобиографиялық жадтың берілуіндегі көркемдік 
тәсілдер қарастырылған.
Кілтті сөздер: поэма, ұйқас, тұлға, тарихи дерек, дүниетаным, 
аңшылық, саятшылық.
Шәкәрім қазақ әдебиетіне тың жаңалықтар әкелген ақын екені белгілі. 
Абайдың ақын шәкірттерінің ішіндегі ерекше орны бар, әрі қазақ әдебиетіне 
шығыстық және батыстық үлгідегі әдеби тәсілдерді қазақ өлең өрімімен 
берген ақын. Шәкәрім шығармаларының ішіндегі ерекше жанрлық сипаттағы 
туындысы «Мұтылғанның өмірі» поэмасы.
Автобиографиялық  жад  Шәкәрімнің  барлық  өлеңдерінде  бар  десек 
те,  ақынның  «Мұтылғанның  өмірі»  поэмасында  басқа  өлеңдеріндегі 
жалпылыққа  ауысқан  жадтан  қарағанда  нақтылы.  Сондай-ақ,  ақынның 
өмір  жолы  туралы  жазылған  деректердегі  нақтылы  фактілермен  сәйкес 
келеді. «Мұтылғанның өмірі» философиялық поэма. Мұнда ақын өз өмір 
деректерінен мәлімет бере отырып, жалпы адамзат мәселесіне тоқталады. 
Белгілі философ Ғ. Есім Шәкәрімнің поэмасының мазмұнын талдай отырып, 
шығарманың философиялық мәнін ашады: «Мұтылған деген сөздің астарында 
ұмытылмайтын  мән  жатыр.  Ұмытылмайтыны  немесе  ұмытылмайтыны 
қайсы, оны әркім өзі ойлануы керек. Өз-өзінен жапырақтың сарғайып, жерге 
кеуіп түскендей, құмды жерге нөсердің із-түзсіз сіңіп кеткендей болмыста 
ұмыт болып жататын жайлар аз ба?! Оған кім пәлендей мән берген? Немесе 
Адам-Атадан тараған сансыз ұрпақтың қайсібірінің есімі жұрт есінде қалды? 
Оның ұмыт болғаны да орынды. Есте қалатын адам есімі немесе оның ұзақ 
кешкен ғұмыры емес, Абай айтқандай, өлмейтұғын сөз қалдыруы. Бірақ, сол 
сөз қалдырғандар да ұмыт болады екен. Осындай жайлар, негізінен, ұмыт 
болу деген тарихтан, халық санасынан мүлдем жойылу емес, ел өзінің есін 
жиған кезінде ұрпағы есіне алатынына сенім білдіру. Сол үшін Шәкәрім өз 
ғұмырын өлең түрінде тиянақты етіп жазып қалдырған. Бұл – елі ес жиғанда 
ұмыт  болғандары  есіне  түсірсін  деген  ниет.»  [1.32]  Рас,  Шәкәрім  ақын 
ретінде өзінің халқына қайта ораларын білген. Бұл туралы халық арасында 
айтылатын Мәшһүр-Жүсіппен екеуінің кездесуі туралы аңыз – әңгімеде де 
баяндалады. Ел аузында сақталған екі данышпан ақынның кездесуі туралы 
әңгімені машһүртанушы ғалымдар мен Машһүр-Жүсіп ұрпақтары айтады. 
Бұл мәліметтер бойынша екі ақын өмірлерінің соңғы сәттерінде кездесіп, 
сонда Машһүр-Жүсіп: «Біреуміздің ажалымыз адамнан, біреуміздікі адамнан. 
Сен балаларыңмен Қытайға өт. Аман қаласың. », – деген екен. Бірақ, Шәкәрім 
өз өмірінің аяқталу сәтін біле тұра қашпаған. Қайта артындағы ұрпақтың 
әйтеуір бір уақытта есіне алатынына сенген. 1931 жылы жазылған «Кешу 
сөз» деген өлеңінде де ақынның бұл позициясы айқын. Жалпы әдебиеттегі 
трагедиялық  туралы  айтқанда  да  трагедияның  өзі  өліп,  қайта  тірілу 
екенін грек сахналарында қойылған ертедегі пьесаларынан белгілі дүние. 
Алысқа  бармай-ақ,  өзіміздің  қазақ  халқындағы  адам  өлгенннен  кейінгі 
жылдық асында шама келгкенше той-думандатып, ат шаптырып, балуан 
күрестіретінін білеміз. Бұл да қазақ халқының өзіндік дүниетанымымен 
байланысты іс-әрекет деуге болады. Яғни, автобиографиялық жад туралы 
айтқанда да Шәкәрімнің туған халқының далалық философиясын негізге 
алғанын байқаймыз. «Мұтылғанның өмірі» поэмасының алғашқы шумағынан 
бастап ақын өз өмірінің дергін елгі үлгі етіп көрсетеді. Поэмада Шәкәрім 
өмір сүрген қоғамдық ортаның шындығы бар. Философиялық сарындағы 
поэманың  көтерер  жүгі  де  ерекше.  Олай  дейтініміз,  ақын  өз  өмірінен 
нақтылы  мысалдар  келтіре  отырып  жалпы  адамзат,  қоғам  мәселесін 
көтереді.  Поэманың  лирикалық  кейіпкері  өзінің  ес  білген  бес  жасынан 
бастап өмірінің соңына дейінгі барлық өмірін жіпке тізгендей етіп көрсетеді. 
Лирикалық кейіпкер бойындағы өмірдегі әділетсіздік, теңсіздік, жуандардың 
зорлығы сияқты әрекеттерге деген ренжуі, риза болмауы шығарманың өн 
бойынан көрінеді. Мәселен, Ақынның бес жасында жетім қалып, атасының 
тәрбиесінде ерке өсуі ақынның ұлы Ахат Шәкәрімұлы естелігінен де белгілі. 
Сондай-ақ, ақынның жас кезінде әр түрлі өнерді үйреніп, аңшылық пен құс 
салу, саятшылықпен айналысқаны да нақтылы. Поэмада:
Тоймаса да ойынға
Тағылық бар бойымда.
Ерекшілік ойымда,
Қарамай қылған мазаққа.
Он жасыма кірген соң,
Домбыра, гармонь білген соң,
Мылтық атып жүрген соң,
Аңшы боп түстім азапқа.
Өзгеше болмақ сүйгенім,
Осыған басты игенім.
Киімді бөтен кигенім,

30
31
серия
 ФИЛОЛОГИЧЕСКАЯ. 2014. №4
ISSN 1811-1823. Вестник ПГУ
Ұқсатпай, орыс, қазаққа.
Сағат пен орган жүргенін
Таңырқап ашып көргемін.
Оның да сырын білгемін ,
Ұзатпай біраз заматтақа [2. 334].
-  деген  жолдар  лирикалық  кейіпкердің  жастайынан  өнерге  құмар  екені, 
үйренгісі  келген  нәрсені  тез  қағып  алатынын  байқаймыз.  Шәкәрім 
поэмасында айтылатын тарихи деректерді Ахат Шәкәрімұлы естелігіндегі 
деректермен  салыстыра  отырып,  екеуінің  сай  келетінін  көреміз.  Ахат 
Шәкәрімұлы естелігінде: «Шәкәрім жасынан қолөнерге – ою ойып, киім 
пішуге, ұсталық ісіне шебер болған дедік. 
Бұзылған сағат, іс машиналарын бөлшектеп, олардың құрылыстарымен 
танысып, оларды жөндейтін болған. Сағат, машина, темір соғуға, істеуге 
керекті ұсақ саймандары өзі өлгенше бар болатын. Ағаштан ойған ожаулар, 
қаралап соққан пышақтары бар болатын. Шәкәрім киімді не қазаққа, не басқа 
елдер үлгісіне ұқсатпай, пішіп киетін болған», – деп поэмадағы деректерді 
нақтылайды [3. 450].
Автобиографиялық шығармалардағы нақтылық, дәлдік қаламгер санасы 
мен дүниетанымындағы өмір бейнесіне байланысты өріледі. Мәселен, ақын 
өз балалық шағындағы қызықты кездер туралы жаза отырып өз өкініш сезімін 
де жасырмайды. Егер автор психологиясына келсек, оның есейген шағында 
жазып отырған шығармасы болғандықтан өз өміріндегі өткен шаққа ересек 
көзімен бағалау, ересек адам ойын білдіру бар. 
Шәкәрім поэмасындағы автобиографиялық жад сипатының дәлдігі әр 
шумағынан көрінеді. Сондай-ақ, автобиографизм тарихи жадпен сабақтаса 
келіп ақынның белгілі бір тарихи дәуірге баға беруімен, сол тарихи кезеңнің 
қателігін өткен шақта емес өзі өмір сүріп отырған дәуірінде анықтауы да 
ақын данышпандығын танытады. Мәселен, кеңестік жүйенің бұрынғы орыс 
отарынан айырмашылығының жоқ екені де ақынға алғашқы қадамнан белгілі 
болады. 
Түзелер деп қазағым
Николай құлап, өлген соң,
Тағы да тарттым азабын,
Алпысқа жасым келген соң,
Құлдықтан қазақ босады,
Білмеймін қайдан тосады.
Күн шыққанға ұсады,
Бостандық сәуле берген соң.
Оқыған жастың етегін,
Қабыл алдым жетегін,
Босқа жатып нетемін.
Бостандық туын көрген соң.
«Орыс қой енді атамыз,
Жақсылық содан татамыз,
Қалайша қарап жатамыз», –
Деп қуанып желген соң.
Балшебек пен меншебек
Партия қылды әр бөлек,
Айтып-айтпай не керек,
Орысты екі бөлген соң [2.341].
–  деген  жолдар  нақтылы  тарихи  суретке  құрылған.  Мұндағы  патшаның 
құлап елге екі өкіметтің орнауы, ел арасындағы түсініспеушілік нақтылы, әрі 
шынайы берілген. Автор тарихи деректерді өз сезімімен, өз көзқарасымен 
қатар өре отырып заманның шынайы бейнесін жасаған. Сондықтан да тарихи 
жад пен автобиографиялық сипаттағы шығарма өн бойынан тарих лебін 
сеземіз. Поэма философиялық мағынадағы:
Жүз жыл бақты болсаң да,
Әлемнен асып толсаң да,
Алтын таққа қонсаң да,
Айрылған күні бір кейіс.
Жүз жыл азап тартсаң да,
Аш-жалаңаш қатсаң да,
Абақтыда жатсаң да,
Құтылған күні ол бейіс.
– деген жолдар арқылы аяқталған. Поэма өз оқырманына өмір мәні туралы 
ой салады. Ақын өз өмірінен мәлімет бере отырып жазған поэмасының басты 
идеясы – заман талабынан келіп шығады. Ол өз өмірініндегі қателіктерді (бос 
уақыт өткізу, ойын-сауықпен ғана жүру т.б.) жөндей отырып, адамгершілігі 
жоғары, таза адам бейнесін жасайды. 
Шәкәрімнің «Мұтылғанның өмірі» поэмасының құрылымдық ерекшелігі 
де назар аудартады. Жалпы, Шәкәрімнің қазақ өлеңінің құрылыс-жүйесіне 
әкелген  жаңалығығы  мол.  Десек  те,  поэма  құрылымындағы  ерекшелік 
шығыстық дәстүр сипатын танытады. Поэманың мына шумақтарындағы: 
Қосылмай өзге балаға
Ойнаушы ем жалғыз далада.
Адамзат көнбей қала ма
Тағдырда тартқан табаққа.
Күн-түн демей ойнадым,
Ойынға тіпті тоймадым.
Барған сайын бойладым,
Қарамай ұйқы, тамаққа [2. 334].

жүктеу/скачать 3,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: