I п т I к X. Қожабаева



Pdf көрінісі
бет1/16
Дата02.03.2017
өлшемі14,36 Mb.
#5115
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   16
5115

6  81.2Каз
I  П  Т  I  К

X. Қожабаева
(Автомобильді жөндеу және оған техникалық 
қызмет көрсету мамандығына арналған)
О щ  щ р а л ы
Қазақстан
техникалық
гиымда
С.  ЦЙСУМЦДІІ  АТЫНДАҒЫГЫИЫМИ «ІГАПХДМД
КОЛЛЕДЖ
"ЛУННДЙ ІМІЛМОТККА ***• с. ісйгсмаиці
«Фолиант» баспасы
Асташ
-2010

УДК  811.512.122+656.1  (075)
ББК 81.2  Қаз+39.33-08я73  • Й Й Й Р  
Қ 56 
_
Пікір  жазған:
Ы  смагцлов А Ы . -  филология ғылымд арыньщ кандидаты, 
доцент
қ  
^0
 Қожабаева X.
Кәсіби қазақ тілі: (Автомобильд
техникалық 
Оқу ццралы.
Фолиант
304 
6
.
І
8
ВЫ  9965-35-883-4
материалд
кәсіби  бағдардағы  ауызша тіл дамытумен ңатар жүргізіледі
техникалық
мамандығы
мемлекеттік  білім  беру  стандартына  сәйкес  өңделген. 
Мәтіндерден,  лексикалық таңырыптардан  грамматикалың 
формаларды  табу,  грамматикалық  талдау жасату жүмыста- 
ры студенттердің логикалық ойлауын жетілдірудің,  грамма- 
тиканы  қайталаудың,  дұрыс сөйлеу дәрежесін  меңгерудің 
негізгі  ңүралы  болып  табылады.  Студенттердің  жазбаша 
кәсіби тілін дамыту маңсатында әр түрлі жазбаша 
ж ү м ы с т я -
Осыған орай оңу қүралында 
тапсырмалар берілген.
қүралы
мандық^сту^енттері  мен  техникалық  лицей  оңушыларына
арналған
бТммдағы
'ікадег4йк  С.Бейсем'1
атымдағы  ғылым *
І! ЕС 811,512.122+656.1  (075) 
81.2  Қаз+39.33-08я73
Қожабаева X.,  2010 
«Фолиант»  баспасы,  2010

Қазақстан Ресггубликасының ♦ Тілдер туралы * заңын
және  Қ Р  Ү кіметінің  «М емлекеттік  органдарда  мемле-
кеттік тілдің ңолдану аясьш кеңейту туралы * ңаулысын
жүзеге асыру мақсатындағы бүл оқу ңүралы орта арнау-
лы  кәсіптік  оңу орындарының  техникалы ң  мамандың
студенттері мен техникалық лицей оңушыларына арнал- 
ған.
Көсіби ңазаң тілі пөнінің бүл курсында мамандықңа 
байланысты іс ңағаздарын қазаңш а ж аза білу мөселелері 
қарасты рылмақ. Осы орайда іс ңағазд арының ңай түрін 
өткенде де сол үлгіге тікелей ңатысты,  онда кездесетін 
терминдер  мен  сөздерге,  сөздердің  тіркесуі  мен  ңолда- 
нылуына кеңірек тоңталып, талдау жасау; дайын мөтін- 
нің  стилін  аны ңтау,  берілген  стильдің  мөтінін  қүрау 
секілді  жүмыстар атңарған өте тиім ді. Одан соң өр түрлі
лексикалық-грамматикальщ  тапсырмалар орындату ба-
рысында студенттердің зерделенген білімдерін  практи- 
када ко л да на білу біліктіліктері ңалыптастырылады.
Пөнді  оқы ған  кезде  арнаулы   пөндерге  интеграция 
жасау ңажет. Ж үмыстың бағдарламаны өту кезінде ди- 
дактикалы қ,  көрнекілік  қүралдарды  -  плакаттар,  бей-
нефильм,  диапозитивтер,  электрондық оқулыңтар, т.б. 
ңолдану керек.
з

1-М ОДУЛЬ
Қ А ЗА Қ  Т ІЛ І -  Қ А ЗА ҚСТА Н  
РЕС П У БЛ И К А С Ы Н Ы Ң   М ЕМ ЛЕКЕТТІК  Т ІЛ І
1

2
, 3-сабақ
№1  а). Сөйлесейік.
Сіз ңай елде түрасыз? Ол ңандай мемлекет? Қазақстан 
көп үлтты ел ме? Сіздің үлтыңыз кім? Сіз үйіңізде қай 
тілде сөйлейсіз? Ал басңа тілдерде сөйлей аласыз ба?  Өз 
оңу  мекемеңізде  сіз  ңай  тілдерді  оңып  жүроіз?  Қазаң- 
станның  мемлекеттік  тілі  қай  тіл?  М емлекеттік  тілде 
сөйлей аласыз ба?  Қ азақш а түсінесіз бе?  Қ азақ тілі өте 
ңиын тіл ме? Сіз ңазаң тілінің тарихын білгіңіз келе ме?
№1
 ә). Оқушылар төрт топңа бөлініп, эр топ мәтіннің 
бір  абзацын  аударады.  Мөтінді  аударып  болған  соң,  өр 
оңушы  басқа абзац  аударған  топқа  барып,  өз  аударма- 
сын  түсіндіреді.  Мәтінді  оңып  түсініңіз.
ҢАЗАҢ Т ІЛ І -  ҚАЗАҚСТАН 
РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ М ЕМ ЛЕКЕГИК ТІЛІ
1. Славян тобына жататын тілдерден кейін сан жағы- 
нан ірі топ —
 түркі ті лдер тобы. Т үркі тілдер тобына мына 
тілдер жатады:
1. Алтай тілі;
2. Әзербайжан тілі;
3. Баш қүрт тілі;
4. Гагауз тілі;
5. Қ азақ тілі;
6
. Карайым тілі;
7. Қ арақалпақ тілі;
8
. Қарачай тілі;
9. Қарачай-балқар тілі
10.  Қырғыз тілі;
11
. Қырым татар лары тілі;
12
. Қүмың тілі;

Ноғай Г1Л1’ 
18. Үйғыр тілі;
14. Өзбек тілі; 
19
. Чуваш | § |
15. Татар -гілі; 
20. Шор тілі;
Л ' 1Р Ч ТІЛІ; 
Ш 
Хакас тілі;
17. Түркімен тілі; 
22
. Якут тілі, т.б. үсаң тілдер
Аталған  тілдерді  туыс  тілдер  деп  атайды,  өЙткені
ІДҮ) 7Т 
И   ПОЛФОДТ Г  ГТТ т 
_____ _ • 
•  ** ч 

шығу
Византияға
і Жамбыл) і
түркі
і .  
Қазаң т ш  взш ід төрківі жагынан осы түркі тектес 
тілдерге, соныц ішінде кьш ш ак тобындагы Х е р г е   м  
« а  ң үрш ш сы  (морфологиясы) жағынан жалгамаль, (аг-
« І  
- е в  
Ш
м лқьш ьщ  шығу кезеңі -  ғалымдардың айтуы бойынша -  
ж Г тГ . Л
: ,? ! “  ДвУІРДеН 6үгінге ® й ін  емір сүрш  келе
9 Ш
С&Ш

л  V й О тг  ггіі  п
і
т

__  - 
_
басталады
салалы
о  “ Т ‘“ ТеРШеН 
-  Түркілердід көне жазуь, I
о к ^
1
“ ИСеИ, Ж“ УЫН  алгаш   Амстердам  ңаласыныд
У  Томсев  І М-і 
Н <1667) ТабаДЫ-  Д авия ' »
У.  Томсен  1893 
жылы жазудың 
кілтін тауьш,  ол түркі
ыктарьшьщжазуыеквндігін айңындаған. 1896 ж м пч
Талас
адам дәл
п  
т-. 
-----  ««уіаудм ь в щ  хаоарлай-
° Р хон'Енисей,  Талас  езен ш ід   бойьшан  табылеан
жазуды төртіпке келтіріп, кітал етіп бастырып  ш ы Г р 
гаа  ғалым -   Радлов. Ол  1891  ж ы лы  туңғыш рет Орхон
ж а зу ы н   зерттеп ,  т у р к і  х а л ы қ т а р ы н ы ң   е ск е р тк іш і 
екендігш  айтты. 
р
Тіліш здің ертедегі сыр-сипатын молырак, айкыны-
ашып бере алатын
.  . 

------ еңоектер  -  көне кыпшак
тілш деп еск ер тк іш тер .  О ларды ң  бірі  -   1069  ж ы ш
~ ш
« .  . Құдатгу б іл ік | Ж
 болу, баңы тты болу де-
Г ы Л Г й .З   Дастаны- Б *л әУелі араб жазуымен жазы- 
лып, кеш н үигыр жазуымен кеш ірілген. Сондай-а* араб
тілінде  Махмуд  Кашғяпиітіп  а, тт„ 
«ларао
¥Д  п'ашғаРиДіҢ  «Диуани  лұгат-ат түрк»

атты  сөздігі  ж ары қ  көреді.  Енді  бір  үлкен  әдеби  мура- 
мыз -  * Кодекс Куманику с » деген туынды. Бүл еңбек XIV 
ғасырда жазылған.
4. 
Қазаң тілі сонау ерте дәуірден, біздің ж ы л санауы- 
мыздан бермен қарай халқымыздың дамуымен бірге алға 
басып  жетіліп отырды. Ана тілімізді қастерлеп,  қадір- 
леу -  ежелгі салтымыз. Қ азақ халқы  -  ежелден шешен- 
дікке әуес халықтың бірі.  « Өнер алды -  ңызыл тіл », «Тіл 
тас жарады, тас жармаса бас жарады », «Тіл -  қылыш тан 
өткір»  деген  мақал-мәтелдер  тегін  шықпаған.  Ана  тілі 
ардагер ақын-жазуш ыларымыз Абай Қүнанбаев, Сөкен 
Сейфу ллин, Сәбит Мүқанов, Сүлтанмахмүт Торайгыров- 
тың  жыр  арқауына  айналған.  Мөселен,  Сүлтанмахмүт 
Торайғыров:
Сүйемін туған тілім -  анам тілін, 
Бесікте ж атқанда берген білім.
Ш ыр етіп жерге түскен минутымнан 
Қүлағыма сіңірген таныс үнін,  -
деп жазды. 
;  , л 
л
Сөздік:
Туыс тілдер 
Үлан-ғайыр 
Көне ж азу
Ж азудың кілтін табу 
Айңындау
Сыр-сипат
Дастан
Ж етіліп отыру 
Қастерлеу
Қадірлеу
Ж ы р арқауына айналу
родственные язы ки
бескрайний
древняя письменность
наити ключ к письму 
вскрыть, выявить, выяснить, 
обнаружить, уточнить, 
свойство, характер, тайна, 
поэма,  эпос, 
усовершенствоваться 
лелеять, уваж ать, ценить, 
почитать.
почитать, уважать, ценить. 
■ воспевать в стихах

№ 2 а).  Қ а за қ  тіліне ау ы зш а  аудары ңы з.  Осы сөздер 
м ен сөз тіркестерім ен сөйлем қүры ң ы з.
Я з ы к ,  к р ас и в ы й   я зы к ,р о д н о й   я з ы к ,  и н о стр ан н ы й  
я з ы к ,  родствен н ы й   я з ы к ,  гр у п п а  я зы к о в ,  т ю р к с к а я  
группа язы к о в, сл авян ская группа язы ко в, о язы к е, по­
читать язы к , уваясать я зы к , учить язы к,  язы к  А бая, язы к
Гете,  я зы к   Ш експира.
№ 2 э).  Ж а зб а ш а  ң а за қ ш а ғ а  аудары ңы з.
Н аш а древняя традиция — уваж ать и почитать свой род­
ной язы к .Р а н н и е  письменные пам ятники древнекипчак­
ского язы ка, раскрывающие свойства, историю такж е и к а­
захского  я зы к а ,  яв л яю тся  «Қ үдатғу  б іл ік »  и  «Диуани 
лүғат-ат түрк ». Многие известные казахские поэты воспе­
вали родной язы к  в своих стихах. Древнетю ркская пись­
менность, состоявшая из 38 знаков, получила в истории на­
звание письменность «Руна». Ею пользовались тю ркские 
племена: огыз, уйгыр, ким ак, кипчак и другие. Эти пись­
менные пам ятники относятся к  УІ-Х вв.
№ 3 а).  Екі минут у а қ ы тта   төмендегі  екі м а қ а л ғ а  су- 
рет салы ң ы з.
1) Тіл ңылыш тан өткір. 2) П іл көтермегенді тіл көтереді.
№ 3 ә). Ж а ғд а я т т ы  тап сы рм а.
К оля  қ а за қ   тіл ін   оңы ғы сы   келм ейді,  оны ң  ойы нш а, 
Қ азақстан да  ң азақ   тілін   білмей  де  өмір  сүруге  болады. 
А ртурдің  п ік ір і  керісіщ де.  Д иалог ңүрасты ры ңы з.
№ 4 .  « Ң а з а қ   т іл і»   м ә т ін ін е   10  с ү р а қ   қ о й ы ң ы з . 
М әтінге  ж осп ар  ж асаң ы з.  М әтінді  м азм үн даң ы з.
Қ А З А Қ  Т ІЛ ІН ІҢ  Д Ы Б Ы С  Ж Ү Й Е С І.  Б У Ы Н .
Ы Қ П А Л
№ 5. М әтінді о қы ң ы з, м азм үн ы н  түсініціз. Сөздікпен 
ж үм ы с  істеңіз
Қ а за қ с т а н  Р еспуб ли ка сы ны ң  1997 ж ылгы  11  шілдеде.
]\Г°151  -  1  қабы лданеан Тілдер т уралы  зацы
Осы  заң   Қ азақстан   Республикасы нда  тілдердің  қол- 
дан ы луы н ы ң   ң ү қ ы қ т ы қ   негіздерін,  м ем лекеттің  олар-

ды  оң ы п -үй рен у  мен  д ам ы ту   үш ін  ж а ғд а й   ж асау
жөніндегі  міндеттерін  белгілейді.
1-тарау. 4-бап
Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі —
 ңазаң 
тілі.
М ем лекеттік  тіл  -   м ем лекеттің   б ү кіл   аум ағы нда 
қоғамдық  ңатынастардың барлық  саласында  қолданы- 
латын мемлекеттік басқару, заң шығару, сот ісін жүргізу 
жөне іс ңағаздарын ж үргізу тілі.
Қазақстан халңын топтастырудың аса маңызды ф ак­
торы  болып  табы латы н  м ем лекеттік  тілді  меңгеру  —
 
Қазаңстан  Республикасының өрбір азаматының пары-
ЗЫ. 
’ 
■-
Үкімет,  өзге де  мемлекеттік,  ж ергілікті  өкіяді  және 
атқаруш ы органдар:
• Қазақстан  Республикасында  мемлекеттік  тілді  ба-
рынша дамытуға, оның халыңаралық бөделін нығайтуға;
• Қазақстан Республикасының барша азаматтарының 
мемлекеттік  тілді  еркін  және тегін  меңгеруіне  қаж етті
барлық  үйымдасты руш ы лы қ,  материалды қ-техника-
лың жағдайларды жасауга;
• Қазаң диаспорасына ана тілін саңтауы және дамы­
ту ы үшін көмек көрсетуге міндетті.
Мәтінде кездесетін ж аңа сөздерді  дәптерге көшіріңіз.
Қоғамдық ңатынастар -  общественные отношения 
Сала -  отрасль
Қолдану — пользоваться
Қазаңстан халңын топтастыру -  консолидация народа 
Казахстана
Парыз -  долг
Ж ергілікті өкілді орган -  местный представительный 
орган.
Атңарушы орган —
 исполнительный орган
Халыңаралың  беделін  нығайту  -   укреплять  между­
народный авторитет

Үйымдастырушылың жағдай жасау -  создать органи­
зационные условия
Саңтау -  сохранить
Даму -  развивать
Көмек көрсету -  оказать помощь

6
. Ж оғарғы мәтінге 5 сүрақ қойыңыз, мәтіңді маз-
мүндаңыз. 
{
Фонетика
Қ азақ  тіліндегі  дыбыстар  дауысты  жене  дауыссыз 
дыбыстар болып,  екі үлкен топка бөлінеді.  Ауаның ке- 
дергісіз  шығуы  арқылы  жасалып,  үннен  ғана  түратын 
дыбыстарды дауысты дыбыстар дейді. Олар: а, е, о,  ө, ү, 
Ү,  ы,  і,  е.  Бүл дыбыстардың ішіндегі бесеуі:  ә, ө,  ү,  ү,  і
дыбыстары ңазак тілінің ерекшелігіне  жатады.  Олар -  
орыс тілінде ж оқ дыбыстар.
ауысты дыбыстардың топтастырылуы.
1.  Дауысты дыбыстар тілдің  қызметіне  қарай  жуан
жөне ж іңі 
ү, ы. Ж і
Ж уан

---- хг - 
I  * 
V»  П і
2
. Дауысты дыбыстар жактың ашылуына ңарай ашық
■  
Ж
жөне қысаң болып екіге бөлінеді. 
Ашық
О   7Т 
____ 
^-----------* 
I
6. Дауысты дыбыстар еріннің ңызметіне қарай еріндік
і п а   а о і т  тгі 
Й л  
_______ »  __  
«  
__
түрге
лар еріннің дөңгеленіп ілгері созылуы арқылы жасала- 
ды.  О,  ө,  ү,  ү,  у.  Езулік дауыстылар езудің кері тарты-
жасалады
Дауыссыз дыбыстар. Дауыссыз  дыбыстар ’
үяң, ңатаң болыл бәлінвді:
ҮнДі дыбыстар: р, л, й (бай), у (бау), м, н, ң. 
Үяң дыбыстар: б, в, г, ғ, д, з, ж , һ.
Қатаң дауыссыз дыбыстап: п  гһ  и  г,  »  «  т
Қазак тіліндегі дауыссыз
бөлінбейді
бо
і Н
сөзде де, жідіш ке сезде де қол-

даныла береді,  бірақ сөздегі жуан,  жіңішке дауысты ды- 
быстардың дауыссыздарға әсері болады: жол, жөн, бұрғы, 
бүшр, тас, тес, бол, бөл, базар, береке, түп,толың, т.б.
Буын. Сөздің дауысты дыбыстың ңатысымен  бөлініп 
айтылатын бөлшегі буын деп аталады: жү-ріс, жыл-дам-
Дың, ңоз-ғалт-ңыш. Қазаң тіліндө үш түрлі буын б&р:
1.  Аш ың  буын  дауы ссы здан  басталып,  дауы сты ға
аяңталады,  не тек дауысты дыбыстан түрады:  а-шу, та- 
би-ғи,  і-лі-ні-су,  т.б.
2.  Түйық буын дауысты дыбыстан басталып,  дауыс- 
сыз дыбысңа аяңталады: үш , өз, от,ор, өт, т.б.
3.  Бітеу  буын дауыссыз  дыбыстан  басталып,  дауыс-
сыз  дыбысңа  аяңталады :  бағ-дар-шам,  жөн-деу,  ж үк, 
трау-лер, т.б. 
;
Дыбыс үндестігі.  Түбір сөз бен қосымша,  сөз бен сөз
арасы ндағы   дыбыстардың  бір-біріне  эсер  етуі  дыбыс
үндестігі деп аталады. Мысалы, бүрандаға, білікті, бүры-
лыста деген сөздерді алсаң, бүранда сөзіне ңосымшаның
үяң дыбыстан басталып жалғануына сөздің соңындағы
дауысты дыбыс эсер еткен, ал білік сөзіне ңосымшаның
ңатаңнан басталуына  сөз соңындағы ңатаң дыбыс эсер
еткен.  Дыбыс үндестігі  үш ке бөлінеді: ілгерінді ыңпал, 
кейінді ыңпал,  тоғыспалы ыңпал.
С езд ің   соңғы   ды бы сы   д ау ы ссы зд ан   б астал аты н  
қосымшаның алғаш ңы дыбысын эзіне үңсата эсер етуін 
ілгерінді  ы қпал  дейді. 
1
.  Сэз  дауысты  дыбысңа,  үнді 
және үяң дауыссыздарға аяқталғанда, дауыссыздан бас­
талатын ңосымша не  үнді,  не  үяң дауыссыз  дыбыстар- 
дан басталады. Мысалы, жер~ге, жебе_де, тежеу-дің.
Ескерту: Ілгерінді ы қпалға бағынбайтын  ңосымша- 
ларбар, олар: -шыл, -шіл, -шаң, -шең, -шық, -ш ік, -ші, - 
ша, -ше, -шылың, -шілік, -сыз, -сіз, -са, -се, -сың,  -сің, -паз, 
-ңор, -қой, -хана, -кеш. Мысалы, шеберхана, жүлдызш а,
сусің іруш ілік.
Қазаң  тілінде  түбір  мен  ңосымша  ж эне  біріккен  сэз
сыңарларының аралығында,  сөз тіркестері сыңарлары- 
ның арасында кейінгі дыбыстың алдыңғы дыбысңа эсер 
ететін  ж ағдайы   ж и і  кездеседі.  Кейінгі  дыбыстың  ал-

дыңғы  дыбысңа  әсерінен  алдыңғы  дыбыстың  кейінгі 
дыбысқа ұңсап өзгеруі кейінді ыңпал деп аталады.  Мы- 
салы: доңғалақ -  доңғалағы, ж үк -жүгім, топырақ -  то- 
пырағы,  он  бес  —
  ом  бес,  басшы  —
  башшы,  Оразжан  —
Оражжан, т.б.
Қ азаң  тілінде  көрш і  дыбыстар  бір-біріне  түрліш е 
ықпал  етеді.  Кейде  сөз  тіркестері  мен  біріккен  сөз  сы- 
ңарларындағы  дыбыстар  бір-біріне  ілгері-кейінді  эсер 
етіп,  алдыңғы  дыбыс  кейінгі  дыбысқа  әсерін  тигізіп 
өзгертетін, ал ол өзгерген дыбыс өзінен бүрынғы дыбыс- 
ты өзгертетін  жағдай  кездеседі.  Дыбыстардың осылай- 
ша өзгеруі тоғыспалы ыңпал деп аталады. Бірақ жазуда 
бүл дыбыстың өзгеріс ескерілмейді.
Мысалы: айтылуы: 
ж азы луы :
ташшол 
тас жол
Ешшан 
Есжан
Ырышшан 
Ырысжан
Г рамматикалы қ жаттығулар
№ 7
кеиінді
№8
фонетикалың талдау жасаңыз.
№ 9.  Төменгі  сөз  тіркесін  буынға  бө. 
лерін ажыратыңыз.
Үйымдастырушылық жағдай жасау.

>,  буын  түрле{
фонетика лы қ
Адам мөдениетінід алгышарты
үрыс
№11  а).  Төменгі  сөз тіркестеріндегі  кейінді  ықпал- 
ды табыңыз.
Ж ол 
тыіыздыгы

жол 
тегістігі.
№11
  в).  Ілгерінді  ы қпалга  багынбайтын  қосымша- 
лары  бар создерді табыңыз.

Ағаштың, дал ад а, өсемпаз, түнде, шайқалады, ңызша, 
барса,  тамаңты, дөріхана.
№ 12- А талаР сөзін °Қьш, түсінуге тырысыңыз, езіңізге 
үнаған екеуін жаттаңыз.
А талар  сөзі -  ақы лды ң көзі
Адамға өкі нәрсө тірөк төгіг 
Бірі ~~ тіл,  бірі —
 дінің жүректегі.
Ж, Баласаецн
Кімде-кім ңазіргі уақытта ана тілін, өзінің әдебиетін
сыиламаса,  оны  сауатты,  мәдениетті  адам деп  санауға 
болмайды.
М . Әуезоө
Әркімнің туған тілі -  туған шеше, оған бала міндетті 
мың есе.
С. М ццанов
Ана тілі дегеніміз -  сол тілді жасаған, жасап келе жат- 
ңан  хальщ тың мәңгілік мәсвлвсі.
Ана тілдерін тек ңана  өгей үлдары аяңңа басады.
Тілден  биік  асқар  жоң,  тілден  асңан  байлың  ж оқ, 
тілден терең теңіз ж оң.
Ғ. Мцсірепов
Анамыздың аң сүтімен бойымызға дарыған тілімізді 
үмыту  бүкіл ата-бабамызды, тарихымызды  үмыту.
Б. М омышцлы 
Туған тЩ м  -  тірлігімнің айғағы,
• Тілім барда айты л ар сыр ойд ағы .
Өссе тілім,  мен де бірге өсемін,
Өшсе тілім, мен де бірге өшемін.
Ә.  Тәжібаев

№13. Сүракқа жауап беріщз, өз көзқарасыңызды, ой- 
шкіріңізді  түжырымдаңыз.
Аталар сезінің  даналығы неде?
№14.  «Қазақ тілінің бүтінгі ахуалы» атты тақырып- 
та шығарма жазыңыз.
4-сабақ 
Б ацы лау сабагы
№15. «Қазақстан  Республикасының мемлекеттік тілі -  
қазақтіш* тақырыбы бойынша шығарма жазыңыз.
№16. Сабақтарга  қорытындылауға  арналған  грам- 
матикалық тест
1. Ж уан буынды  сөзді табыңыз.
A) Төулік.
B) Күшті.
C) Двмді.
Д) Ж ергілік.
Е) Қозғалыс.
2. Ж іңіш ке буынды сөзді  табыңыз.
A) Қүн
B)Түлкі.
C) Далаға.
Д) Сағат.
Е) Ойпат.
3. Қатаң дауыссыз дыбысты  табыңыз
A )Ө
B)Д
C)Р
Д)Қ
Е )Ж
4
.
 Еріндік дауысты дыбысты  табыңыз
A )Ң
B )Р.
C)Ө. 
Д )Ы .
Б )Ү .

5.  Ілгерінді  ы қпалга  багынбайтын  қосыміиасы  бар 
сөзді  табыңьіз.
A) Ж етек.
B)  Өзенге.
C) Әнші.
Д)  Үйден.
Е) Емхана.
6. Ілгерінді  ы қпалга  багынбайтын  қосымшасы  бар 
сөзді  табыцыз.
A) Адамгершілік
B)  Өзенге
C) Т азалану
Д) Талдаған 
|
Е) Кіріс 
/
7. Кейінді  ъщігалы бар сөзді табыңыз.
A) Тауық 
-
B) Тежеу
C) Топырағым 
Д) Талаптану 
Е) Батыс
IV
8. Біт еу буынды сөзді атаңыз.
A ) Ауыстыру
B)  Түйіспе
C) Қолшам 
Д) Көлік 
Е) Тікүш аң
9.  Тцйыц буынды сөзді атаңыз.
A) Тірек
B) Түйіспе
C) Ж ол
Д) Ар
Е) Аңырын
10. Тогыспалы ы цпалы  бар сөзді табыңыз.
A) Тіркеме
B)  Ізденіс
C) Ілінісу 
Д) Досжан 
Е) Ж ы лдамды қ

№16 а). Қ азақ тіліне аударыңыз.
Ученые говорят и говорили не только о Ренессансе
в Италии, но и о мусульманском Ренессансе, давайте заг- 
лянем в эту эпоху.
Основным (древним) языком был тюркский. Родилась 
собственная письменность, в которой отразились симво­
лы кланов (родов). В этой письменности было 38 знаков, 
которые называются «руническим письмом». Этому сви- 
детели -  памятники в честь Билге Кагана и Тоныкока,
которые  были  поставлены  на  берегу  рек  Селенга  и  Ор- 
хон.
В восточном Туркестане с XI в. была уйгурская пись­
менность.  У этой  письменности  есть  свои  особенности, 
но она основана на рунической графике.
У древних тюрков процветала и наука, например аст­
рономия. Ученые вычислили закономерности движения
планет и  звезд,  и  многие  звезды  имели  свои  названия.
Это  засвидетельствовано  во  многих  памятниках,  в  том 
числе в памятнике Культегину.
Древние тюрки такж е занимались геометрией,  мате­
матикой, химией и другими науками.

2-М ОДУЛЬ
КӘСІБИ  ТЕРМ ИНОЛОГИЯ
5, 
6
-сабак
Мәтінді
Қ азақ  тіліндегі  негізгі  сөздіктер
Тілдегі  сөздердің  ж азы л у ы ,  м агы насы ,  бір  тілдің 
сөздерін екінші  тілге  қалай аудару керектігі,  т.б.  жай- 
лар  сөздіктер  арңылы  түсіндіріледі.  Осыған  орай,  өр
Т1ЛЛТТТ яттиоіг 
___ •  ■ 
л 
г  
*  г
болады
түрлі
Соның бірі -  орфографиялың сөздік. Бүл сөздік тілдегі
! 7Т1 Н  
ЛТЯ  И  
О 
Т Пгл 
«»_  _____• 
_
Ц Ш І і і і и и і і  
МШШ
  • 
і і і 1 
I  У .  
1 1 
т  
- - - -
г
- - - - - - - - -

^ р ф и і
  р а и з и я -
льщ сөздіктің аитқаны -  ж үрттың бөріне бірдей, бүлжы- 
маитын заң. Сондыңтан бір сөздің бір адамнық бір түрлі 
екінш і адамның екінш і түрлі ж азуы на болмайды 
Сөз  мағынасы  сан  алуан  болып  келуі  мүмкін  дедік. 
Т ілдеп  сөздердің  негізгі  мағыналарын,  көп  мағыналы 
екенін, ңандаи ауыспалы мағынада ңоланатынын түгел 
ңамтитын сөздшті түсіндірме сөздік деп атайды. Сөз ма-
ГічТІІСІЛТ  ТТТ  ПТТҮА 
- ___
мағыналас с 
а бірін қалай
мақал
калыпта
~
  Т‘РКеСТвРДІ  к а м т и т ы н   ф р а зе о л о ги я л ы ң
сөздіктер де болады.
Аса  ңажетті  сөздіктің  бірі  -  екі тілді,  яғни аударма
сөздік.  Бүған қазақш а-орысш а,  орысша-ңазақша неме- 
» а - а г ы л ш ы н ш а ,  қазаңша-немісше сөздік сияқ-
Т Т ч Т Г Т Я П Ш о т А т г т .  ТЯ______ _ 
.
жатады

сөздерінің қазакшасын, сондай-аң шетел тілі сөздеріыің
аудармасын түсіндіретівдер  -   осындай сөздіктер.
Бүлардан басқа шетел тілдері сөздерінің сөздігі, жеке 
ақын-жазушылар тілдерінің сөздігі, әр түрлі ғылым тер-
гі,  түрлі  энциклопе*
дия сөздіктері болады.
Ал  бүгін  Қазаңстан  Республикасы   П резидентінің
Ж арлығымен  бекітілген  «Тілдерді  қолдану  мен  дамы- 
тудың мемлекеттік бағдярламасына *  сәйкес бүл түрғы- 
дағы келелі міндеттердің бірі -  тіліміздің терминдер са- 
ласын  қазіргі  талапқа  сай  ңайта  жүйелеп,  кемелденді-
РУ*  ° сыған  °Рай’  ғылым,  мөдениет,  халы қ  шаруашы- 
лығы  салаларының  барлырын  қамтиты н  көп  томдың
қазақша-орысша және орысша-қазаңша терминология-
лың сөздіктер біртіндеп шығарылып жатыр.
Сездік:
Түсіндіру —
 объяснять 
Мақсат -  цель
Сан алуан -  множество, многочисленне й  
Мүмкін -  возможно
Ауыспалы мағына —
 переносное значение 
Көп мағыналы ~ многозначный 
Түсіндірме сөздік -  толковый словарь 
Аударма сөздік -  переводный словарь 
Ғылыми терминологиялың сөздік -
логическии
научно
әдеби тіл сөздігі -  словарь литературного язы ка
сауатты —
 грамотный
рухани -  духовный 
ж арлық — указ
ңолдану -  применять, использовать
дамыту -  развивать 
келелі міндет -  важнейшая задача 
қазіргі талапңа сай ~ соотв
требованиям 
|  
С.Торайғыров
жүйелеу —
 систематизировать атындағы  ПМУ-дін  |
Тіакадемик  С.Бейсемба^  і
ым
атьшдағы 


Достарыңызбен бөлісу:
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   16




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет