Ж. Е. Жаппасов XVI-XVIII ғҒ. ҚАзақ-орыс

 
125 
 
 
 
 
 
 
 
 
ҚОРЫТЫНДЫ 
 
Қазіргі  тәуелсіз  Қазақстан  Республикасындағы  тарих  ғылымының  негізгі 
міндеті  –  отандық  тарихты  обьективті  тұрғыдан  қайта  қарап,  зерттелмеген 
беттерін  қайта  жазу,  ашылмай  келген  тұстарын  тереңірек  зерттеу  мәселесі 
болып табылады. Төл тарихымызды қайта түлетіп, халқымыздың тарихи жадын 
жаңғыртуға  соңғы  кездері  біршама  жұмыстар  атқарылғаны  белгілі.  2004 
жылдан бері Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасының аясында көптеген 
бұрың  соңды  белгісіз  болған  тарихи  деректер  табылып,  шетелдерден 
құндылығы  жоғары  мұрағат  құжаттары  мен  жазба  еңбектер  қайтарылып, 
ғылыми  базамыз  толықтырылды.  Енді  біздің  алдымызда  ҚР  президенті                        
Н.Ә.  Назарбаевтың  атап  көрсеткеніндей  «Мәдени  мұра»  бағдарламасының 
екінші  кезеңіне  сай  жиналған  қазынамызды  зерттеу,  талдау,  ғылым  және 
практика  жүзінде  пайдалану  міндеті  тұр.  Алайда,  әлі  күнге  дейін 
тарихымыздың  орны  толмай  олқы  соғып  жатқан  тұстары  баршылық.  Бұл, 
әсіресе,  XVI-XVIII  ғасырлардағы  Қазақ  хандығының  құрылып,  мемлекет 
ретінде  нығайып,  халық  ретінде  қалыптасып,  біртұтас  ел  ретінде  көршілес 
жатқан елдермен қарым-қатынасқа түскен кезеңі болып табылады. 
  XVI-XVIII  ғасырлардағы  қазақ  –  орыс  қарым  қатынастарының  тарихы  
қазіргі таңдағы өзекті мәселелердің бірі екендігі даусыз.  
Жалпыға  мәлім,  мемлекеттің  тәуелсіздігін  жариялау  мен  егемендік  алу 
үрдістері  өткен  тарихқа  қоғамдық  қызығушылықтың  өрістеуі,  әсіресе, 
мемлекеттік  тәуелсіздіктен  айырылу  мен  қайта  тәуелсіздігіне  қол  жеткізу 
оқиғаларына  ерекше  қызығушылық  туғызды.  Халық  өз елінің өтпелі  дәуірдегі 
күрделі тарихын, өткен тарихи жолдың негізгі кезеңдерін қайта ұғынуға, өзін-
өзі  тану  және  қазіргі  заманғы  болмыстағы  өзінің  жаңа  орнын  анықтауға 
мақсатты  түрде  талпынды.  Қазақ-орыс  қарым-қатынастарына  қатысты 
тарихнамаға келсек, біз Қазақстанның көрші халықтармен қарым-қатынасының 
даму  тарихын  ғылыми  зерттеуде  берік  орнатылған  тенденция  деп  анықтай 
аламыз. Қазақстанның Ресейге қосылуының зардаптарының болғанын бүтіндей, 
барлық зерттеушілер растайды. Сәйкесінше, тарихта қазақ қоғамының көшпелі 
өркениеттік  құрылымының  ақталуы  орын  алды.  Әрине,  осыдан  Қазақстанның 
дәстүрлі құрылымының мәдени және экологиялық құндылықтары шығады, осы 
құндылықтарды ескермеген патшалық Ресей мен кеңес одағының реформалары 
сөзсіз сынға түсті.  

 
126 
Қазақ-орыс  қарым-қатынастары  тарихын  талдау  барысында  біз 
төмендегідей қорытындыларға келдік:  
1.  Бұл  мәселе  әр  кезеңде  зерттеушілердің  назарын  өзіне  аудармай  қойған 
жоқ. Өйткені, қазіргі тәуелсіз Қазақстан Республикасы мен Ресей мемлекетінің 
дипломатиялық  байланыстарының  түп  тарихын  зерттеуге,  Қазақ  хандығының 
Ресей империясының отарына айналуының алғышартын ашу үшін, қазақ-орыс 
қарым-қатынастарының даму үрдісінің тарихын зерттеу үшін бұл тақырыптың 
маңызы  зор.  Сондықтанда  біз  XVI-XVIII  ғасырлардағы  қазақ-орыс  қарым-
қатынастары мәселесіне арналған әр кезеңде жазылған еңбектерге тарихи және 
тарихнамалық  талдау  жасап,  обьективті  тұжырымдарға  келу  маңызды 
мәселелердің бірі екендігі даусыз. 
2.  XVI-XVIII  ғасырлардағы  қазақ-орыс  қарым-қатынастары  мәселесі  қай 
кезеңде  болсын  көптеген  зерттеушілердің  назарында  болған  күрделі 
мәселелердің бірі екендігі даусыз. Және бұл екі ел арасындағы байланыстардың 
мақсаты  мен  міндеттері,  бағыттары  әр  кезеңде,  әр  кезең  зерттеушілерінің 
көзқарастарында  әр  түрлі  болғанын,  бағаланғанын  атап  өтуіміз  қажет.  Қазақ 
халқы  өзінің  ұзақ  әрі  күрделі  тарихында  өзіндік  ерекшеліктерге  толы  түрлі 
тарихи маңызы бар кезеңдерді басынан кешірді. Бүгінгі тәуелсіз Қазақстанның 
ел болып қалыптасуына мұрындық болған сонау Қазақ хандығының тарихы аса 
маңызды  екендігін  ескеретін  болсақ,  сол  кезеңдегі  елдік  пен  беделін, 
территориясы  мен  халқын  сақтап  қалу  жолында  ата-бабамыз  көршілес 
мемлекеттермен  саяси-дипломатиялық,  сауда-экономикалық  байланыстарға 
түсіп отырды. 
3.  Қазақ  хандығының  XVI-XVIII  ғасырлардағы  тарихы  біздің 
тарихнамамызда  өте  аз  зерттелген  мәселелердің  бірі.  Тек  жекелеген 
зерттеушілер  ғана  осы  аралықтағы  Қазақ  хандығының  кейбір  мәселелеріне 
тоқталып,  арнайы  қарастырылмаған.  Орыс  тарихнамасында  қазақ-орыс 
қатынастары,  Қазақ  хандығының  Ресей  отарына  айналу  қарсаңындағы 
қазақтардың  жоңғарлар  басқыншылығына  қарсы  күресі  жалпылама 
жұмыстарда  көрініс  тапқан.  Оларда  тұтас  алғанда  жалпы  сол  кезеңдегі 
жағдайдың  көрініс  тапқанына  қарамастан,  тарихи  оқиғалар  жүйелі  түрде,  рет-
ретімен баяндалмайды.   
Төңкеріске  дейінгі  тарихнамада  XVI-XVIII  ғғ.  қазақ-орыс  қарым-
қатынастары  мәселесі  жүйелі  де  жан-жақты  қарастырылмағанымен,  көптеген 
еңбектерде  осы  проблемаға  қатысты  мағлұматтарды  талдауға  болады.  Бұл 
әдебиеттермен  тиімді  түрде  жұмыс  жасау  үшін  оларды  шартты  түрде 
хронологиялық жағынан бірнеше топқа сыныптауға болады: 
-
 
XVI-XVII ғғ. еңбектер; 
-
 
XVIII  ғ. зерттеулер; 
-
 
XIX-XXІ ғғ. басындағы еңбектер. 
Төңкеріске дейінгі еңбектердің өзі хронологиялық жағынан, бағыт-бағдары 
мен  мақсаты  жағынан  әралуан  болып  келеді.  Және  де  олар  тек  жекелеген 
мәселелерді (сауда-экономика, соғыстар мен дипломатия) ғана жазған болатын, 
толық  әрі  жүйелі  зерттеулер  қатарына  жатпайды.  Арнайы  түрде  қазақ-орыс 

 
127 
қатынастарының  тарихы  Кеңес  үкіметі  орнағаннан  кейін  ғана  жазылғандығы 
анықталды. 
4. XV ғасырдың екінші жартысында Қазақ хандығының құрылуы мен орыс 
елінің  бір  орталыққа  бірігу  процессінің  басталуы  XV-XVI  ғғ.  қазақ-орыс 
байланыстарының  орнауына  себепші  болды.  Орыс  мемлекеті  қазақ  халқына, 
жеріне  үлкен  қызығушылық  танытып,  оған  қатысты  мәліметтер  жинақтауға 
кіріседі.  
Екі  елдің  тарихына  көз  жүгіртсек,  көрші  мемлекеттер  XVI  ғасырдың 
соңында  аяғынан  тік  тұрып,  даму  мақсатында  сыртқы  саясатын  жүргізе 
бастайды.  Бұл  екі  ел  арасындағы  қатынастарды  ғасырлар  бойы,  сонау 
қыпшақтар,  Алтын  Орда  дәуіріндегі  үрдістердің  тарихи  сабақтастығы  деп 
бағалауға болады. 
Қазақ хандығы құрылғанға дейін де ежелгі ғұн, түркі халықтары көршілес, 
тіптен  шалғайда  жатқан  мемлекеттермен  мәмілегерлік,  саяси-дипломатиялық, 
сауда-экономикалық  байланыстарды  орнатып,  әскери  одақтар  жасасып,  оны 
некелік  одақтармен  нығайтып  отырған.  Бұл  дәстүрді  Қазақ  хандығының 
билеушілері де жалғастырды.  
Жалпы  қорытындылай  келсек,  XVI-XVIII  ғасырлар  аралығында  көршілес 
екі ел арасында үнемі елшілік байланыстар болып тұрған. Бірақта олардың көбі 
нәтижесіз  аяқталып  отырған.  Қазақ  хандарының  сыртқы  саясатында 
халықаралық даулы мәселелерді шешу үшін түрлі келісім шарт жасап, елшілер, 
арнайы  өкілдер,  жаушылар  мен  тәржімешілерді  өкілеттілік  тұрғысынан 
жіберіп,  оларға  үлкен  жауапкершілікті  жүктеген.  Қазақ  хандарының 
дипломатиясының  тарихына үңілер болсақ олар алуан түрлі болды. 
5. 
XXI 
ғасырдың 
басында 
қазақ-орыс 
қарым-қатынастарының 
тарихнамасында  өзінің  дамуында  бірнеше  кезеңнен  өтті,  олардың  ішінде 
негізгілері  болып  төңкеріске  дейінгі  (XVIII  ғасырдан-1917  жылға  дейін), 
кеңестік  (1917-1991  жж.)  және  қазіргі  заманғы,  Қазақстан  Республикасының 
тәуелсіздігін  жариялағанынан  бастап  есептеледі.  Әр  кезеңнің  өзінің 
методологиялық  нұсқаулары  болған  және  қазақ-орыс  қарым-қатынастарының 
барлық  шоғыры  (спектр)  олардың  аралық  әсермен  қарауы  арқылы 
қарастырылды: 
- Төңкеріске дейінгі тарихнамада зерттеушілер империяның ресми өкілдері 
ретінде  Ресейдің  отарлық  саясатының  прогресивтілігін  негіздеуге  тырысты 
және  өткеннің  барлығын  көшпелі  мал  шаруашылықтан  отырықшы  егіншілік 
қоғамның  өркениеттік  үстемдігі  позициясынан  бағалады.  Сондықтан  қазақ 
даласындағы  ресейлік  биліктің  жағымды  ықпалы  ешбір  күдік  туғызбады.  Бұл 
тарихнамалық  кезеңнің  зерттеушілер  ұсынған  басты  міндеті  Ресейдің  отарлау 
саясатының прогрессивтілігін негіздеу болды. 
- Кеңестік тарихнамада қазақ–орыс қатынастары жаңаша бағалана бастады. 
Формальді  түрде  болмаса,  методологиялық  тұжырымдары  көп  өзгеріске 
ұшыраған  жоқ.  Сондықтан,  1917  жылдан  кейін  «жаңа  тарих»  басталды  деген 
негізсіз  тұжырымдарға  тойтарыс  беру,  бүгінгі  тарихнама  ғылымының 
жетістіктерінің бірі болып табылады. Кеңес мемлекетінің күшеюі мен осының 

 
128 
негізінде  1940  жылдарғы  тарихнамасындағы  империялық  дәстүрдің  қайта 
түлеуі,  ұлттық  аймақтардағы,  соның ішінде  Қазақстанда  да  Ресейдің  саясатын 
қайта  ақтау  тенденциясы  көрініс  тапты.  Нәтижесінде  «ең  аз  зұлымдық» 
теориясы  қалыптасып,  ол  бойынша  ресей  самодержавиясының  үстемдігі 
жұмысшы  тап  үшін  қиын  болғанымен,  қазақтарды  Шығыстың  тағы  
мемлекеттердің басқыншылығынан құтқарып, азиялық көршілерінен әлдеқайда 
өркениетті елмен (ресеймен) жақындастырды деген тұжырымдар қалыптасты. 
Ең соңында кеңестік тарихнамада «шексіз жақсылық (абсолютного добра)» 
теориясы  үстемдік  етті.  Бұл  теорияның  аясында,  ресейлік  әкімшіліктің  іс-
шарасы  қазақ  даласын  әлеуметтік-экономикалық  прогреске  алып  келді  және 
қазақтар тарапынан ешбір қарсылықсыз қабылданды деп тұжырымдалды. 
-
 
Тарихнаманың  қазіргі  кезеңінде,  өткеннен  өзгеше,  саяси  және 
әлеуметтік-экономикалық интеграциялардағы қазақ-орыс қатынастары мәселесі 
өз  алдына  маңызды  орынды  иеленді.  Қазіргі  ғылыми  еңбектерде бұл  мәселені 
жан-жақты  зерттеу  және  бағалау  тән.  Бұл  Қазақстан  және  Ресей  тарих 
ғылымына тән құбылыс. 
6.  Қазақ-орыс  қатынастарына  тарихнамалық  талдау  жүргізу  нәтижесінде 
болашақта зерттеуді қажет ететін бірнеше мәселені анықтадық. Олар:  
-  XVI-XVIII  ғғ.  қазақ-орыс  елдері  арасындағы  мәдени-экономикалық 
мәселелерді  тереңірек  зерттеуді  қажет  етеді.  Өйткені,  бұл  мәселеге  қатысты 
зерттеулер жоқтың қасы; 
-  XVI-XVIII  ғғ.  өмір  сүріп,  Қазақ  хандығы  мен  Ресей  елі  арасында 
байланыстарда  маңызды  қызмет  атқарған  хандардың,  би-батырлардың  жеке 
тарихқа  қосқан  үлесі  толығымен  зерттелмеген.  Орыс  еліндегі  Қасым 
хандығында  хан  болған  Ораз  Мұхаммед,  қазақ-орыс  дипломатиялық 
қатынастарын  орнатуға  мұрындық  болған  Хақназар,  Тәуекел,  Тәуке, 
Әбілхайыр,  Абылай  хандардың  қазақ-орыс  байланыстарындағы  қызметі  және 
тарихи бағасы толығымен берілмеген; 
-  Қазақ  хандығы  мен  орыс  мемлекеті  арасындағы  байланыстарда 
Қытайдың,  Жоңғар,  башқұрт,  Орта  Азия  хандықтарының  саяси  факторлары 
кешенді түрде талданбаған, оған қатысты жеке еңбектер жоқтың қасы.  
Бүгінде 
Қазақстан 
тарихының 
тарихнамасында 
Қазақстанның 
мемлекеттілік  тарихын  зерттеуде  жаңа  тұжырымдар  қалыптасуда.  Ол  қазақ 
мемлекеттілігінің  негізі  сонау  Ақ  Ордадан  бастау  алып,  Жәнібек  пен  Керей 
хандар құрған Қазақ хандығы оның заңды мұрагері дегенге саяды. Яғни, қазақ 
халқының  мемлекеттілігі  тек  XV  ғасырдан  басталмады,  ол  ғасырлар  бойы  өз 
территориясында  өмір  сүріп,  өз  елі,  жері  үшін  күресіп  өткен  ұлы  мемлекет 
екендігін  көрсетеді.  Қазақ  хандығы  мен  Ресей  арасындағы  қарым-қатынас  әр 
кезеңде,  әртүрлі  тарихи  жағдайларға  байланысты  өзгеріп,  өзіндік  күрделі 
кезеңдерден өтті, оны обьективті зерттеп, ғылыми бағасын беру болашақта екі 
ел  арасындағы  қарым-қатынастардың  бағытын  анықтап,  дипломатиялық 
байланыстардың шымылдығын түре түсуге көмектесері анық.              
      
 

 
129 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 
 
Негізгі әдебиеттер: 
 
1. Омарбеков Т., Омарбеков Ш. Қазақстан тарихына және тарихнамасына 
ұлттық көзқарас. – Алматы: Қазақ университеті, 2004. – 388 б.   
2. Абусейтова М.Х. Казахстан и Центральная Азия в XV-XVII вв. (история, 
политика, дипломатия). – Алматы: Дайк-Пресс, 1998. - С. 268. 
3.  Әбділдабекова  А.М.  XVIІІ-ХХ    ғасыр  басындағы  Қазақстан  мен  Ресей 
қарым-қатынасы:  Тарихнама  мәселелері:  Оқу  құралы.  –  Алматы:  Дайк-Пресс, 
2007. – 160 б. 
4. Казахско-русские отношения в XVІ-XVІІІ веках (Сборник документов и 
материалов).  /  Состав.:  Ф.Н.  Киреев,  А.К.  Алейникова,  Г.И.  Семенюк,                      
Т.Ж. Шойнбаев. - Алма-Ата: АН КазССР, 1961. - Т. 1. - С. 743. 
5. Материалы по истории Казахского ханство XV-XVIII веков. (извлечение 
из персидских и тюркских сочинений). – Алма-Ата: АН КазССР, 1969. - С. 651.   
 
Қосымша әдебиеттер: 
 
1.  Левшин  А.И.  Описание  киргиз-казачьих  или  киргиз-кайсацких  орд  и 
степей. – СПб.: Тип. К. Крайла, 1832. – С. 654. 
2.  Рычков  П.И.  История  Оренбургская.  1730  –  1750  гг.  /  под  ред.  Н.М. 
Гутьяра. – Оренбург: Тип. – лит. И.И. Евфимовского – Мировицкого, 1896. – С. 
95. 
3.  Георги  И.Г.  Описание  всех  обитающих  в  Российском  государстве 
народов,  их  житейских  обрядов,  обыкновений,  одежд,  жилищ,  упражнений, 
забав, вероисповеданий и др. достопамятностей. – Ч. II. – СПб., 1799. – С. 168. 
4.  Вельяминов-Зернов  В.В.  Исследование  о  Касимовских  царях  и 
царевичах. – Ч. ІІ. - СПб., 1864. - С. 498. 
5. Чулошников А.П. Очерки по историии казак-киргизского народа в связи 
с  общими  историческими  судьбами    других  тюркских  племен.  -  Оренбург, 
1924.- С. 292. 
6. Сабырханов А. Казахско-русские отношения в 50-х–90-х годах XVIII в.: 
дис. канд. ист. наук. – Алма-Ата, 1965. –  С. 205. 
7.  Басин  В.Я.  Русско-казахские  отношения  в  XVI-XVIII  вв.:  автореф. дис. 
д-ра. ист. наук. – Алма–Ата, 1975. – С. 524.  

 
130 
8.  Аполлова  Н.Г.  Экономические  и  политические  связи  Казахстана  с 
Россией в XVIII-начале ХІХ в. – М.: АН СССР, 1960. – С. 456. 
9.  Моисеев  В.А.  Джунгарское  ханство  и  казахи:  XVII-XVIII  вв.  –  Алма-
Ата: Наука, 1991. – С. 237. 
10. Златкин И.Я. История джунгарского ханства (1685-1758). – М., 1964. – 
С. 481. 
 
 
 
Реферат тақырыптары 
1.
 
Қазақ хандығының  XVI ғ. ішкі және сыртқы саяси жағдайы. 
2.
 
Қазақ хандығының  XVIІ ғ.  ішкі және сыртқы саяси жағдайы. 
3.
 
Қазақ  хандығының    XVIІІ  ғ.  І-жартысындағы  саяси,  экономикалық 
жағдайы. 
4.
 
XVI-XVIІІ ғғ. қазақ-орыс қарым-қатынастарының зерттелуі. 
5.
 
XVI-XVIІІ ғғ. қазақ-орыс қарым-қатынастарының дерек көздері. 
6.
 
XVI ғ. Қазақ хандығының көрші елдермен елшілік байланыстары. 
7.
 
XVIІ ғ. Қазақ хандығының көрші елдермен елшілік байланыстары. 
8.
 
XVIІІ  ғ.  І-ширегіндегі  Қазақ  хандығының  көрші  елдермен  елшілік 
байланыстары. 
9.
 
Тәуекел хан тұсындағы қазақ-орыс байланыстары. 
10.
 
Тәуке хан тұсындағы қазақ-орыс қарым-қатынастары. 
11.
 
Қадырғали Қосымұлы Жалайырдың «Жылнамалар жинағы». 
12.
 
Қасым хандығында хан болған Ораз Мұхаммед сұлтан. 
13.
 
Қазақ хандарының дипломатиялық шеберлігі. 
14.
 
1595 жылғы Вельямин Степановтың елшілігі.  
15.
 
 Т. Чебуков, Ф. Скибин, М. Трошин, В. Кобяков бастаған елшіліктердің 
тарихы. 
16.
 
 Жоңғар басқыншылығының қазақ-орыс қатынастарына ықпалы. 
17.
 
 Әбілқайыр ханның саясаты.  
18.
 
 XVI-XVIІІ ғғ. Қазақ хандығының халықаралық жағдайы. 
19.
 
 XVI-XVIІІ ғғ. қазақ-орыс байланыстары ауызша дерек көздерінде. 
20.
 
 XVI-XVIІІ 
ғғ. 
қазақ-орыс 
байланыстары 
«Мәдени 
мұра» 
бағдарламасының негізінде жүйеленуі. 
21.
 
 В.Я. Басиннің қазақ-орыс қарым-қатынастарын зерттеуге қосқан үлесі. 
22.
 
 А. Сабырхановтың қазақ-орыс қарым-қатынастарын зерттеуі. 
23.
 
 М.Қ. Әбусейітованың Қазақ хандығының көрші елдермен байланысын 
зерттеуі. 
24.
 
 «Казахско-русские  отношения  в  XVI-XVIII  веках»  атты  құжаттар 
жинағының тарихи маңызы.  
25.
 
В.В. Вельяминов-Зернов - Қазақ хандығының тарихын зерттеген ғалым. 
 
Реферат жазу үшін әдістемелік нұсқаулар 
Реферат жұмыстарын студенттер жеке орындайды. Реферативті тапсырмалар 
тақырыпқа  сай  нақты  және  негізгі  мәліметтерді  беруге  бағытталады.  Студент 

 
131 
өздігінен  берілген  реферат  тақырыбын  барынша  жан-жақты  ашып,  көтерген 
мәселесінің  түйінін  жасап,  негізгі  қорытындылар  жасауы  керек.  Сонымен  қатар, 
жазған  жұмысындағы  ойын  ауызша  жеткізіп,  мәнерлі  де  тиянақты  сөйлеуге 
үйренуі қажет. 
Көпшіліктің  алдында  сөйлеуге  дағдылануы  үшін  студент  рефератты 
аудиторияның  алдында  қорғап,  негізгі  тұжырымдарын  айта  білуі  керек. 
Аудиториядағы  қалған  студенттер  тақырып  бойынша  сұрақтар  қойып,  өз  ой-
пікірлерін білдіреді. 
Реферат жұмысын оқытушы тексеріп шығады. 
ҚОСЫМША 
 
№ 1 
1594 г. января 20-29 – Запись беседы царевича Ураз-Мухаммеда с послом 
хана Тевеккеля Кул-Мухаммедом о подданстве казахов Московскому 
государству и военном союзе с ними. 
 
И  генваря  в 20  день  царевич  Урусмагмет  приказывал  г. дияку к  Василию 
Щелкалову,  чтоб  государя  доложил,  чтоб  государь  пожаловал  позволил,  ещо 
быть у него Казатцкие орды послу одному Кулмагметю, и он его роспросил про 
братю свою его на Родине. И диак Василей Щелкалов о том докладывал слуги и 
конюшего боярина Бориса Федоровича, и по государеву указу слуга и конюшей 
боярин  Борис  Федорович  ослободил  Казатцкие  орды  послу  Кулмагметю 
одному у царевича Ураз-магметя на подворье, и того дни посол у царевица был. 
Как был посол, а в те поры у царевича сидели переводчики Степан да Вельямин 
Степановы.  И  говорил  царевич  послу  Кулмагметю:  «Кулмагметь,  оно  мнясь, 
был  еси  у  меня,  и  яз  тебя  не  обо  всом  роспросил;  ныне  скажи  мне,  коим 
обычаем ныне дядя наш и братья живут так, или все в соединенье, и как ныне з 
бухарским — в миру ли или в брани, и с ногаи как живут, и в старом ли месте 
кочюют,  и  так  ли  с  правдою  ко  государю  прислали,  и  так  ли  хотят  быть  под 
государевою рукою?». 
И  посол  говорил:  «Ныне  дядя  твой  Тевкель-царевич  царь  учинился  на 
Казатцкой  орде,  а  брата  своего  Шахмагметя-царевича  посадил  на  калмаках,  а 
кочюют-де поблиску и все в соединенье, а з бухарским царем тепере в миру на 
время,  а  и  с  ногаи  со  шти  браты  в  миру,  а  с  Тенехматовыми  детьми  да  с 
Урусовыми  —  ни  так,  ни  сяк.  Как  прямая  весть  учинилась  Тевкелю-царю  и 
брате твоеи, что ты у государя в чести и приговорил, кочюют-де поблиску и все 
в соединенье, а з бухарским царем теперь в сылке и под его царскою рукою. А 
какож, даст бог, у государя под его царьскою  укрепятца и будут в государеве 
воле  и  толды  плохо  з  бухарским  царем,  а  государь  бы  на  бухарсково  царя  не 
оплашивался, а  ногаем бы не верил. Бухарской царь ныне  Ургенсково  Азима-
царя  со юрта согнал, Юргенч взял под себя, а ныне, с  ногаи соединясь, хочет 
поставить  в  Сарайчике  город; как  в  Сарайчике  город  поставит,  тогды  будет  и 
Астроханю прихлашати. А то тебе, истинно говорю, только государь пожалует, 
примет  царя  и  царевичей  под  свою  царьскую  руку,  и  похочет  только 
пожаловать тебя отпустить и, яз то истинно говорю, что Тевкель-царь пришлет 

 
132 
в  заклад  царевича.  И  пожалует  государь,  только  даст  царю  и  царевичем 
огненого бою и царь Тевкель и царевичи однолично станут воевать бухарсково 
царя  и  самому  то  тебе  ведомо,  что  Тевкель-царь  и  царевичи  близко  живут 
бухарсково...
33
». 
...не  оплашивался.  Да  царевич  же  спросил  про  царевы  дети,  в  сколько 
которой царевич лета. И посол сказал: «Большой царев сын Хозяусеин-царевич 
10-и  лет,  другой  царевич  8-и  лет,  третий  4-х  лет».  Да  говорил  царевич 
казатцкой посол Кулмагмет: «Пришли ко государю от кизыл...
34
». 
Да  говорил  царевич  казатцкому  послу  Кулмагметю:  «Добро  учинили 
братья  мои,  что  такую  дорогу  обрели.  А  государь  великий  кристианский 
государь царь и великий князь Федор Иванович всея Русии самодержец, многие 
государские  дети  ему  служат,  наша  братья  и  многие  орды  к  нему,  государю, 
приложили
35
,  а  всем  нам,  иноземцом,  печальник  и  заступник  его  царского 
величества  шюрин  Борис,  и  на  Бориса  Федоровича  надежен,  только  дядя  мой 
Тевкель-царь  и  братья  мои  царевичи  на  своем  слове  крепко  устоят,  в  заклад 
царевича пришлют. И яз в том во всом имаюся, что их челобитье у государя ни 
будет, и государь их во всем пожалует и никоторому недругу их не подаст, а на 
которого недруга понадобитца их рать огненая, на бухарсково или на  ногаи, и 
государь  однолично  пожалует,  рать  даст.  И  посол  Кулмагмет  говорил: 
«Царевич,  государь,  коли  б  государь  наш,  дядя  твой  Тевкельцарь  да  и  братья 
твои  царевичи  того  не  хотели  и  они  б  меня  не  посылали,  и  подлинно  так 
учинят,  как  яз  говорю.  А  ныне  побей  челом  Борису  Федоровичу,  чтоб  Борис 
Федорович государю был печальник, послы пришли кизылбаские ко государю, 
чтоб  государь  пожаловал,  ослободил  мне  с  послы  с  кизылбаскими  видетца, 
чтоб  мне  с  ними,  видясь,  переговорить,  что  кизылбаскому  бухарской  недруг, 
чтоб нам с кизылбаским сослатца и стоять бы с кизылбаским на бухарсково. Яз 
бы  ныне  с  ними  переговоря,  с  ними  в  Кизылбаш  своего  товарыща  послал,  а 
посол  бы  кизылбаской  со  мною  одного  шахова  человека  послал,  чтоб  дяде 
твоему  Тевкелю-царю  быть  с  кизылбаским  в  ссылке».  И  царевич  говорил:  «О 
том  яз  поговорю  з  государевым  дияком  с  Васильем  Щелкаловым,  и  Борису 
Федоровичу о том прикажю, а чаю Борис Федорович у государя то упросит, и 
государю то не убыток». И отпущен посол на подворье. 
И  генваря  в  27  день  царевич  Уразмагмет  приказывал  с  переводчиком 
Степаном  Степановым  г  дияку  Василию  Щелкалову,  чтоб  ему  велел  Василей 
быть у себя, и дияк Василей Щелкалов докладывал государя. 
И генваря в 28 день царевич Уразмагмет был в посольской полате у дияка у 
Василя Щелкалова и розсказывал те все розговорные речи, что ему розсказывал 
посол Кулмагмет, да говорил дияку Василю Щелкалову, чтоб Василей доложил 
слуги  и  конюшего  боярина  Бориса  Федоровича,  чтоб  Борис  Федорович 
доложил  царя  и  велел  бы  послу  Казатцкие  орды,  сослався,  видетца  с 
кизылбаским послом, чтоб кизылбаской посол с ним послал в Казатцкую орду 
                                                           
33
Далее часть текста утрачена 
34
 
Слова: «Да говорил царевич казацкой посол Кулмагмет: «Пришли ко государю от кизыл...» зачеркнуты. 
35
 После этого слова «а ко мне» зачеркнуты.
 

 
133 
человека, а он, казатцкой посол, пошлет человека к шаху с шаховым послом з 
Гадибеком  и  с  шахом  теми  людьми  сошлютца,  да  поволил  бы  государь 
казатцкому  послу  быть  у  его  царевичевы  матери  и  у  сестры  у  его  царевиче 
поместье. И дияк Василей Щелкалов говорил: «Яз то твое челобитье донесу до 
царьского  величества  шюрина,  до  слуги  и  до  конюшего  боярина  до  Бориса 
Федоровича, и о том тебе вперед указ будет». И отпущен царевич на подворье. 
И  того  ж  дни  дияк  Василей  Щелкалов  докладывал  слуги  и  конюшего 
боярина  Бориса  Федоровича  и  челобитье  царевичево  доносил  и  приказал  к 
царевичю, что он слуги и конюшего боярина до Бориса Федоровича доносил о 
всех делех. Слуга и конюшей боярин Борис Федорович государя докладывал, и 
государь пожаловал, поволил казатцкому послу видетца с кизылбаским послом, 
и у него в поместье посол казатцкой будет у матери и у жен, и у сестер будет, и 
он бы царевич ехал к себе в поместье, а ждал посла в те б поры поизготовился, 
чтоб у него в поместье было людно и нарядно при после. 
И генваря в 29 день царевич Уразмагмет к себе в поместье поехал. 
 
ЦГАДА, ф. 122. 1595 г., оп. 1. д. 2, лл. 6-16. Отпуск. 

жүктеу/скачать 1,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: