Желтоқсан оқИҒасының ҚҰрбаны – Қайрат рысқҰлбеков тұтқыш А. Ж., тарих факультеті 1 курс

258 

ЖЕЛТОҚСАН ОҚИҒАСЫНЫҢ ҚҰРБАНЫ – ҚАЙРАТ РЫСҚҰЛБЕКОВ 

Тұтқыш А.Ж., тарих факультеті 1 курс студенті, 

 ғылыми жетекшісі: аға оқытушы Сақабай Т.Қ.  

Е.А.Бөкетов атындағы ҚарМУ 

 

Мақалада  КСРО-ның  ыдырауын  жеделдеткен  Алматыдағы  Желтоқсан 

көтерілісіне  биыл 30 жыл  толуына,  тəуелсіздіктің 25 жылдығына  арналады.  Қазақ 

егемендігінің  орнауына  себеп  болған  Желтоқсан  оқиғасы-біздің  халқымыздың  жоғары 

мемлекеттік  патриотизмі  мен  жалпы  батырлығының  көрінісі.  Қозғалыс  ел  мен  ұлттың 

тəуелсіздік құқын қорғау үшін бас көтерген бір топ жастар болғаны мəлім. Тарихта ерекше 

орны  бар,  халықтың  қасіреті  мен  ар  намысына,  сондай-ақ  мақтанышына  айналған  бұл 

оқиғаның алғашқы құрбаны Қайрат Рысқұлбековтың ғұмырын қазақ халқының азаттығы мен 

саяси тəуелсіздігі үшін күреске арналған тұлға деп айтуға болады.   

Қазақ  халқының  аса  күрделі  əлеуметтік  жəне  қоғамдық-саяси  қайшылықтармен 

ерекшеленетін  кезеңі  –ХХ  ғасыр.  Бұл  кезеңде  ел  арасынан  өздерінің  білімділігімен, 

қайсарлығымен,  өжеттілігімен,  рухани  парасаттылығымен  суырылып  шығып,  ұлты  үшін 

күресен азаматтар болды. 

Қазақ халқы Кеңес өкіметіне қарсы шығуы ар-ұжданды бірінші қатарға қойып, қазақ 

ұлтының ұрпағы ретінде, кез-келген бассыздық саясатына жауап қайтарып отырды. Осы ХХ 

ғасырдағы 1916 жылғы  ұлт-азаттық  көтеріліс  патшалық  Ресейге  қарсы  бағытталған  соңғы 

толқу болса, 1986 жылғы желтоқсан көтерілісі Кеңес үкіметіне қарсы бағытталған соңғы бас 

көтеру болды. 

Желтоқсан  көтерілісі - 1986 жылы 16-18 желтоқсан  аралығында  Алматыда  болған 

қазақ  жастарының  КСРО  үкіметінің  отаршылдық,  əміршіл-əкімшіл  жүйесіне  қарсы 

наразылық  іс-қимылдары.  Бостандыққа,  тəуелсіздікке  ұмтылған  қазақ  халқы  тарихындағы 

елеулі  оқиға  болып  табылады.  Желтоқсан  оқиғалары  қазақ  жастарының  ұлттық  санасының 

қаншалықты  өскенін  көрсетіп  берді.  Бір  ғасыр  бойы  халықты  ашса  алақанында,  жұмса 

жұдырығында ұстаған өктемдік үрдістің алдындағы қорқыныш алғаш рет еңсерілді. Жастар 

айдай  əлемнің  алдынды  кез-келген  ұлтқа  тəн  ұлттық  намыс  бұдан  былай  ешқандай  баса 

көктеуге мойынсынбайтынын паш етіп берді[1]. 

1986  жылдың 16-18 желтоқсанында  Қазақстанда  болған  қозғалыс  халқымыздың 

тарихына  мəңгіге  хатталады.  Ондаған  жылдар  бойы  қордаланып  қалған  келеңсіздіктер-

қоғамдық  жəне  мəдени  салаларды  қамтыған  өрескел  кемшіліктер,  ұлт  мəселесінің  қатты 

шиеленісуі  республика  жастарының  ызасын  келтіріп,  оларды  күрес  жолына  түсуге  еріксіз 

алып  келді.  Міне,  сондықтан  желтоқсан  оқиғасының 30-жылдығына  орай  қайта  зерделеу 

өзекті деп ойлаймыз. 

Қазақ  жастарының  қатысуымен 1986 жылы  Қазақстанда  болған  желтоқсан 

оқиғасының  себептерін,  салдарын  жəне  осыған  орай  осы  кішігірім  мақалада  халқымыздың 

бостандығы  мен  тəуелсіздігі  үшін  күрескен   желтоқсан  құрбандарының  бірі  Қайрат 

Рысқұлбековтың өнегелі өмірі мен азаматтық істерін қарастыру болып табылады.  

Ғылыми  зерттелуде  аталып  жүрген  желтоқсан  оқиғасы  жайлы  жазылған  мақалалар, 

ғылыми  зерттеулер  көркем  əдебиет  қатары  қазіргі  кезде  өте  көп.  Желтоқсан  оқиғасының 

барысы  академик,  тарихшы  М.Қабашұлы  еңбектерінде  де  арқау  болды.  Ғалым  желтоқсан 

оқиғасын  «қозғалыс»  деп  бағалап,  оның  басты  себебіне,  қорғаушы  күшіне  жəне  тарихи 

маңызыдылығына тоқталды[2]. 

Желтоқсан  қозғалысы  тарихшы  М.Қойгелдиевтің  де  еңбектерінде  жан-жақты 

талданды.  Ғалым  желтоқсан  оқиғасының 15 жылдығына  орай  оның  тарихтағы  орны  мен 

сабақтары жөнінде тарихи анықтама берді. 

Желтоқсан  оқиғасының  ащы  шындағын  Р.Спанова  айқындауға  тырысты.  Желтоқсан 

ызғарынан  жазаланған  жастардың  тағдырын  анықтай  отырып,  олардың  күрес  жолдарын 

ерлік санатынына қосты[3]. 

Ре

по

зи

то

ри

й

 

Ка

рГ

У

259 

1986 жылғы қозғалысты 1991 жылы нақтылап, айқындауға тырысқан жинақ «Айғақ-

кітап»  деп  аталады.  М.Шаханов  желтоқсан  оқиғасының  ақиқатын  анықтауға  тырысқан 

қызмет  барысы  мен  жалпы  желтоқсан  оқиғасының  тарихи  маңыздылығы  туралы  жақсы 

мəліметтер келтірген[4]. 

Жазушы  Т.Бейісқұловтың  «Желтоқсан  ызғары»  еңбегінен  қазақ  жастарының 

патриоттық  сезімдерін  аңғаруға  болады.  Ал  Б.Əбдіғалиев,  Б.Көрпебайұлы  «Желтоқсан 86» 

кітабының 5 томы  басылып  шықты. «Желтоқсан 86» жинағында  көтеріліске  қатысты 

деректер  мен  дəйектер  жарияланған.  Көтерілістің  республика  аймақтарында  шарпындығын 

айқындайтын  материалдар  жəне  көтеріліске  қатысты  зиялылырдың  айтқан  пікірлерімен 

сараптамалары берілген. 

1985  жылы  Кеңестер  Одағы  Коммунистiк  партиясы  Орталық  Комитетiнiң  пленумы 

болды.  Онда  Орталық  партия  Комитетiнiң  Бас  хатшысы  М.  С.  Горбачев  баяндама  жасап, 

қоғамды демократиялық бағытта қайта құру  жөнiнде шешiм қабылданды. Бiрақ бұл шешiм 

тек сөз жүзiнде қалды. Iс жүзiнде ол кеңес қоғамын ыдыратуды тездеттi. Оны Қазақстанның 

партия,  Кеңес  органдары  қызметiнен  байқауға  болады. Қазақстанда  Одақтың  барлық 

жерлеріндегі  сияқты  тоқырау  жылдарында  басқару  ісінде  жағымпаздық,  парақорлық, 

рушылдық,  жершілдік  сияқты  көптеген  келеңсіз  құбылыстар  кеңінен  орын  алды.  Бұл 

жылдары  ұлт  саясатында,  əлеуметтік-экономикалық  жəне  кадр  мəселелерінде  көптеген 

ауытқушылыққа жол берілді. Жалпы барлық кеңес қоғамы үшін бұл кезде қоғамдық ойдың 

мəні  өзгеріп,  сөз  бен  істің  арасында  алшақтық,  қайшылық  кең  өріс  алды.  Міне,  осымен 

байланысты 1986 жылғы  ақпан  айында  болып  өткен  Қазақстан  Компартиясы XVI съезінде 

жасаған баяндамасында, ол кезде Республика Министрлер Кеңесінің төрағасы болып істеген 

Н.Ə.  Назарбаев  жəне  съезде  шығып  сөйлеген  басқа  да  делегаттар  мұндай  келеңсіз 

жағдайларды  өткір  сынға  алды.  Олар  көптеген  күрделі  жəне  маңызды  мəселелерді  партия 

комитеттерінің  уақтылы  шешпейтінін,  олардың  қызметі  ауқымынан  тыс  қалатынын, 

проблемалық мəселелерді шешуге ескіше қараудың кеңінен орын алып отырғанын ешқандай 

бүкпесіз айтып бердi.  

1986 жылғы 16 желтоқсан күні Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің бірінші 

хатшысы  Д.А.  Қонаевты  орнынан  алған  кезде  айырықша  көзге  түсті.  Пленум  мəжілісі 

небары 18 минутқа  созылды.  Осы  уақыт  ішінде  Қазақстан  Компартиясының  бiрінші 

хатшысы  Д.А.  Қонаев  қызметінен  алынып,  оның  орнына  Мəскеу  жіберген  Г.В.  Колбин 

сайланды.  Мұның  өзі  қайта  құру  мен  демократиядан  үлкен  үміт  күтіп  отырған  республика 

халқының, соның ішінде қазақ жастарының наразылығын туғызды[5].  

Желтоқсан 1986-халықтың жас ұрпағының қозғалысы. Ол айдарына қорғаныс табысы 

басталған  М.Горбачевтың  «Қайта  құру»  бағдарламасын  шын  мəнінде  жаңғырту  заңнамасы 

екен екен деп аталған ұлттың жас өкілдері еді. Желтоқсан қозғалысы үш күн ішінде бірнеше 

сатыдан өтті. 

Алаңға бейбіт жастар шықты. Жалпы күш көрсетеміз деген ой олардың санасында да 

жоқ еді. Бірақ наразылық білдірді. Көтерген үнқағаздары болды. «Ленин идеясы жасасын!» 

деген  үнқағаз  ұстағандардың  өзі  де  жауапқа  тартылды.  Жастардың  алаңға  шығу  себептері 

əртүрлі.  Олардың,  кейбіреулері  мұнда  талай  жылдар  бойғы  шовинистік  кеудемсоқтыққа 

өкпе-наразылығын білдіргілері келсе, басқалары "ұлттық намысты қорғау” ұранына еліктей 

аттанды. Шеру саяси сипатта өтті жəне ол басқа халықтарға, соның ішінде орыстарға қарсы 

бағытталмады.  

17  желтоқсан  күні  таңертеңгі  сағат 8-де  қаладағы  қазіргі  Республика  алаңы  саяси 

тəуелсіздікті  талап  еткен  ұрандармен  алғашында 300-дей  адам  жиналып,  кешкісін 

көтерілісшілер саны 20 мыңға жетті. Бірақ көтерілісшілердің қойған талап-тілектері аяқ асты 

етіліп, “бұзақыларды”  күшпен  тарату  мақсатында  алаңға  құқық  қорғау  органдарының 

қызметкерлері мен арнайы əскери күштер тобы жеткізілді. КСРО ІІМ-нің бұйрығы негізінде 

дайындалған “Құйын - 86” операциясы бойынша көтеріліс қатыгездікпен басып жаншылды. 

18 желтоқсан күні алаңға қайта жиналмақ болған көтерілісшілерге қарсы əскер күші 

қолданылды. Көтерілісшілердің қалған топтарын ығыстыру үшін жедел отряд, милиция мен 

Ре

по

зи

то

ри

й

 

Ка

рГ

У

260 

жасақшылардан  арнайы  топтар  құрылып,  қала  көшелеріне  аттандырылды.  Осы  əскери 

күштер 19 желтоқсан  күні  қаланың  əр  тұсында  қайтадан  шеруге  шықпақ  болған 6 топты 

басып,  таратты.  Алаңдағы  көтерілісшілер  таратылған  соң  ішкі  істер  бөлімдеріне 2401 адам 

жеткізілген.  Бұл  оқиғаларға  мұрағат  деректері  бойынша 60 мыңнан  астам  адам  қатысты, 8 

мыңнан астам адам қамауға алынды, 200 қатысушы сотталды, 1,5 мыңнан астам адам қуғын-

сүргінге  ұшырап,  əкімшілік  жазалауға  тартылды.  Қаншама  жас  қыршын  қаза  тапты[6]. 

Желтоқсан 

көтерілісі 

құрбандарының 

қатарында 

Қ.Рысқұлбеков, 

Е.Сыпатаев, 

С.Мұхаметжанова,  К.Молданазарова,  М.Əбдіқұлов,  Л.Асанова  сынды  ержүрек  қазақ 

жастары бар. 

Желтоқсан  қозғалысында  елін-жерін,  халқын  жан  жүрегімен  сүйген,  ұлтының 

азаттығы мен теңдігі жолында шыбын жанын құрбан еткен атпал азаматтар аз емес. Сондай 

азаматтардың  бірі - ұлтының  басына  сын  сағат  туғанда  жас  болса  да  бас  бола  білген, 

əділетсіздікке қасқая қарсы тұрып, азаматтық мінез танытқан «Халық қаһарманы» - Қайрат 

Рысқұлбеков.  

Қайраттың есімі бүгінде «əр қазақ - менің жалғызым» дейтін ел жүрегінен ойып тұрып 

орын  алған.  Қайрат  Рысқұлбеков 1966 жылы  наурыздың 13-де  Жамбыл  облысының 

Мойынқұм  ауданында  дүниеге  келді. 1973 – 81 жылы  Шу  ауданы  Төле  би  ауылындағы 

орналасқан Сəду Шəкіров атындағы мектеп-интернатта оқып, 8 жылдық білім алды. 1981 – 

1983 жылы Бірлік ауылындағы бұрынғы Киров атындағы орта мектепте оқып, он жылдықты 

бітірген соң, əскер қатарына шақырылғанға дейін əкесі Ноғайбайға жəрдемші-малшы болып, 

Көктерек  тауарлы-сүт  фермасында  жұмыс  істеді. 1984 – 1986 жылы  Амур  өлкесі  Белогор 

қаласында əскери міндетін өтеді. Əскери-саяси қызметтердің үздігі ретінде бірнеше мақтау 

қағазымен  марапатталып,  əскери  бөлімше  командирлері  ата-анасына  алғыс  айтқан  құрмет 

қағаздарын жіберді. 1986-жылы мамырда əскери борышын өтеп ауылға келіп, тамыз айында 

əскери  бөлімшенің  жолдамасымен  Алматы  сəулет-құрылыс  институтына  келіп  сынақтан 

сүрінбей  өтіп,  оқуға  түсті. 1986-жылы 16-желтоқсанда  Қазақстанның  бас  тізгіні  қайдағы 

біреуге  тапсырылуына  бейбіт  наразылық  білдірген  жастар  мен  студенттерге  қосылып, 

Орталық алаңға шығып, шеруге қатысты[7].  

Қазақ  қыздарын  шашынан  сүйреп,  айуандықпен  тепкілеп,  кейбіреулерін,  тіпті, 

қаныпезерлікпен көк мұзға отырғызуға дейін барды. Көтеріліс қатыгездікпен жаншылғаннан 

кейін 1987 жылдың  қаңтарында  ішкі  істер  органының  қызметкерлері  «Алматыда  бір 

төбелеске  қатысты»  деген  себеппен  Қ.Рысқұлбековті  Мойынқұм  ауданының  орталығында 

тұратын  нағашысы – М.Асанбаевтың  үйінде  демалып  жатқан  жерінен  ұстап  əкетеді. 

Кейіннен, көпшілікке мəлім болғанындай, тергеушілер əрекеттерімен Қ.Рысқұлбековке неше 

түрлі айла-шарғылар қолдана отырып, оны С.Савицкийдің өліміне кінəлі етеді. 

Қазақ КСР-і Жоғарғы Сотының қылмыстық істер жөніндегі коллегиясының төрағасы 

Е.Грабарниктің 1987 жылы 16 маусымдағы Үкімімен Қ.Рысқұлбеков – ең жоғары жаза – өлім 

жазасы – атуға бұйырылды. Зиялы қауым өкілдері СОКП Бас хатшысы Горбачев пен КСРО 

Жоғарғы  Кеңесі  Президумының  төрағасы  Громыконың  атына  Қ.Рысқұлбековтің  жазасын 

жеңілдету туралы өтініштерін жолдады. Кейіннен Қ.Рысқұлбековтың ату жазасы амалсыздан 

20  жылға  бас  бостандығынан  айыру  жазасымен  ауыстырылды.  Бірақ  Шу,  Қарағанды  темір 

жол бекеттері арқылы Рысқұлбеков белгісіз себептермен Семей түрмесіне жеткізіліп, құпия 

жағдайда оның өміріне қастандық жасалды. 

Ғұмыры қысқа болса да Қайрат қазақ халқының санасында туған ұлтының азаттығы, 

тəуелсіздігі жолында қандай батыл қадамға болса да баруға қабілетті, ержүрек азамат ретінде 

сақталып  қалды.  Қ.Рысқұлбеков  сынды  батыр  ұлдарымыздың  есімдері  туған  еліміз  аман 

тұрғанда Тəуелсіздігімізбен бірге жасай бермек.  

"Қазақ"  деген  қаным  бар  деп  бастап, "Еркек  тоқты  құрбандық,  атам  десең  атыңдар" 

деп  аяқтаған  қайсар  Қайраттың  даусы  да  тым  жақында  естіліп  еді  ғой?!  Осы  азаттық  үшін 

үнемі  күрескен  халықтың  еншісіне  тиген  қайғы-қасіретті  көре  жүріп,  көтере  білген  халық 

нағыз қайсар халық емес пе?! Бордай тозып, жоқ болып кетпей "тағдырдың тезінен, тозақтың 

өзінен аман-сау қалған халық" нағыз ұлы халық екенін таныта білді. Көрген ауыр хикметінен 

Ре

по

зи

то

ри

й

 

Ка

рГ

У

261 

кейін  де  "бас  шұлғып,  үнсіз  көнетін"  əдетті  бойларына  жұқтырған  жоқ.  Қанына  намыс 

дарыған, рухына кие енген халық үнемі тəуелсіздікке ұмтылды. Көксеген тəуелсіздігін алды. 

Терезі  тең,  байрағы  желбіреген  ұлттар  санатына  ілігу  үшін  талай  ауыртпалық  бастан  өтті. 

Енді  мұхиттың  арғы  жағындағы  Біріккен  Ұлттар  Ұйымында  көк  байрағы,  алтын  зерімен 

күнге  шағылыса  желбірейді.  Саяси  қуғын-сүргін  көргендерді  ақтады,  басына  ескерткіш 

орнатты. 70 жыл  сананы  улаған  қызыл  заманның  солақай  саясатының  күлпаршасын 

шығарды.  Қазақ  хандарының,  билерінің,  батырларының  рухы  халқына  кие  болып  оралды. 

Ұлттық діл мен дін жүрегімізге еніп, алпыс екі тамырға қуат таратты.  

Қазақстандағы 1986 жылғы  қазақ  халқы  жастарының  серпілісі  азаттық  қозғалысы 

шежіресіндегі ең бір жарқын белес болып табылады. «Желтоқсан көтерілісі – ғасырлар бойы 

жиналған ашу-ыза жарылысы. Яғни біздің халқымыздың тіл мүддесі, рух мүддесі – осының 

бəрінің қосындысы ашу-ыза тудырғаны шындық. Қазақ халқы орыстардың қол астында бола 

отырып  азаттық  пен  тəуелсіздікті  аңсау  кезінде  əр  түрлі  деңгейдегі 300-ден  астам  ұлт-

азаттық  көтерілісін  өткізді.  Соның  қорытындылаушысы,  егемендікке  бастаған  көтеріліс – 

Желтоқсан  көтерілісі», - деді  ақиық  ақынымыз  Мұхтар  Шаханов.  Демек  бұл  əншейін  ауыз 

толтырып айтуға қана жарайтын оқиға емес, бұл шын мəніндегі елді, бүкіл Кеңестер Одағын 

елең еткізген, күш қолданып басуға мəжбүр еткен көтеріліс екендігінде дау болмаса керек. 

Қазіргі таңда 16-17 желтоқсанды тəуелсіздік мейрамы етіп жариялады. Сондықтан 16 

желтоқсанның  қасыретті  күн  екендігін  жадымызда  сақтап  əрі  Тəуелсіздікке  қол  жеткізу 

жолындағы  талпыныстардың  ақталған  күні  екендігін  сезінуіміз  қажет.  Сол  себепті  де  əрі 

арманға  қол  жеткізген  күн  деп  шаттық  ретінде  атап  өтіп,  екінші  жағынан  Желтоқсан 

құрбандарына да тағзым ете жүруіміз керек.  

 

Əдебиеттер тізімі: 

1.Назарбаев Н.Ə. Ғасырлар тоғысында.-Алматы, 2003.-34б 

2. Қозыбаев М. Тəуелсіздік рухы.-Алматы, 1998. 

3. Спанова Р. Бiз бiлетiн желтоқсан ,-Алматы,2000. 

4.Шаханов М. Айғақ-кітап,- Алматы,1991. 

5.Бейісқұлов Т. Желтоқсан ызғары,- Алматы,1994. 

6. Бейісқұлов Т. Желтоқсан ызғары,- Алматы,1994. 

7.Табей К. Қайсар рухты қазақ Қайрат Рысқұлбеков.- Алматы, 1994.-5,6б 

 

 

АЛАШОРДА ҮКІМЕТІНІҢ ЗЕРТТЕЛУ ТАРИХЫНА 

Ханатбекова К.Д. 

Ғылыми жетекшісі: аға оқытушы Сақабай Т.Қ. 

Е.А.Бөкетов атындығы Қарағнды мемлекеттік университеті 

 

Алаш - бауырлас,туыстас,  яғни,  көне  заманда,  түркілер  бөлінбей  тұрып  дүниеге 

келген ұғым. Орта ғасырлық ертедегі деректерде қазақтың өз алдына жеке дара құрылғанға 

дейінгі ортақ атауы.Алаш - тарихта кездесетін көне ұғым. «Алаш» сөзі - қазақ деген сөзбен 

пара-пар. Қазіргі таңда Алаш атауын Алаша ханмен де байланыстырып жатады.Алаша хан-

халық  аңызы  бойынша  «Алты  алашты»  құрған  тайпалардың  түп  атасы.Қазақ  шежіресінде 

Алаша  ханның  шыққан  тегі  өте  қарапайым  екендігі  айтылады.  Орта  ғасырлық  мұраларда 

Алаша  хан-XIV  ғасырдың II жартысы  мен XV ғасырдың  I жартысында  өмір  сүрген  əрі 

батыр,  əрі  би,  əрі  ұлыс  билеушісі.  Алаша  хан - ел  жадында  жауынгер  тайпа  түркілерді 

біріктіріп,  тұңғыш  алаш(қазақ)  мемлекетін  құрған  ұлы  қайраткер.  Əбілғазы  шежіресінде 

Алаша  ханның  əкесі  Көк  хан  болғандығы,  ұрпақтарының  бірінің  есімі  Қара  хан,  ал 

немересінің  есімі-оғыздардың  түп  атасы-Оғыз  хан  болғандығы  айтылады[1].  Рашид  əд-Дин 

мен  Əбілғазы  Алаша  ханның  өмір  сүрген  жері - Дешті  Қыпшақтың  орталық  бөлігі  деп 

көрсетеді.  Алаша  ханның  ордасы  сонау  Ұлытау  өңірінде  болғандығы  көрсетіледі.  Алаш 

атауы - түрікмен,  қырғыз,  ноғай  халықтарының  жадында  жақсы  сақталған.Тіпті  кеген  тас 

Ре

по

зи

то

ри

й

 

Ка

рГ

У